Recepcja

Georg Wilhelm Friedrich Hegel był najbardziej wpływowym filozofem pierwszej połowy XIX w. W drugiej połowie XIX stulecia, szczególnie w Niemczech, nastąpiło radykalne zerwanie z jego filozofią i powrót do kantyzmu. Następnie, na przełomie XIX i XX w., różne wątki jego filozofii na nowo stawały się źródłem inspiracji. Oddziaływanie heglizmu było bardzo różnorodne:

Hegel jako jedyny spośród XIX‑wiecznych idealistów niemieckich doczekał się – i to jeszcze za życia – własnej szkoły filozoficznej. Jego zwolennicy podzielili się szybko na tzw. prawicę heglowską („szkołę staroheglowską”) i lewicę heglowską („szkołę młodoheglowską”). Prawica kładła nacisk na zgodność myśli Hegla z tradycją chrześcijańską. Szybko jednak straciła na znaczeniu. Lewica, której wpływ był bardzo rozległy, widziała w heglizmie system panteistycznypanteizmpanteistyczny i interpretowała go w kategoriach ateistycznychateizmateistycznych i materialistycznychmaterializmmaterialistycznych.

Jeśli chodzi o literaturę polską, to Heglem inspirowali się w szczególności mesjaniści i romantycy tacy jak Adam Mickiewicz – słuchacz berlińskich wykładów Hegla, Juliusz Słowacki czy Ignacy Krasicki. Inspiracje Heglem znajdujemy także u Cypriana Norwida i Czesława Miłosza, który opisując w Zniewolonym umyśle fascynację polskich intelektualistów stalinowską doktryną, użył słynnego później określenia „ukąszenie heglowskie”. Z kolei opowieść XVII o pilocie Pirxie Stanisława Lema obrazuje ideę alienacjialienacjaalienacji − Pirx trafia na planetę, która wskutek nadmiernego nawadniania znalazła się w całości pod wodą (alienacja polega tu na tym, że program nawadniania, stanowiący wyjściowo środek do celu, a więc do nawodnienia pustynnej początkowo planety, stał się celem samym w sobie).

Dyskusja

System Hegla wkrótce po śmierci filozofa spotkał się z narastającą falą krytyki. Heglowi przede wszystkim zarzucano, że nagina fakty do swojej teorii, a ta rażąco się kłóci ze zdrowym rozsądkiem. Już w pracy doktorskiej Hegel dowodził a prioriaprioryzma priori tez astronomicznych, które jeszcze w tym samym roku zostały empirycznieempiryzmempirycznie obalone. Na uwagę, że przyroda nie potwierdza jego poglądów, odpowiedział oczywiście: Tym gorzej dla przyrody.

RQE2ou8E9ZDjO1

Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny. Ma krótkie, kręcone włosy, pociągłą twarz oraz niebieskie oczy. Ubrany jest w surdut.

Arthur Schopenhauer krytykował Hegla i innych idealistów za oderwanie od rzeczywistości, Stendhal, wybitny francuski pisarz, napisał o systemach idealistycznychidealizmidealistycznych, że są jedynie ciemną i licho napisaną poezją. Marks stwierdził, że wprawdzie rozumowanie Hegla jest formalnie poprawne, ale postawił on wszystko na głowie, założył mianowicie, że to, co materialne, jest skutkiem aktywności duchaduchducha, podczas gdy jest dokładnie na odwrót. Począwszy od Sørena Kierkegaarda, radykalnym krytykami wszystkich idealistów niemieckich byli też egzystencjaliści. Twierdzili, że nie można przedkładać tego, co ogólne, nad to, co szczegółowe – przedmiotem namysłu filozoficznego powinna być jednostka. Tymczasem system Hegla całkowicie zepchnął jednostkę na margines w imię wyższej dziejowej prawdy − dla egzystencjalistów każda jednostka jest nieskończenie ważna: tylko w jej niepowtarzalności ujawnia się prawda. Innym częstym przedmiotem krytyki była, rzecz jasna, wizja końca historii: zgodnie z tą koncepcją nic zasadniczo nowego nie mogło się już po Heglu wydarzyć. Takie założenie, zdaniem większości komentatorów, jest sprzeczne z faktami. No, ale już chyba wiemy, co Hegel by na to powiedział.

RNERXCTavyFBa1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Ma krótkie, zaczesane do tyłu włosy oraz zmarszczki na twarzy.

Przeciw Heglowi wysuwano także poważniejsze zarzuty. Karl Raimund Popper zalicza go w swych pracach do grona wrogów społeczeństwa liberalnego, dowodząc, że logika Heglowska, przekształcona w dialektykędialektykadialektykę marksistowską, usprawiedliwia totalitaryzm i przemoc − chodzi tu o usprawiedliwianie zła w imię wyższej idei. Hegel mówił: Wielki człowiek musi zdeptać na swej drodze niejeden niewinny kwiat i niejedną rzecz zburzyć. George Orwell w słynnym Roku 1984 pokazuje skrajne konsekwencje tego typu myślenia − w jednej ze scen brutalnie przekonuje się bohatera, że ważne jest nie to, co się widzi, ale to, co ma się widzieć zgodnie z wolą władzy, która reprezentuje prawdę i koniecznośćkoniecznośćkonieczność historyczną.

Wszelka pokrętna dialektyka, która dowodzi, że czarne jest białe, która kwestionuje oczywistości, a sama nie pozwala się zakwestionować, bo zawsze ma w zanadrzu jakąś sprytną ripostę, jest współcześnie odnoszona do heglizmu.

Słownik