1517 – umowna data początku reformacji; wystąpienie Marcina Lutra z tezami dotyczącymi odpustów
1524 – początek chorału protestanckiego; ukazanie się śpiewnika autorstwa Johanna Waltera
1
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
R8mY3CvCbP4MS1
I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.
3. Średniowiecze. Uczeń:
2) omawia chorał gregoriański:
a) powstanie,
b) związek z liturgią Kościoła rzymskiego (antyfonarz),
c) cechy,
d) notacja (neumy),
e) sposoby wykonania: accentus i contentus,
f) system modalny,
g) formy i gatunki z nim związane: hymn, psalm, antyfona, msza, dramat liturgiczny (misterium) i in.;
5) charakteryzuje ars antiqua (muzyka menzuralna i jej notacja, szkoły klasztorne jako ośrodki kultury muzycznej) i ars nova (muzyka świecka, dworska, rozwój muzyki instrumentalnej).
6. Klasycyzm. Uczeń:
4) wymienia i charakteryzuje twórczość kompozytorów (Joseph Haydn, Wolfgang Amadeus Mozart, Ludwig van Beethoven).
II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:
1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych;
3. zna konteksty kulturowe i naukowe powstawania muzyki.
III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:
1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np. esej, referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię;
3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne.
Nauczysz się
posługiwać się terminami i pojęciami muzycznymi określającymi elementy muzyki i rodzaje faktury;
rozróżniać oraz charakteryzować gatunki i formy muzyczne chorału;
charakteryzować twórczość wybranych kompozytorów;
opisywać dzieje muzyki na podstawie znajomości dzieł muzycznych;
postrzegać i określać związki kultury muzycznej z kulturą epoki i innymi dziedzinami sztuki.
Wprowadzenie
Renesans był dla rozwoju muzyki wyjątkowo ważnym okresem. To właśnie w tej epoce muzyka przestała być uważana wyłącznie za naukę i zyskała znaczenie jako sztuka. Oprócz tego to właśnie w renesansie pojawiło się wiele teorii oraz wynalazków, które na zawsze zmieniły muzykę - wśród nich należy mocno podkreślić wynalazek druku, który był zmianą rewolucyjną. Renesans był kluczowy także z wielu innych względów - z uwagi na powolne wyodrębnianie się muzyki instrumentalnej, rozwój muzyki świeckiej, a także reformację.
R13YoqvPWSHdf
RjoAkEI63CJ8q1
Reformacja
Chociaż niemalże od początku istnienia Kościoła rzymskokatolickiego istniały ruchy, które postulowały pewne zmiany lub separowały się od jego struktur, to za początek reformacji uznaje się powszechnie XVI wiek oraz wystąpienie Marcina Lutra. Często wskazuje się, iż wiek wcześniej miała miejsce działalność Jana Husa oraz jego zwolenników w Czechach, jednak husytyzm budził olbrzymie kontrowersje, a także z czasem został (w wyniku wojen) bardzo mocno zmarginalizowany. Za historyczny początek ruchu luterańskiego uważa się 1517 rok, w którym Marcin Luter, duchowny katolicki, przybił do drzwi kościoła zamkowego w Wittenberdze dziewięćdziesiąt pięć tez, w których omawiał problem dotyczący sprzedaży odpustów oraz kwestie związane ze szczerą skruchą.
Rvm55BIIWbvHl
Chorał protestancki
Chorał protestancki jest też nazywany luterańskim, ponieważ dotyczy on Kościoła luterańskiego oraz jego nabożeństw i wiary. Pierwszy zbiór pieśni przeznaczonych dla nowego kościoła ukazał się w 1524 roku; jego autorem był Johann Walter, a sam śpiewnik nosił nazwę Geystliches Gesangk Buchleyn i zawierał ponad czterdzieści pieśni, psalmów oraz hymnów w układzie czterogłosowym. Jeszcze wcześniejszym zbiorem był Achtliederbuch, wydany na przełomie lat 1523/1524, zawierał on jednak zaledwie cztery melodie, a także był w układzie jednogłosowym; z tego względu dzieło Johanna Waltera jest uznawane za pierwsze zawierające faktyczne chorały protestanckie. Luter uważał, iż śpiew powinien pełnić ważną rolę zarówno w liturgii, jak i w modlitwie; postulował, by teksty były w języku niemieckim z niezbyt skomplikowanymi melodiami, w taki sposób, aby wierni bez wykształcenia mogli je wykonywać. Opracowanie Waltera, chociaż czterogłosowe, było stworzone przy zastosowaniu techniki nota contra notam, a więc takich samych wartości rytmicznych dla wszystkich partii; melodię prowadził sopran, co w konsekwencji było na tyle prostsze w wykonaniu, że praktycznie wszyscy wierni mogli brać udział w śpiewie.
R1ApIJjy3tcoS
Rola chorału protestanckiego w edukacji
Luteranizm był sporą zmianą w stosunku do katolicyzmu; wśród licznych różnic warto tu wyróżnić między innymi zniesienie celibatu oraz ślubów zakonnych. Spowodowało to, iż spora ilość zakonów oraz klasztorów na terenach, na których luteranizm zyskał popularność została zlikwidowana. Luter chciał jednak, aby proces został przeprowadzony w mądry sposób, a ponieważ mnisi mieli służyć nie tylko Bogu, ale też ludziom, to dobra zakonne i klasztorne miały zostać spożytkowane w dwóch celach: dobroczynnych i oświatowych. Dzięki temu powstała olbrzymia ilość szkół ludowych, a dawni mnisi poświęcili się pracy zawodowej nauczycieli i opiekunów sierot oraz chorych. Ponieważ śpiew pełnił według Lutra wyjątkową rolę, w szkołach bardzo szybko rozpoczęto nauczanie protestanckich pieśni i hymnów, często posługując się techniką chorału. Dwóch z istotnych kompozytorów okresu, tworzących chorały protestanckie, mocno przyczyniło się do rozwoju edukacji oraz kształcenia śpiewaków. Pierwszy z nich, Sebald Heyden, stworzył dzieło o nazwie De arte canendi (O sztuce śpiewu), które pozwoliło na poprawę umiejętności wielu uczniów oraz amatorskich wykonawców, mających na celu poprawę swojej techniki. Drugi z nich to Nikolaus Herman, który tworzył mnóstwo utworów przeznaczonych dla uczniów oraz dzieci; dzięki nim nauczyciele mieli odpowiednie materiały i repertuar, aby rozwijać zdolności i technikę dzieci i młodzieży.
Ry3PDoLPkG9Rk1
R1KtJYfbTQa6I
Chorał gregoriański i chorał protestancki - zestawienie
Chorał protestancki jako gatunek muzyczny mocno różni się od chorału gregoriańskiego. Różnice zostały przedstawione poniżej:
Chorał protestancki
Teksty w języku niemieckim (i innych językach narodowych)
W wykonaniu uczestniczą organy w roli instrumentu towarzyszącego
Biorąc pod uwagę początek reformacji w 1517 roku, czyli podczas trwania epoki renesansu, historia chorału protestanckiego powinna zacząć się dopiero od tego momentu w historii. Teoretycznie tak właśnie było, jednak warto pamiętać o jednej, dodatkowej kwestii związanej z tym typem chorału: twórcy luteranizmu chcieli szybko i sprawnie stworzyć materiał i repertuar, który byłby dość szeroki i pozwalał na wykonywanie różnych hymnów oraz pieśni. Z uwagi na pożądane cechy - czyli prostą melodykę oraz nieskomplikowane teksty w języku narodowym - część utworów nie powstała od zera; niektóre ich elementy były przejmowane. Dotyczyło to zarówno strof, jak i melodii. Zdarzało się, że chorały protestanckie opierały się na tekście pochodzącym z innych utworów religijnych, z poezji albo stanowiły tłumaczenie łacińskich hymnów. Podobnie było z melodiami - były komponowane, ale miejscami przejmowano je razem z tekstem lub opierano się na dziełach liturgicznych i religijnych Kościoła katolickiego. Dopiero ustanowienie wspólnego mianownika - czyli wspomnianego już przekładu na język niemiecki, uproszczenia melodii oraz stworzenia opracowania czterogłosowego powodowało, iż o utworze można było mówić w kontekście chorału protestanckiego. W celu jak najszerszego rozpowszechnienia i propagowania, pieśni i hymny były wydawane w zbiorach, które nazywano kancjonałamiKancjonałkancjonałami bądź kantyczkamiKantyczkikantyczkami.
R1UpTTB45cg9V1
R1IFPFSC9di6A
Chorał protestancki w baroku
Liczne formy oparte na chorale protestanckim stawały się coraz bardziej popularne; szczyt ich popularności przypadł na epokę baroku. Wariacje chorałowe oraz preludiumPreludiumpreludium chorałowe (tzw. Choralvorspiel) były najczęściej tworzone z myślą o organach; kantata chorałowa była utworem o charakterze wokalnym, wykonywana zazwyczaj przez chór. Oprócz nich istniały również przygrywka chorałowaPrzygrywka chorałowaprzygrywka chorałowa (wielogłosowe opracowanie chorału, najczęściej na organy) oraz jej odmiana: fantazja chorałowa (dłuższa przygrywka z elementami wariacyjnymi i imitacyjnymi). Bardzo często przy barokowych formach opartych na chorale luterańskim przytacza się postać Jana Sebastiana Bacha; utwory jego autorstwa są wręcz określane jako doskonałe. Chorał był jednym z głównych i najważniejszych źródeł inspiracji dla kompozytora; pracował on nawet nad książką z tradycyjnymi luterańskimi hymnami kościelnymi, opracowanymi w sposób umożliwiający naukę gry na organach. To dzieło pod nazwą Orgelbüchlein zadedykował swojemu synowi, Wilhelmowi Friedemannowi; nie zostało jednak nigdy ukończone. Miało zawierać ponad sto sześćdziesiąt preludiów organowych; Bach napisał ich ostatecznie czterdzieści sześć, z których każdy korzystał z jakiegoś znanego chorału w charakterze cantus firmusCantus firmuscantus firmus.
RxVtaCFPA15FI1
RbtCwA0xE5GWk
Zadania
R163l5tYyvIKM
Ćwiczenie 1
RWxQ5SF9lUFrh
Ćwiczenie 2
R1E0CTjRbr038
Ćwiczenie 3
Chorał protestancki oraz gregoriański mają sporo różnic. Wybierz odpowiednią cechę do chorału. Chorał protestancki. Możliwe odpowiedzi: 1. śpiew z towarzyszeniem organów, 2. system dur-moll, 3. czterogłosowość, 4. śpiew wszystkich wiernych, 5. tekst łaciński, 6. modalność, 7. jednogłosowość, 8. tekst niemiecki, 9. śpiew a capella, 10. wykonanie przygotowanych zespołów. Chorał gregoriański. Możliwe odpowiedzi: 1. śpiew z towarzyszeniem organów, 2. system dur-moll, 3. czterogłosowość, 4. śpiew wszystkich wiernych, 5. tekst łaciński, 6. modalność, 7. jednogłosowość, 8. tekst niemiecki, 9. śpiew a capella, 10. wykonanie przygotowanych zespołów.
Chorał protestancki oraz gregoriański mają sporo różnic. Wybierz odpowiednią cechę do chorału. Chorał protestancki. Możliwe odpowiedzi: 1. śpiew z towarzyszeniem organów, 2. system dur-moll, 3. czterogłosowość, 4. śpiew wszystkich wiernych, 5. tekst łaciński, 6. modalność, 7. jednogłosowość, 8. tekst niemiecki, 9. śpiew a capella, 10. wykonanie przygotowanych zespołów. Chorał gregoriański. Możliwe odpowiedzi: 1. śpiew z towarzyszeniem organów, 2. system dur-moll, 3. czterogłosowość, 4. śpiew wszystkich wiernych, 5. tekst łaciński, 6. modalność, 7. jednogłosowość, 8. tekst niemiecki, 9. śpiew a capella, 10. wykonanie przygotowanych zespołów.
Chorał protestancki oraz gregoriański mają sporo różnic. Przeciągnij odpowiednią cechę do chorału.
czterogłosowość, tekst niemiecki, śpiew a cappella, śpiew wszystkich wiernych, system dur-moll, modalność, wykonanie przygotowanych zespołów, śpiew z towarzyszeniem organów, jednogłosowość, tekst łaciński
Chorał protestancki
Chorał gregoriański
R4bM4lCPTXstS
Ćwiczenie 4
RHVWN0GFvHB9N
Ćwiczenie 5
R1CzOOU5IU0TZ
Ćwiczenie 6
R1II2YqBAUi5r
Ćwiczenie 7
Słownik pojęć
A cappella
A cappella
czysto wokalne wykonanie utworu.
Cantus firmus
Cantus firmus
głos stanowiący podstawę w wielogłosowym utworze.
Kancjonał
Kancjonał
zbiór pieśni kościelnych i religijnych.
Kantyczki
Kantyczki
rękopiśmienne lub drukowane zbiory pieśni religijnych, zwłaszcza kolęd, pastorałek, przeznaczone dla ludu, wydawane, zwykle bez nut, XVIII–XIX w.
Nota contra notam
Nota contra notam
z łaciny nuta przeciw nucie; technika polegająca na tworzeniu głosów o tych samych wartościach rytmicznych.
Modalny system
Modalny system
system dźwiękowy oparty na stałych strukturach dźwiękowych (typach skal) oraz schematach melicznych i rytmicznych zwanych modi.
Preludium
Preludium
praeambulum, muz. początkowo krótki utwór o charakterze improwizacyjnym na organy lub lutnię, z fragmentami akordowymi i figuracyjnymi
Przygrywka chorałowa
Przygrywka chorałowa
utwór organowy oparty na chorale protestanckim, grany przed śpiewaniem chorału przez wiernych.