Rzecznik Praw Obywatelskich jest jednym z konstytucyjnych organów kontroli państwowej i ochrony prawa. Szczegółowy zakres i sposób działania tej instytucji określono w ustawie z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (Dz.U. 1987 nr 21 poz. 123 z późniejszymi zmianami). Najważniejszym zadaniem Rzecznika Praw Obywatelskich jest stanie na straży wolności i praw człowieka i obywatelawolności i prawa człowieka i obywatelawolności i praw człowieka i obywatela określonych w konstytucji oraz w innych aktach normatywnychakt normatywnyaktach normatywnych. Swoje zadanie realizuje poprzez badanie, czy wskutek działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji, obowiązanych do przestrzegania i realizacji wolności i praw człowieka i obywatela, nie nastąpiło naruszenie prawa ani zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej.

R1VWq4TtDv1uS

Zdjęcie przedstawia tablicę przymocowana do ściany. Widnieje na niej napis Rzecznik Praw Obywatelskich. Nad napisem znajduje się orzeł w koronie.

Pozycja ustrojowa

Rzecznika Praw Obywatelskich powołuje sejm za zgodą senatu na pięcioletnią kadencję z możliwością jednokrotnej reelekcjireelekcjareelekcji. Rzecznikiem może być obywatel polski wyróżniający się wiedzą prawniczą, doświadczeniem zawodowym oraz wysokim autorytetem ze względu na swe walory moralne i wrażliwość społeczną. Kandydaturę na stanowisko Rzecznika Praw Obywatelskich wysunąć może marszałek sejmu lub grupa 35 posłów. Odwołanie Rzecznika przed upływem kadencji jest możliwe, ale bardzo trudne.

W swojej działalności Rzecznik Praw Obywatelskich jest niezawisły i niezależny od innych organów państwowych. Odpowiedzialny jest jedynie przed sejmem i tylko na zasadach ściśle określonych w ustawie. Rzecznik korzysta również z immunitetuimmunitetimmunitetu, co oznacza, że bez uprzedniej zgody sejmu wyrażonej w uchwale podjętej bezwzględną większością głosów nie można go pociągnąć do odpowiedzialności karnej, pozbawić wolności, zatrzymać lub aresztować, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku i jeśli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O ewentualnym aresztowaniu Rzecznika niezwłocznie powiadamia się marszałka sejmu, który może nakazać jego natychmiastowe zwolnienie.

Ważną zasadą dotyczącą osoby Rzecznika Praw Obywatelskich jest jego apolityczność – Rzecznik nie może być członkiem partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić żadnej innej działalności publicznej, której nie daje się pogodzić z godnością jego urzędu. Obowiązuje go również zasada niepołączalności (incompatibilitas)zasada niepołączalności (incompatibilitas)zasada niepołączalności (incompatibilitas), zgodnie z którą nie wolno mu zajmować jednocześnie innego stanowiska z wyjątkiem stanowiska profesora szkoły wyższej, ani wykonywać innych zajęć zawodowych.

Kompetencje

Rzecznik może podjąć przewidziane w ustawie działanie, jeśli dowie się o potencjalnym naruszeniu wolności i praw człowieka i obywatela wskutek wniosku obywatela lub organizacji pozarządowej, organów samorządowych, Rzecznika Praw Dziecka, Rzecznika Małych i Średnich Przedsiębiorców, a także z własnej inicjatywy.

Wniosek skierowany do Rzecznika jest wolny od opłat i nie wymaga zachowania szczególnej formy, musi jednak zawierać oznaczenie wnioskodawcy oraz osoby, której wolności i praw sprawa dotyczy, a także określać przedmiot sprawy. Po zapoznaniu się z wnioskiem Rzecznik może podjąć sprawę, przekazać ją właściwym organom lub wskazać wnioskodawcy przysługujące mu środki działania, w każdym przypadku zawiadamiając o tym wnioskodawcę. Rzecznik może także zdecydować o niepodejmowaniu się sprawy.

Podjęcie sprawy przez Rzecznika oznacza, że samodzielnie przeprowadzi on postępowanie wyjaśniające, zwróci się o zbadanie sprawy lub jej części do właściwych organów, w szczególności organów nadzoru, prokuratury, kontroli państwowej, zawodowej lub społecznej albo do sejmu o zlecenie Najwyższej Izbie Kontroli przeprowadzenia kontroli dla zbadania określonej sprawy lub jej części. Samodzielnie prowadząc postępowanie, Rzecznik ma prawo:

• zbadać, nawet bez uprzedzenia, każdą sprawę na miejscu;

• żądać złożenia wyjaśnień, przedstawienia akt każdej sprawy prowadzonej przez naczelne i centralne organy administracji państwowej, organy administracji rządowej, organy organizacji spółdzielczych, społecznych, zawodowych i społeczno‑zawodowych oraz organy jednostek organizacyjnych posiadających osobowość prawną, a także organy jednostek samorządu terytorialnego i samorządowych jednostek organizacyjnych;

• żądać przedłożenia informacji o stanie sprawy prowadzonej przez sądy, a także prokuraturę i inne organy ścigania oraz żądać do wglądu w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich akt sądowych i prokuratorskich oraz akt innych organów ścigania po zakończeniu postępowania i zapadnięciu rozstrzygnięcia;

• zlecać sporządzanie ekspertyz i opinii.

Jeżeli uzna to za niezbędne dla ochrony wolności, praw i interesów jednostki, Rzecznik może odmówić ujawnienia nazwiska i innych danych osobowych skarżącego, również wobec organów władzy publicznej.

W efekcie przeprowadzonego postępowania Rzecznik może:

• wyjaśnić wnioskodawcy, że nie stwierdził naruszenia wolności i praw człowieka i obywatela;

• skierować wystąpienie do organu, organizacji lub instytucji, w których działalności stwierdził naruszenie wolności i praw człowieka i obywatela z opiniami i wnioskami co do sposobu załatwiania sprawy lub żądaniem wszczęcia postępowania dyscyplinarnego lub zastosowania sankcji służbowych albo zwrócić się do organu nadrzędnego nad tą jednostką z wnioskiem o zastosowanie środków przewidzianych w przepisach prawa;

• żądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych, jak również wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu – na prawach przysługujących prokuratorowi;

• żądać wszczęcia przez uprawnionego oskarżyciela postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu;

• zwrócić się o wszczęcie postępowania administracyjnego, wnosić skargi do sądu administracyjnego, a także uczestniczyć w tych postępowaniach – na prawach przysługujących prokuratorowi;

• wystąpić z wnioskiem o ukaranie, a także o uchylenie prawomocnego rozstrzygnięcia w postępowaniu w sprawach o wykroczenia;

• wnieść kasację (art. 521 k.p.k.) lub skargę nadzwyczajną (art. 89 § 2 s.n.) do Sądu Najwyższego od każdego prawomocnego orzeczenia sądu kończącego postępowanie.

Jak widać działanie Rzecznika nie zastępuje sądów ani innych instytucji w ich zadaniach, nie jest on też instancją odwoławczą.

Do pozostałych uprawnień Rzecznika Praw Obywatelskich należy:

Organ, organizacja lub instytucja, do których zwrócił się Rzecznik, zobowiązane są do współdziałania i udzielania mu pomocy, polegającej m.in. na zapewnieniu dostępu do akt i dokumentów, udzielaniu żądanych informacji i wyjaśnień, zwłaszcza dotyczących prawnej i faktycznej podstawy podjętych rozstrzygnięć, ustosunkowywaniu się do ogólnych ocen, uwagi i opinii Rzecznika.

Obowiązkiem Rzecznika Praw Obywatelskich jest coroczne informowanie sejmu i senatu o swojej działalności i stanie na straży przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela w państwie. Informacja Rzecznika podawana jest do wiadomości publicznej, by nie tylko parlamentarzyści, ale i wszyscy obywatele mogli dowiedzieć się, jaki jest stan przestrzegania praw i wolności człowieka i obywatela w państwie.

Swoje zadania Rzecznik Praw Obywatelskich wykonuje przy pomocy Biura Rzecznika Praw Obywatelskich, może też powoływać swoich zastępców i przydzielać im określone zadania, a za zgodą sejmu ustanowić także swoich pełnomocników terenowych (obecnie działa trzech takich pełnomocników – we Wrocławiu, Gdańsku i Katowicach).

Słownik