Rozrywki Greków i Rzymian

Znaczenie odpoczynku dla Greków

Rozwój kultury przyniósł mieszkańcom Hellady liczne formy spędzania wolnego czasu. Jak ważnym aspektem był właściwy odpoczynek po pracy, widzimy czytając słowa Peryklesa. W słynnej mowie, przytoczonej przez historyka Tukidydesa, ateński polityk chwali ustrój demokratyczny w Atenach. Wymieniając zalety swojego państwa i jego obywateli, porusza również temat odpoczynku:

Zarówno młody jak i dojrzały wiekiem Grek wiele czasu poświęcał na ćwiczenia fizyczne. Dążenie do fizycznej sprawności było podstawą greckiego wychowania. Młodzi i starsi mężczyźni przebywali razem w gimnazjonachGimnazjongimnazjonach, odpowiednikach dzisiejszych „centrów sportu i rekreacji”. Znajdowały się tam m.in. miejsca do ćwiczenia zapasów, bieżnie i łaźnie. W gimnazjonach ateńskich urządzano również pomieszczenia, w których można było słuchać nauczycieli i brać udział w dyskusjach. Stanowiły one rodzaj szkoły, w której rozwijano ciało i umysł. W Sparcie do wspólnych ćwiczeń dopuszczano kobiety, które mogły na przykład rywalizować w zapasach. Element współzawodnictwa był bardzo ważny dla Greków. Istniała także cała masa gier, polegających na rywalizacji indywidualnej oraz zespołowej. Wśród nich bardzo popularne były różne odmiany zabaw z piłką.

R1EPrhB0a7oC5

Ilustracja przedstawia ruiny gimnazjonu na wyspie Kos w Grecji. Na pierwszym planie znajdują się cztery białe kolumny, połączone u góry poziomym belkowaniem. Obok znajdują się jeszcze trzy takie same konstrukcje. Fragmenty budowli stoją na piaszczystym placu, wśród odłamków i kamieni. W tle za murami znajdują się zielone drzewa, a za nimi wzgórza. Zdjęcie zostało zrobione w trakcie słonecznego dnia.

RI36Mceh3OJhx

Ilustracja przedstawia grę z użyciem piłki na fragmencie wazy z okresu pomiędzy 400 r. p.n.e., a 375 r. p.n.e. W centralnej części wazy znajduje się mężczyzna, ukazany od boku. Lewą nogę ma wyprostowaną, a prawą, na której utrzymuje piłkę, ma zgiętą w kolanie. Na prawo od niego znajduje się kolumna, na której położony jest ręcznik. Na lewo od mężczyzny ukazany jest chłopiec.

Greccy arystokraci bawili się również podczas wspólnych biesiad, zwanych sympozjonamiSympozjonsympozjonami. Były to przyjęcia przeznaczone dla mężczyzn, w których nie brały udziału wolne kobiety. Młodzieńcy, uczestnicząc w ucztach razem ze starszymi mężczyznami, nabierali ogłady towarzyskiej. Uczestnictwo w biesiadach, podobnie jak ćwiczenia fizyczne, stanowiły element greckiego wychowania i przygotowania młodych do udziału w życiu obywatelskim. W zależności od zainteresowań zgromadzonych biesiadników, wspólnemu piciu (to właśnie oznacza dokładnie słowo „sympozjon”) mogły towarzyszyć popisy muzyczne i aktorskie niewolników, śpiewanie lub odczyty poezji, a także poważne dysputy filozoficzne. Nie brakowało też mniej wyrafinowanych zabaw, polegających na piciu, przelewaniu i rozlewaniu wina. Wśród gier hazardowych popularne były te z użyciem kości. Ze źródeł wiemy też, że Grecy grywali w grę planszową podobną do szachów lub warcabów. Rozrywką hazardową były również walki kogutów, w trakcie których organizowano zakłady.

Rn2XuVjtmDFoi

Zdjęcie ukazuje krater przedstawiający biesiadników zabawianych grą na aulosie. Na zdjęciu znajduje się czarno‑brązowy przedmiot. W centralnej części znajduje się stojąca bokiem kobieta, która w obu dłoniach oraz ustach trzyma instrument muzyczny. Kobieta ma na sobie do kostek długą suknię oraz przewiązaną chustkę na głowie. Ma brązowe włosy oraz czarne kolczyki. Na prawo od kobiety znajduje się dwójka leżących mężczyzn z nagim tułowiem, którzy są podparci lewą ręką o przedmiot w czarne paski. Obróceni są w stronę kobiety. Na głowie mają wieńce laurowe z liści. Jeden z mężczyzn trzyma wyżej w prawej ręce kawałek liścia. Od lewej strony kobiety znajduje się również dwóch leżących mężczyzn, którzy wyglądają identycznie jak dwóch poprzednich. Oparci są również o przedmioty w czarne paski. Z lewej oraz z prawej strony zdjęcia znajdują się pod mężczyznami dwa stoły.

R11z1srtVTGr7

Ilustracja przedstawia Achillesa i Ajasa grającego w kości z VI w. p.n.e. Na zdjęciu znajduje się żółto‑brązowa waza z kwiecistym wzorem na jej górnej części. W centralnej części wazy znajdują się czarne figury Achillesa i Ajasa, którzy są ukazani z profilu. Po obu stronach siedzą na prostokątnych czarnych, małych stołkach oraz są pochyleni nad czarnym, kwadratowym stolikiem. Jeden z mężczyzn jest ubrany w pancerz, a drugi w zbroję. Mężczyzna siedzący z lewej strony ma na sobie hełm o zaokrąglonym szczycie z długim pióropuszem. Natomiast mężczyzna z prawej strony ma kręcone włosy oraz długą brodę. Prawe dłonie mężczyzn trzymają po dwie włócznie wsparte o ziemię. Na plecach mężczyzn znajdują się peleryny we wzory. Wojownicy mają bose stopy. Za plecami mężczyzn znajdują się tarcze. Na wazie znajdują się małe, prawie niewidoczne napisy.

Należy zwrócić uwagę, że formy spędzania wolnego czasu były ściśle związane z greckimi wierzeniami, odbywały się niejako pod patronatem bogów. Obecne podczas uczt wino było darem boga Dionizosa. Na cześć bogów uroczyście wylewano płyny – ofiarę taką, znaną też w innych starożytnych kulturach, nazywamy libacjąLibacjalibacją. W noc uczty niejednokrotnie odbywała się też specjalna procesja, kończąca sympozjon. W Attyce, w związku z uprawą winorośli, rozwinęły się liczne święta ku czci boga Dionizosa. Z czasem ofiary, tańce i pieśni chóralne na cześć boga przerodziły się w rozbudowane agony dramatyczneAgon dramatycznyagony dramatyczne. Do śpiewającego przed publicznością męskiego chóru poeta TespisTespisTespis (VI w. p.n.e.) dodał aktora, który prowadził z chórem dialog. Innowacje w postaci wprowadzenia drugiego i trzeciego aktora mieli zastosować słynni twórcy tragedii AjschylosAjschylosAjschylos i SofoklesSofoklesSofokles. Tak rozwinął się grecki teatr - podstawa teatru europejskiego. Oglądanie tragedii i komedii było więc dla Greków wydarzeniem religijnym – elementem świąt na cześć Dionizosa. Należy podkreślić, że w teatrze, podobnie jak w zapasach lub grach w gimnazjonie, mężczyźni rywalizowali ze sobą. Zasady agonu były precyzyjne, wybierano również sąd, który wskazywał najlepszych twórców. Najwybitniejsi twórcy byli bardzo płodni i przez lata wielokrotnie stawali do rywalizacji w agonach teatralnych. Tym trudniej zaakceptować dziś niewielką ilość dzieł, które zachowały się do naszych czasów. Posiadamy siedem zachowanych dzieł Ajschylosa, z siedemdziesięciu, które prawdopodobnie napisał. Podobnie z pozostałymi dwoma wielkimi poetami – Sofoklesem (zachowanych siedem sztuk z ponad stu) i EurypidesemEurypidesEurypidesem (19 zachowanych z ponad 90 sztuk).

RYv6zc4irKOVc

Ilustracja przedstawia ruiny teatru Dionizosa na Akropolu w Atenach. Na zdjęciu znajdują się ruiny po dawnym teatrze. Pośrodku teatru znajdowała się niegdyś orchestra, a wokół niej ułożone zostały ku górze siedzące miejsca dla widowni. Zdjęcie zostało zrobione na tle zielonych drzew i niebieskiego nieba.

RedUGi5RBgatc

Ilustracja ukazuje niemiecką encyklopedię przedstawiającą, jak mogły wyglądać inscenizacje w teatrze Dionizosa. Ilustracja jest w czarno‑biała. Na pierwszym planie ukazano scenę, na której znajdują się czternaście osób. Postacie stoją w kręgu, wokół przedmiotu w kształcie walca znajdującego się na środku sceny. Każda z osób ma na sobie szatę, a w prawej ręce trzyma długi kij. Wokół sceny znajdują się trybuny na których siedzą widzowie. Na środku sceny znajdują się schodki, które prowadzą do posągu. Po prawej oraz lewej stronie rzeźby znajdują się cztery osoby, a za nimi dwa rzędy równolegle siedzących obok siebie widzów. Na rogach sceny znajdują się schody, prowadzące do podwyższenia, na którym znajdują się kolejne osoby. W tle po lewej stronie ilustracji znajduje się ateńska agora, która jest zbudowana ze stojących obok siebie kolumn, a za nią znajdują się szczyty gór.

 Otia post negotia

W jaki sposób spędzano czas wolny w starożytnym Rzymie? Wśród rzymskiej arystokracji panowało przekonanie, że czas wolny należy się dopiero po wykonaniu pracy, wypełnieniu zobowiązań. Ścieżka awansu i kolejność pełnienia urzędów była w Rzymie określona przez tradycję i późniejsze prawo. By osiągnąć kolejne szczeble tzw. cursus honorumCursus honorumcursus honorum (ścieżki zaszczytów), Rzymianin musiał wykazać się pracowitością i rzetelnością w pełnieniu powierzonych sobie funkcji. Uważano, że człowiek stworzony został (jak pisał Cyceron) do spraw poważnych. Odpoczynkiem można więc było cieszyć się w poczuciu dobrze spełnionego obowiązku – w myśl przysłowia „otia post negotia” („odpoczynek następuje po pracy”).

Czas wolny dla rzymskiego nobila nie oznaczał bezczynności. Często właśnie moment odpoczynku od codziennych obowiązków był okazją do pielęgnowania zainteresowań intelektualnych – czytania książek (lub raczej słuchania ksiąg odczytywanych przez niewolnika‑lektora), pisania, studiowania filozofii. Wówczas do domu zaprosić można było przyjaciół, by razem z nimi spędzać czas na ucztowaniu, grach towarzyskich i dyskusjach.

R1Fz9eLTO9fp7

Ilustracja przedstawia obraz autorstwa Roberto Bompianiego pod tytułem „Rzymska Uczta”. Na obrazie znajduje się grupa ludzi siedzących wokół stołu oraz stojących. W centrum znajduje się osoba w białej, długiej szacie, która siedzi przy stole. Ma ubrany na głowie wieniec z kwiatów i liści. Znajdujący się przed nią stół jest obficie zastawiony. Możemy rozróżnić między innymi naczynie z owocami, wodę do picia w dwóch szklanych karafkach, talerz, nóż oraz kieliszki. Stół wspiera się na dwóch podłużnych, kamiennych nogach, z przodu których zostały wyrzeźbione lwy. Przy prawej krawędzi stołu siedzi osoba w granatowej szacie, zwrócona do centralnej postaci. Ma rękę uniesioną do góry, a drugą przytrzymuje na stole białą, kwadratową tkaninę. Na lewej krawędzi stołu opiera się osoba w brązowej szacie, z przewiązaną chustą na głowie. Jedną ręką opiera się pod brodą na stole, a drugą trzyma na nim srebrny kielich. Nogi ma założone na siedzisku. Pod jego lewą stopą znajduje się skóra pantery, a jeszcze bliżej widza- duże, metalowe naczynie, w którym zostały umieszczone naczynia do nalewania napojów- czary i wazy. O siedzisko zaczepiona jest niebieską wstążką mała harfa. Po lewej stronie obrazu znajdują się jeszcze trzy osoby. Jedna, kobieta, siedzi w satynowej, niebieskiej szacie, opierając rękę o szyję. Jej twarz zwrócona jest w stronę lewej krawędzi obrazu. Ma wieniec na głowie. Jej prawą, wyciągniętą rękę trzyma kobieta stojąca obok niej, z upiętymi włosami, żółtej, obszernej szacie. Obiema dłońmi obejmuje ramię siedzącej kobiety i ma głowę skierowaną w dół. Pomiędzy dwoma kobietami stoi osoba z kręconymi, czarnymi włosami. Jest odwrócona tyłem, ale patrzy tam, gdzie poprzednia kobieta. W obu rękach trzyma wysokie, srebrne naczynie na okrągłej tacy. Z prawej strony obrazu znajdują się jeszcze cztery osoby. Mężczyzna obok osoby położonej w centrum ma trzykolorową szatę, kręcone włosy i nalewa wino ze srebrnego, zdobionego naczynia do dużego, srebrnego kielicha. Za mężczyzną w niebieskiej szacie siedzi, odwrócony tyłem lecz z głową skierowaną w jego stronę, mężczyzna z zarostem w żółtej szacie. Dalej po prawej stoją kobieta i dziecko. Dziecko trzyma okrągłą czarę, ma na sobie szatę do kolan i sandały. Kobieta jedną rękę wkłada do naczynia, drugą trzyma okrągłą tacę. Na głowie ma przewiązaną chustę. Całe nogi zakrywa biała suknia, a  na ramieniu ma niebieską szatę. Skrajnie z prawej strony stoi rzeźba chłopca z naczyniem do wina. Ściany za zgromadzonymi są bogato zdobione, z gałązkami jabłoni, malunkami, wstążkami oraz rzeźbami. Z prawej strony znajduje się wnęka, z której dochodzi światło dzienne. Podłoga jest kamienna, a pod stołem ułożono kolorowe płytki.

Rzymianie wybierający spędzenie czasu wolnego poza własnym domem, najczęściej udawali się do termTermyterm. W tych kompleksach publicznych łaźni, często bardzo rozbudowanych i luksusowych, spędzano czas przede wszystkim na kąpielach i pielęgnacji ciała. Prawdopodobnie łaźnie były dostępne dla wszystkich wolnych obywateli, jednak kobiety i mężczyźni korzystali z nich osobno, w wyznaczonych godzinach. W termach znajdowały się również miejsca do ćwiczeń, miejsca zielone do odpoczynku czy biblioteki. Były to jednak zaledwie dodatki, w przeciwieństwie do omówionych wcześniej greckich gimnazjonów, które przede wszystkim oferowały miejsca do ćwiczeń fizycznych i uprawiania sportu. Nie znaczy to jednak, że Rzymianie nie cenili aktywności na świeżym powietrzu. Wiemy, że równie chętnie jak Grecy grali w piłkę (łac. pila). Popularną rozrywką były również polowania.

R1Wed0o8RO9fb

Ilustracja przedstawia wnętrze tepidarium (centralnego pomieszczenia w termach) z okresu 79 roku. Wewnątrz budynku, przy ścianie znajduje się mała, prostokątna wanna , a przy niej po prawej i lewej stronie oraz przed nią są trzy ławki. Wanna została ogrodzona metalowym ogrodzeniem. Przed nim w centralnej części ilustracji znajdują się odgradzające słupki, połączone ze sobą sznurem. Budynek jest zakończony półkolistym sklepieniem, na którym umieszczono liczne zdobienia, rzeźby w kwadratowych i okrągłych ramach. W górnej części dachu znajduje się otwór, przez które wchodzi jasne światło do środka budynku. Wokół niego, w środkowej części ściany znajdują się w rzędzie ustawione identyczne posągi, przedstawiające stojących ludzi z rękami założonymi na głowę.

R227gFO9IUfXO

Ilustracja przedstawia obraz autorstwa Théodore Chassériau pt. „Kobiety spędzające czas w tepidarium”. Na obrazie w środkowej części znajduje się mała, prostokątna wanna. Przed nią znajduje się półnaga stojąca kobieta, a przed nią siedząca na czerwono‑złotym krześle wpatrująca się w nią kobieta. Przed krzesłem zostały położone dwie szaty jedna żółta, a druga czerwona. Przy czerwonej stoi misa oraz wazon w złotym kolorze. Wokół budynku znajduje się tłum siedzących i stojących kobiet, które są odziane w kolorowe szaty. Niektóre z nich są półnagie. Budynek jest w kształcie prostokąta ze sklepieniem w kształcie półkola. Na ścianach w górnej części budynku znajdują się wyżłobione dekoracje oraz posągi. W sklepieniu znajduje się mały otwór przez który widać granatowe niebo. Wokół budynku w środkowej części ściany znajdują się w rzędzie ustawiono małe posągi.

Chleba i igrzysk!

Starożytny Rzym słynie z niezwykle widowiskowych igrzysk (łac. ludi). Rzymianie obchodzili wiele różnorodnych świąt, którym zwykle towarzyszyły widowiska. W okresie cesarstwa organizacja igrzysk służyła również władcom do zjednania sobie przychylności ludu. Nastroje rzymskiego ludu w czasach cesarstwa tak opisywał satyryk JuwenalisJuwenalisJuwenalis:

Owo żądanie zapewnienia wsparcia materialnego i rozrywek – łac. panem et circenses [czyt. panem et cjircenses] – jest dziś powszechnie znane. Jakie więc igrzyska organizowano dla poddanych? Wzorem Greków nadal odbywały się widowiska teatralne (łac. ludi scaenici [czyt. ludi scenicji]). Jednak rzymski teatr, choć niewątpliwie czerpiący z dorobku greckiego, miał zdecydowanie inny charakter. Nie była to już poświęcona bogu rywalizacja wolnych obywateli. Organizacją przedstawień w imperium zajmowały się specjalne trupy teatralne, na scenie występowali przede wszystkim niewolnicy i wyzwoleńcy. Powszechnie uważano, że odgrywanie ról za pieniądze nie przystoi wolnym obywatelom. Rzymianie upowszechnili też nowe rodzaje widowisk. Popularne były przedstawienia komediowe, wzorowane na greckich komediach z okresu hellenistycznego. Takie sztuki, zwane fabulae palliatae [czyt. fabule palliate], pisali między innymi najbardziej znani rzymscy komediopisarze – PlautPlautPlaut i TerencjuszTerencjuszTerencjusz. Charakterystycznymi rzymskimi widowiskami były mimyMimmimy, w których rezygnowano z rozbudowanych dialogów na rzecz sugestywnych ruchów scenicznych i improwizacji. W tej twórczości pojawiały się również aluzje do bieżących wydarzeń politycznych. Innym typowo rzymskim widowiskiem była pantomimaPantomimapantomima, której treść w całości wyrażano gestami i tańcem.

RDndkLWMqFBoC

Ilustracja przedstawia mozaikę z Pompejów, ukazującą aktorów przygotowujących się do spektaklu. Zdjęcie przedstawia siedmioro ludzi. Z lewej strony stoi dwóch mężczyzn, z których jeden na głowie ma maskę. Obaj stoją na boso, ubrani jedynie w białe odzienie od pasa do połowy ud. Obok nich znajduje się postać z maską podtrzymywaną patykami trzymanymi w rękach. Ubrana jest w białą suknię z ciemną górą. Za jej plecami znajduje się osoba o ciemnych włosach i jasnym ubraniu. Na środku ilustracji siedzi łysy starzec z siwą brodą. Odziany jest w białą szatę od pasa w dół, a na stopach ma sandały. Przy nim jest pojemnik z dwoma maskami. Za plecami starca stoi dwóch mężczyzn o ciemnych włosach. Jeden z nich ma uniesione ręce do góry, a drugi nakłada na niego jasną szatę. Po ich prawej stronie jest stolik z maską na blacie. Nad nimi znajduje się ciąg dalszy mozaiki przedstawiający złote wazony i brązowe postacie.

Innym rodzajem widowisk były ludi circenses, czyli wyścigi rydwanów na arenie, zwanej circus. Ścigające się rydwany były zaprzężone w dwa (biga) lub cztery konie (kwadryga). Największym „cyrkiem” był Circus Māximus, który znajdował się w Rzymie pomiędzy wzgórzami Palatynem i Awentynem. Według niektórych szacunków obiekt ten, wielokrotnie rozbudowywany, w IV wieku n.e. mógł pomieścić nawet ponad 150 tysięcy osób.

R1Cw4PsWc86ez

Ilustracja przedstawia Model Circus Maximus na makiecie. Makieta została przedstawiona z lotu ptaka. Od centralnej części ilustracji po ukosie znajduję się długi, wąski beżowy tor, który został wokół otoczony trybunami . Na całym zdjęciu wkoło konstrukcji stoi wiele brązowych domów. Między nimi znajdują się ścieżki, drogi oraz place.

Zapoznaj się z przedstawieniem rzymskiego Circus Māximus, które zostało stworzone w XVII wieku przez holenderskiego ilustratora i kartografa Joana Blaeu i wykonaj polecenia.

Najbardziej charakterystyczną rozrywką Rzymian były ludi gladiatorii, czyli walki gladiatorów lub walki ludzi ze zwierzętami w amfiteatrze. Ciekawymi widowiskami były też inscenizacje bitew morskich (naumachia). Przygotowując takie widowisko, arenę amfiteatru wypełniano wodą. Prawdopodobnie organizatorem pierwszej naumachii był Juliusz Cezar. Gladiatorami zostawali niewolnicy i skazańcy, kierowani do specjalnych szkół, w których przygotowywano ich do walki. Szkoły gladiatorów stanowiły dla swoich właścicieli (zwanych lanistami) bardzo dochodowe przedsiębiorstwa. Lanista sam nie organizował walk, a jedynie wypożyczał gladiatorów na igrzyska. Organizacja tych spektakularnych widowisk wiązała się też z wielkimi kosztami. Należało słono zapłacić nie tylko za wynajem walczących niewolników, ale też np. za sprowadzenie zwierząt. Podczas inscenizacji polowań na dzikie zwierzęta (łac. venatio), na arenie w ciągu kilku dni igrzysk ginęły dziesiątki importowanych zwierząt.

RMJOYoj78jr0n

Ilustracja przedstawia obraz autorstwa Ulpiano Checa pt. „Naumachia”. Na obrazie ukazano teatralną bitwę morską w której biorą udział cztery łodzie przepełnione ludźmi. Ciemna łódź z wiosłami napiera na bok białej, większej łodzi. Na ich pokładzie znajdują się żołnierze uzbrojeni w łuki, tarcze i włócznie, celują oni w siebie. W wodzie znajduje się dwóch tonących żołnierzy. Z tyłu drewniana łódź z jasnymi żaglami dymi się czarnym dymem. Po prawej stronie ukazana jest widownia teatralna, przepełniona ludźmi oraz miejsce dla zamożnych z czerwonym baldachimem nad głowami, podpartym dwoma kolumnami. Nad widownią znajdują się świątynie z kolumnami oraz inne budowle.

O dalszym losie rannego w walce gladiatora niejednokrotnie decydowała publiczność. Z kolei wielokrotni zwycięzcy zdobywali niemałą sławę. Imiona najbardziej skutecznych gladiatorów‑zabójców zachowały się do naszych czasów. W szkołach gladiatorów zdarzały się także bunty. Do historii przeszło powstanie pod wodzą SpartakusaSpartakusSpartakusa, które trwało przez dwa lata (73‑71 p.n.e.) i objęło niemal całą Italię zanim zostało stłumione.

RBgiCbJBLj7K7

Ilustracja przedstawia kamienny posąg Spartakusa z 1830 r. Posąg przedstawia nagiego mężczyznę, który ma obróconą głowę w prawą stronę. Prawą dłoń ma opartą o klatkę piersiową, trzyma w niej długi łańcuch przewieszony przez prawy bark. Zdjęcie posągu zostało zrobione na tle jasnej budowli.

Rzymskie amfiteatry – najlepiej zachowane budynki

Rz8PU9rxZ5vZS

Mapa interaktywna zatytułowana „Rzymskie amfiteatry – najlepiej zachowane budynki”. Na ilustracji znajduje się mapa świata, od Oceanu Atlantyckiego po Morze Czarne. Na szaro zaznaczono krainy, między innymi: Hiszpanię, Ilirię, Macedonię, Karię, Azję, Egipt oraz Afrykę Północną. Na biało zaznaczono między innymi Morze Śródziemne, Adriatyckie, Czarne oraz Ocean Atlantycki. W prawym górnym rogu znajduje się legenda. Czerwoną kropką oznaczono miasta, w których znajdują się najlepiej zachowane amfiteatry, a cienką linią- rzeki. W pierwszej warstwie mapy zaznaczone są czerwoną kropką wszystkie miasta z najlepiej zachowanymi amfiteatrami- Nimes, Werona, Pula, Arles, Rzym oraz Al‑Dżamm. Po prawej stronie znajduje się panel interaktywny. Po kliknięciu w poszczególne hasło, na mapie zostaje podświetlone odpowiednie miasto, a inne- znikają. Istnieje również możliwość pokazania więcej niż jednego miasta na raz. Koloseum (budowa: około 70 - 80 r. n.e.). Po kliknięciu w hasło, na mapie podświetla się miasto Rzym. Pod hasłem znajduje się fotografia przedstawiająca "Widok na Koloseum w Rzymie". Jest to budowla zbudowana na planie koła, z której zachowały się niepełne mury. W murach znajdują się regularnie ustawione otwory z łukowym zakończeniem. Ze środka wydobywa się ciepłe światło. Fotografia została zrobiona wieczorem, na tle ciemnego nieba. Amfiteatr w Puli ( budowa: 14 r. n.e.). Po kliknięciu w hasło, na mapie podświetla się miasto Pula. Pod hasłem znajduje się fotografia z tym właśnie amfiteatrem. Został zbudowany na planie koła. W murach znajdują się regularnie ustawione otwory z łukowym zakończeniem. Na górze są otwory w kształcie kwadratów. Budowla jest bardzo dobrze zachowana. Z przodu znajduje się brama wejściowa. Przed budowlą, na ulicy stoją samochody oraz rosną drzewa. Fotografia została zrobiona na tle jasnego, bezchmurnego nieba. Amfiteatr w Al‑Dżamm (budowa: 230 - 238 n.e.). Po kliknięciu w hasło, na mapie podświetla się miasto Al‑Dżamm. Budowla jest zbudowana na planie koła. Jej mury są grube i ciężkie, w kolorze jasnoczerwonym. W murach znajdują się regularnie ustawione otwory z łukowym zakończeniem. Na górze część murów została zburzona. Amfiteatr w Arles (budowa: 90 r. n.e.). Po kliknięciu w hasło, na mapie podświetla się miasto Arles. Pod hasłem znajduje się fotografia amfiteatru. Budynek został zbudowany na planie koła, z bardzo prostych elementów- oprócz pustych w środku murowanych łuków znajduje się tylko murowana ściana w środku. Budowla jest przybrudzona, ale dobrze zachowana. Do niej prowadzą szerokie schody. Amfiteatr w Nimes (budowa: koniec pierwszego w. n.e.). Po kliknięciu w hasło, na mapie podświetla się miasto Nimes. Pod hasłem znajduje się fotografia amfiteatru. Na zdjęciu przedstawiono fragment okrągłego budynku, w murach którego znajdują się regularnie ustawione otwory z łukowym zakończeniem. Przez nie przedostaje się światło dochodzące ze środka budowli. Między łukami znajdują się kolumny, częściowo wbudowane w mur. Górna część budynku jest zniszczona, wybrakowana. Amfiteatr w Weronie (budowa: 30 r. n.e.). Po kliknięciu w hasło, na mapie podświetla się miasto Werona. Pod hasłem znajduje się fotografia amfiteatru. Okrągły budynek z łukowymi otworami jest zniszczony, z obsypującymi się fragmentami. Po lewej stronie zdjęcia znajduje się wysoka brama- wejście do amfiteatru.

Mapa interaktywna zatytułowana „Rzymskie amfiteatry – najlepiej zachowane budynki”. Na ilustracji znajduje się mapa świata, od Oceanu Atlantyckiego po Morze Czarne. Na szaro zaznaczono krainy, między innymi: Hiszpanię, Ilirię, Macedonię, Karię, Azję, Egipt oraz Afrykę Północną. Na biało zaznaczono między innymi Morze Śródziemne, Adriatyckie, Czarne oraz Ocean Atlantycki. W prawym górnym rogu znajduje się legenda. Czerwoną kropką oznaczono miasta, w których znajdują się najlepiej zachowane amfiteatry, a cienką linią- rzeki. W pierwszej warstwie mapy zaznaczone są czerwoną kropką wszystkie miasta z najlepiej zachowanymi amfiteatrami- Nimes, Werona, Pula, Arles, Rzym oraz Al‑Dżamm. Po prawej stronie znajduje się panel interaktywny. Po kliknięciu w poszczególne hasło, na mapie zostaje podświetlone odpowiednie miasto, a inne- znikają. Istnieje również możliwość pokazania więcej niż jednego miasta na raz. Koloseum (budowa: około 70 - 80 r. n.e.). Po kliknięciu w hasło, na mapie podświetla się miasto Rzym. Pod hasłem znajduje się fotografia przedstawiająca "Widok na Koloseum w Rzymie". Jest to budowla zbudowana na planie koła, z której zachowały się niepełne mury. W murach znajdują się regularnie ustawione otwory z łukowym zakończeniem. Ze środka wydobywa się ciepłe światło. Fotografia została zrobiona wieczorem, na tle ciemnego nieba. Amfiteatr w Puli ( budowa: 14 r. n.e.). Po kliknięciu w hasło, na mapie podświetla się miasto Pula. Pod hasłem znajduje się fotografia z tym właśnie amfiteatrem. Został zbudowany na planie koła. W murach znajdują się regularnie ustawione otwory z łukowym zakończeniem. Na górze są otwory w kształcie kwadratów. Budowla jest bardzo dobrze zachowana. Z przodu znajduje się brama wejściowa. Przed budowlą, na ulicy stoją samochody oraz rosną drzewa. Fotografia została zrobiona na tle jasnego, bezchmurnego nieba. Amfiteatr w Al‑Dżamm (budowa: 230 - 238 n.e.). Po kliknięciu w hasło, na mapie podświetla się miasto Al‑Dżamm. Budowla jest zbudowana na planie koła. Jej mury są grube i ciężkie, w kolorze jasnoczerwonym. W murach znajdują się regularnie ustawione otwory z łukowym zakończeniem. Na górze część murów została zburzona. Amfiteatr w Arles (budowa: 90 r. n.e.). Po kliknięciu w hasło, na mapie podświetla się miasto Arles. Pod hasłem znajduje się fotografia amfiteatru. Budynek został zbudowany na planie koła, z bardzo prostych elementów- oprócz pustych w środku murowanych łuków znajduje się tylko murowana ściana w środku. Budowla jest przybrudzona, ale dobrze zachowana. Do niej prowadzą szerokie schody. Amfiteatr w Nimes (budowa: koniec pierwszego w. n.e.). Po kliknięciu w hasło, na mapie podświetla się miasto Nimes. Pod hasłem znajduje się fotografia amfiteatru. Na zdjęciu przedstawiono fragment okrągłego budynku, w murach którego znajdują się regularnie ustawione otwory z łukowym zakończeniem. Przez nie przedostaje się światło dochodzące ze środka budowli. Między łukami znajdują się kolumny, częściowo wbudowane w mur. Górna część budynku jest zniszczona, wybrakowana. Amfiteatr w Weronie (budowa: 30 r. n.e.). Po kliknięciu w hasło, na mapie podświetla się miasto Werona. Pod hasłem znajduje się fotografia amfiteatru. Okrągły budynek z łukowymi otworami jest zniszczony, z obsypującymi się fragmentami. Po lewej stronie zdjęcia znajduje się wysoka brama- wejście do amfiteatru.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D2mvp3iOr

Walki gladiatorów w Rzymie – film

Ćwiczenia

Słownik pojęć

Spartakus

Spartakus

przywódca powstania niewolników w latach 73 r. p.n.e. - 71 r. p.n.e. Prawdopodobnie pochodził z Tracji i był gladiatorem ze szkoły gladiatorskiej w Kapui. Brak porozumienia między przywódcami powstania doprowadził do jego stłumienia przez armię rzymską.

RBgiCbJBLj7K7

Ilustracja przedstawia kamienny posąg Spartakusa z 1830 r. Posąg przedstawia nagiego mężczyznę, który ma obróconą głowę w prawą stronę. Prawą dłoń ma opartą o klatkę piersiową, trzyma w niej długi łańcuch przewieszony przez prawy bark. Zdjęcie posągu zostało zrobione na tle jasnej budowli.

Termy

Termy

kompleksy publicznych łaźni rzymskich. Zazwyczaj obejmowały pomieszczenia przeznaczone do kąpieli w zimnej i ciepłej wodzie oraz łaźnie parowe. Dodatkowo urządzano tereny do rekreacji, ćwiczeń i wypoczynku. Szczególnie okazałe były w Rzymie termy Karakalli i Dioklecjana.

R1Wed0o8RO9fb

Ilustracja przedstawia wnętrze tepidarium (centralnego pomieszczenia w termach) z okresu 79 roku. Wewnątrz budynku, przy ścianie znajduje się mała, prostokątna wanna , a przy niej po prawej i lewej stronie oraz przed nią są trzy ławki. Wanna została ogrodzona metalowym ogrodzeniem. Przed nim w centralnej części ilustracji znajdują się odgradzające słupki, połączone ze sobą sznurem. Budynek jest zakończony półkolistym sklepieniem, na którym umieszczono liczne zdobienia, rzeźby w kwadratowych i okrągłych ramach. W górnej części dachu znajduje się otwór, przez które wchodzi jasne światło do środka budynku. Wokół niego, w środkowej części ściany znajdują się w rzędzie ustawione identyczne posągi, przedstawiające stojących ludzi z rękami założonymi na głowę.

• Winniczuk L. (red.), Słownik kultury antycznej, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1989.

Notatki ucznia

Galeria

R1EPrhB0a7oC5

Ilustracja przedstawia ruiny gimnazjonu na wyspie Kos w Grecji. Na pierwszym planie znajdują się cztery białe kolumny, połączone u góry poziomym belkowaniem. Obok znajdują się jeszcze trzy takie same konstrukcje. Fragmenty budowli stoją na piaszczystym placu, wśród odłamków i kamieni. W tle za murami znajdują się zielone drzewa, a za nimi wzgórza. Zdjęcie zostało zrobione w trakcie słonecznego dnia.

RI36Mceh3OJhx

Ilustracja przedstawia grę z użyciem piłki na fragmencie wazy z okresu pomiędzy 400 r. p.n.e., a 375 r. p.n.e. W centralnej części wazy znajduje się mężczyzna, ukazany od boku. Lewą nogę ma wyprostowaną, a prawą, na której utrzymuje piłkę, ma zgiętą w kolanie. Na prawo od niego znajduje się kolumna, na której położony jest ręcznik. Na lewo od mężczyzny ukazany jest chłopiec.

Rn2XuVjtmDFoi

Zdjęcie ukazuje krater przedstawiający biesiadników zabawianych grą na aulosie. Na zdjęciu znajduje się czarno‑brązowy przedmiot. W centralnej części znajduje się stojąca bokiem kobieta, która w obu dłoniach oraz ustach trzyma instrument muzyczny. Kobieta ma na sobie do kostek długą suknię oraz przewiązaną chustkę na głowie. Ma brązowe włosy oraz czarne kolczyki. Na prawo od kobiety znajduje się dwójka leżących mężczyzn z nagim tułowiem, którzy są podparci lewą ręką o przedmiot w czarne paski. Obróceni są w stronę kobiety. Na głowie mają wieńce laurowe z liści. Jeden z mężczyzn trzyma wyżej w prawej ręce kawałek liścia. Od lewej strony kobiety znajduje się również dwóch leżących mężczyzn, którzy wyglądają identycznie jak dwóch poprzednich. Oparci są również o przedmioty w czarne paski. Z lewej oraz z prawej strony zdjęcia znajdują się pod mężczyznami dwa stoły.

R11z1srtVTGr7

Ilustracja przedstawia Achillesa i Ajasa grającego w kości z VI w. p.n.e. Na zdjęciu znajduje się żółto‑brązowa waza z kwiecistym wzorem na jej górnej części. W centralnej części wazy znajdują się czarne figury Achillesa i Ajasa, którzy są ukazani z profilu. Po obu stronach siedzą na prostokątnych czarnych, małych stołkach oraz są pochyleni nad czarnym, kwadratowym stolikiem. Jeden z mężczyzn jest ubrany w pancerz, a drugi w zbroję. Mężczyzna siedzący z lewej strony ma na sobie hełm o zaokrąglonym szczycie z długim pióropuszem. Natomiast mężczyzna z prawej strony ma kręcone włosy oraz długą brodę. Prawe dłonie mężczyzn trzymają po dwie włócznie wsparte o ziemię. Na plecach mężczyzn znajdują się peleryny we wzory. Wojownicy mają bose stopy. Za plecami mężczyzn znajdują się tarcze. Na wazie znajdują się małe, prawie niewidoczne napisy.

RYv6zc4irKOVc

Ilustracja przedstawia ruiny teatru Dionizosa na Akropolu w Atenach. Na zdjęciu znajdują się ruiny po dawnym teatrze. Pośrodku teatru znajdowała się niegdyś orchestra, a wokół niej ułożone zostały ku górze siedzące miejsca dla widowni. Zdjęcie zostało zrobione na tle zielonych drzew i niebieskiego nieba.

RedUGi5RBgatc

Ilustracja ukazuje niemiecką encyklopedię przedstawiającą, jak mogły wyglądać inscenizacje w teatrze Dionizosa. Ilustracja jest w czarno‑biała. Na pierwszym planie ukazano scenę, na której znajdują się czternaście osób. Postacie stoją w kręgu, wokół przedmiotu w kształcie walca znajdującego się na środku sceny. Każda z osób ma na sobie szatę, a w prawej ręce trzyma długi kij. Wokół sceny znajdują się trybuny na których siedzą widzowie. Na środku sceny znajdują się schodki, które prowadzą do posągu. Po prawej oraz lewej stronie rzeźby znajdują się cztery osoby, a za nimi dwa rzędy równolegle siedzących obok siebie widzów. Na rogach sceny znajdują się schody, prowadzące do podwyższenia, na którym znajdują się kolejne osoby. W tle po lewej stronie ilustracji znajduje się ateńska agora, która jest zbudowana ze stojących obok siebie kolumn, a za nią znajdują się szczyty gór.

R1Fz9eLTO9fp7

Ilustracja przedstawia obraz autorstwa Roberto Bompianiego pod tytułem „Rzymska Uczta”. Na obrazie znajduje się grupa ludzi siedzących wokół stołu oraz stojących. W centrum znajduje się osoba w białej, długiej szacie, która siedzi przy stole. Ma ubrany na głowie wieniec z kwiatów i liści. Znajdujący się przed nią stół jest obficie zastawiony. Możemy rozróżnić między innymi naczynie z owocami, wodę do picia w dwóch szklanych karafkach, talerz, nóż oraz kieliszki. Stół wspiera się na dwóch podłużnych, kamiennych nogach, z przodu których zostały wyrzeźbione lwy. Przy prawej krawędzi stołu siedzi osoba w granatowej szacie, zwrócona do centralnej postaci. Ma rękę uniesioną do góry, a drugą przytrzymuje na stole białą, kwadratową tkaninę. Na lewej krawędzi stołu opiera się osoba w brązowej szacie, z przewiązaną chustą na głowie. Jedną ręką opiera się pod brodą na stole, a drugą trzyma na nim srebrny kielich. Nogi ma założone na siedzisku. Pod jego lewą stopą znajduje się skóra pantery, a jeszcze bliżej widza- duże, metalowe naczynie, w którym zostały umieszczone naczynia do nalewania napojów- czary i wazy. O siedzisko zaczepiona jest niebieską wstążką mała harfa. Po lewej stronie obrazu znajdują się jeszcze trzy osoby. Jedna, kobieta, siedzi w satynowej, niebieskiej szacie, opierając rękę o szyję. Jej twarz zwrócona jest w stronę lewej krawędzi obrazu. Ma wieniec na głowie. Jej prawą, wyciągniętą rękę trzyma kobieta stojąca obok niej, z upiętymi włosami, żółtej, obszernej szacie. Obiema dłońmi obejmuje ramię siedzącej kobiety i ma głowę skierowaną w dół. Pomiędzy dwoma kobietami stoi osoba z kręconymi, czarnymi włosami. Jest odwrócona tyłem, ale patrzy tam, gdzie poprzednia kobieta. W obu rękach trzyma wysokie, srebrne naczynie na okrągłej tacy. Z prawej strony obrazu znajdują się jeszcze cztery osoby. Mężczyzna obok osoby położonej w centrum ma trzykolorową szatę, kręcone włosy i nalewa wino ze srebrnego, zdobionego naczynia do dużego, srebrnego kielicha. Za mężczyzną w niebieskiej szacie siedzi, odwrócony tyłem lecz z głową skierowaną w jego stronę, mężczyzna z zarostem w żółtej szacie. Dalej po prawej stoją kobieta i dziecko. Dziecko trzyma okrągłą czarę, ma na sobie szatę do kolan i sandały. Kobieta jedną rękę wkłada do naczynia, drugą trzyma okrągłą tacę. Na głowie ma przewiązaną chustę. Całe nogi zakrywa biała suknia, a  na ramieniu ma niebieską szatę. Skrajnie z prawej strony stoi rzeźba chłopca z naczyniem do wina. Ściany za zgromadzonymi są bogato zdobione, z gałązkami jabłoni, malunkami, wstążkami oraz rzeźbami. Z prawej strony znajduje się wnęka, z której dochodzi światło dzienne. Podłoga jest kamienna, a pod stołem ułożono kolorowe płytki.

R1Wed0o8RO9fb

Ilustracja przedstawia wnętrze tepidarium (centralnego pomieszczenia w termach) z okresu 79 roku. Wewnątrz budynku, przy ścianie znajduje się mała, prostokątna wanna , a przy niej po prawej i lewej stronie oraz przed nią są trzy ławki. Wanna została ogrodzona metalowym ogrodzeniem. Przed nim w centralnej części ilustracji znajdują się odgradzające słupki, połączone ze sobą sznurem. Budynek jest zakończony półkolistym sklepieniem, na którym umieszczono liczne zdobienia, rzeźby w kwadratowych i okrągłych ramach. W górnej części dachu znajduje się otwór, przez które wchodzi jasne światło do środka budynku. Wokół niego, w środkowej części ściany znajdują się w rzędzie ustawione identyczne posągi, przedstawiające stojących ludzi z rękami założonymi na głowę.

R227gFO9IUfXO

Ilustracja przedstawia obraz autorstwa Théodore Chassériau pt. „Kobiety spędzające czas w tepidarium”. Na obrazie w środkowej części znajduje się mała, prostokątna wanna. Przed nią znajduje się półnaga stojąca kobieta, a przed nią siedząca na czerwono‑złotym krześle wpatrująca się w nią kobieta. Przed krzesłem zostały położone dwie szaty jedna żółta, a druga czerwona. Przy czerwonej stoi misa oraz wazon w złotym kolorze. Wokół budynku znajduje się tłum siedzących i stojących kobiet, które są odziane w kolorowe szaty. Niektóre z nich są półnagie. Budynek jest w kształcie prostokąta ze sklepieniem w kształcie półkola. Na ścianach w górnej części budynku znajdują się wyżłobione dekoracje oraz posągi. W sklepieniu znajduje się mały otwór przez który widać granatowe niebo. Wokół budynku w środkowej części ściany znajdują się w rzędzie ustawiono małe posągi.

RDndkLWMqFBoC

Ilustracja przedstawia mozaikę z Pompejów, ukazującą aktorów przygotowujących się do spektaklu. Zdjęcie przedstawia siedmioro ludzi. Z lewej strony stoi dwóch mężczyzn, z których jeden na głowie ma maskę. Obaj stoją na boso, ubrani jedynie w białe odzienie od pasa do połowy ud. Obok nich znajduje się postać z maską podtrzymywaną patykami trzymanymi w rękach. Ubrana jest w białą suknię z ciemną górą. Za jej plecami znajduje się osoba o ciemnych włosach i jasnym ubraniu. Na środku ilustracji siedzi łysy starzec z siwą brodą. Odziany jest w białą szatę od pasa w dół, a na stopach ma sandały. Przy nim jest pojemnik z dwoma maskami. Za plecami starca stoi dwóch mężczyzn o ciemnych włosach. Jeden z nich ma uniesione ręce do góry, a drugi nakłada na niego jasną szatę. Po ich prawej stronie jest stolik z maską na blacie. Nad nimi znajduje się ciąg dalszy mozaiki przedstawiający złote wazony i brązowe postacie.

R1Cw4PsWc86ez

Ilustracja przedstawia Model Circus Maximus na makiecie. Makieta została przedstawiona z lotu ptaka. Od centralnej części ilustracji po ukosie znajduję się długi, wąski beżowy tor, który został wokół otoczony trybunami . Na całym zdjęciu wkoło konstrukcji stoi wiele brązowych domów. Między nimi znajdują się ścieżki, drogi oraz place.

Rlnoit83pkWc3

Ilustracja przedstawia wizualizację „Circus Maximus” z okresu 1649 r. Ilustracja przedstawia wyścigi rydwanów na Circus Maximus. Po środku cyrku znajduje się arena. Równolegle do boków areny, wznosi się podmurowanie, które jest ozdobione kilkoma stożkowatymi słupami oraz posągami i obeliskami. Na arenie znajdują się rydwanie, którzy biorą udział w wyścigu. Konstrukcja cyrku zbudowana jest z murowanych łuków, a między nimi znajduje się sześć filarów na których stoją złote posągi. W górnej części fotografii znajduje się napis „CIRCVS MAXIMVS” z jego lewej strony są wypisane czarnym drukiem napisy, a po prawej szaro‑niebieskie godło z gęsią oraz wieloma fikuśnymi ozdobami.

RMJOYoj78jr0n

Ilustracja przedstawia obraz autorstwa Ulpiano Checa pt. „Naumachia”. Na obrazie ukazano teatralną bitwę morską w której biorą udział cztery łodzie przepełnione ludźmi. Ciemna łódź z wiosłami napiera na bok białej, większej łodzi. Na ich pokładzie znajdują się żołnierze uzbrojeni w łuki, tarcze i włócznie, celują oni w siebie. W wodzie znajduje się dwóch tonących żołnierzy. Z tyłu drewniana łódź z jasnymi żaglami dymi się czarnym dymem. Po prawej stronie ukazana jest widownia teatralna, przepełniona ludźmi oraz miejsce dla zamożnych z czerwonym baldachimem nad głowami, podpartym dwoma kolumnami. Nad widownią znajdują się świątynie z kolumnami oraz inne budowle.

RBgiCbJBLj7K7

Ilustracja przedstawia kamienny posąg Spartakusa z 1830 r. Posąg przedstawia nagiego mężczyznę, który ma obróconą głowę w prawą stronę. Prawą dłoń ma opartą o klatkę piersiową, trzyma w niej długi łańcuch przewieszony przez prawy bark. Zdjęcie posągu zostało zrobione na tle jasnej budowli.

R1UzwvUYXAg43

Ilustracja przedstawia młodego mężczyznę grającego w kottabos. Jest to scena z greckiego naczynia z okresu ok. 510 r. p.n.e. Na granatowym zdjęciu w złotym okręgu został przedstawiony leżący, namalowany na złoto mężczyzna, który jest przedstawiony z lewego profilu. Prawą rękę ma podniesioną do góry, a tuż obok niej znajduje się złoty przedmiot w kształcie misy z nóżką. W lewej dłoni przy klatce piersiowej trzyma złotą misę. Od pasa w dół jest odziany w szatę. Mężczyzna leży na wąskiej, poziomej powierzchni, a przy jego stopach znajduje się długi, pionowy pręt.

R14oVsBHb3Cgi

Ilustracja w czarno‑białym kolorze przedstawia Naumachię. Na ilustracji została przedstawiona okrągła konstrukcja ze stojącymi dookoła filarami. W środku konstrukcji znajduje się kilkanaście okrętów umieszczonych na wodzie. W lewym dolnym rogu ilustracji są obecne dwie leżące, nagie postacie, a w prawym rolnym rogu jedna naga, leżąca postać. W górnej części ilustracji znajdują się czarne napisy.

R1Evy3RJTyQ8c

Ilustracja przedstawia scenę sympozjonu na czerwonofigurowym naczyniu. Na ilustracji został przedstawiony zdobiony złoty okrąg, w którym znajduje się dwóch mężczyzn. Po lewej stronie znajduje się stojący na boso mężczyzna odziany w szatę. Gra obydwoma dłońmi na aulosie – instrumencie przypominającym pasterską fujarkę. Włosy ma przepasane opaską. Obok niego spoczywa na sofie mężczyzna. Prawą dłoń unosi do głowy, w lewej trzyma płaską wazę. Ma czarne włosy i długą, czarną brodę. Od pasa w dół jest odziany w pomarszczoną szatę, a na głowie ma założoną opaskę. Pod sofą stoi para butów.

RSburT6JVRhPJ

Na ilustracji znajduje się medalion z brązu, przedstawiający pojedynek gladiatora z lwem. Na medalionie został wyżłobiony pojedynek walczącego mężczyzny ze zwierzęciem. Mężczyzna jest ubrany w zbroje, w prawej ręce trzyma gladius. W dolnej części medalionu zostały wyżłobione napisy.

Bibliografia

• Howatson M. C. (red.), Oxford Companion to Classical Literature, Oxford University Press, Oxford 2013.

• Juwenalis, Satyra X, tłum. Felicjan Faleński.

• Tukidydes, Wojna Peloponeska, tłum. Kazimierz Kumaniecki, Wrocław 1991.

• Winniczuk L., Ludzie, zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.

• Winniczuk L. (red.), Słownik kultury antycznej, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1989.

• Ziółkowski A., Historia powszechna. Starożytność, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.