ok. 1750 – wykształcenie struktury kwartetu smyczkowego
1789 – powstaje Kwintet klarnetowy KV 581 W.A. Mozarta
1825 – Beethoven pisze swoje ostatnie kwartety, w tym Grosse Fuge op. 133
1891 – J. Brahms pisze Kwintet klarnetowy op. 115
1903 – powstaje kwartet smyczkowy M. Ravela
1908 – powstaje pierwszy kwartet smyczkowy Beli Bartoka
1941 – Witold Lutosławski pisze Wariacje na temat Paganiniego na dwa fortepiany
1995 – prawykonanie utworu Helicopter Quartet K. Stockhausena
1
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
R1P8cRZSTC9jS1
I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.
6. Klasycyzm. Uczeń:
1) charakteryzuje muzykę w kontekście estetyki epoki:
d) związki muzyki z kulturą mieszczańską,
g) twórczość i działalność klasyków wiedeńskich,
3) wymienia i klasyfikuje instrumenty orkiestry symfonicznej, skład kwartetu smyczkowego i różnych zespołów kameralnych typowych dla epoki klasycyzmu;
7. Romantyzm. Uczeń:
2) omawia cechy wybranych form muzycznych:
b) małe (liryka instrumentalna: pieśń bez słów, scherzo, nokturn, preludium, etiuda, bagatela, impromptu, moment musical, rapsodia, fantazja, ballada i in.), pieśń, rondo klasyczne a rondo romantyczne;
3) wymienia i klasyfikuje instrumenty muzyczne charakterystyczne dla epoki romantyzmu: fortepian, pianino, gitara, harfa; instrumenty smyczkowe (skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas), instrumenty dęte: róg (waltornia), obój, flet, klarnet, saksofon; wymienia kompozytorów romantyzmu i charakteryzuje ich twórczość: Franz Schubert, Hector Berlioz, Felix Mendelssohn‑Bartholdy, Robert Schumann, Ferenc Liszt, Gioacchino Rossini, Giuseppe Verdi, Richard Wagner, Giacomo Puccini i późny romantyzm: Johann Brahms, Piotr Czajkowski, Gustav Mahler;
6) zna pojęcia: kantylena, tempo rubato, transkrypcja fortepianowa, wirtuoz, uwertura koncertowa, muzyka programowa, leitmotiv, szkoła narodowa, instrumentacja.
II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:
1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych;
2. nazywa i porządkuje główne nurty, gatunki i style muzyczne, wskazuje formy wypowiedzi artystycznej spoza tradycyjnej klasyfikacji, uzasadniając swoją wypowiedź;
3. zna konteksty kulturowe i naukowe powstawania muzyki.
III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:
1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np. esej, referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię;
2. przybliża twórczość i działalność przedstawicieli różnych obszarów kultury muzycznej, np. dyrygent, leader zespołu, koncertmistrz, reżyser spektaklu muzyczno‑teatralnego, kompozytor, wykonawca, wirtuoz, primadonna, primabalerina, performer, klezmer, muzykant, pieśniarz;
3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne.
Nauczysz się
charakteryzować podstawowe założenia kształtujące twórczość kameralną, ze szczególnym naciskiem na działalność J. Haydna;
przedstawiać przemiany zachodzące w XIX wieku z powodu takich wpływów jak wirtuozostwo instrumentalne, udoskonalanie fortepianu, rosnący profesjonalizm muzyczny;
wykazywać dekonstrukcje założeń Haydna w XX wieku.
Wprowadzenie
Zespoły instrumentalne już od starożytności stanowią odzwierciedlenie technologii oraz społeczeństw je tworzących. Wraz ze wzrostem wiedzy o świecie, rozwojem rzemiosła i później mechaniki, zmienia się także sposób tworzenia instrumentów muzycznych. Normy społeczno‑obyczajowe stanowią zaś o tym, co w muzyce kameralnej staje się dopuszczalne, popularne, gorszące lub wręcz zabronione.
Zespoły kameralne przed 1750
RJUPXKn8dLYnR1
Zespoły kameralne występowały już w średniowieczu i wczesnym renesansie, lecz pełniły przeważnie rolę towarzyszącą dla śpiewaków, nierzadko wykonując wraz z nimi te same partie. Owszem, istniały także zespoły czysto instrumentalne, ale te dopiero w okresie baroku zyskały na znaczeniu. Spekuluje się, że protoplastami muzyki kameralnej w dzisiejszym tego słowa rozumieniu stają się Sonata da chiesaSonata da chiesaSonata da chiesa, Sonata da cameraSonata da cameraSonata da camera, ale w szczególności sonata triowa. Ta ostatnia, często wykonywana przez dwa instrumenty solowe i BC wydaje się pierwowzorem takich grup wykonawczych, jak chociażby kwartet smyczkowy.
Józef Haydn
RAdML9CLhH7nw1
Punktem przełomowym nie tylko w historii kwartetu smyczkowego, ale dla muzyki kameralnej w ogóle, staje się okres klasyczny, zwłaszcza zaś działalność Józefa Haydna, który ustanowił dla niej wzorce formalne znane po dziś dzień. Dotyczyły one nie tylko składów podobnych ugrupowań, lecz również zawartości samych dzieł pod względem nie tylko układu części, lecz i tychże części struktury wewnętrznej, głównie zaś równowagi w użyciu wszystkich instrumentów oraz muzycznych dialogów. W muzyce okresu klasycznego, nie tylko u Haydna, ale także później u Mozarta, pojawiło się wiele małych utworów, jak serenady czy nokturny. Służyły one różnym celom, ale cechowały się nieskomplikowaną budową i wielością krótkich części. Wykonywano je na wolnym powietrzu, zazwyczaj wieczorową porą. Muzycy ustawiali się pod oknami lub na balkonach wyznaczonych osób, by grać zamówione przez adoratorów dzieła lub na przykład uprzyjemniać czas spacerującym po terenach willi podczas wieczornego przyjęcia. O ile Haydn nadał muzyce kameralnej formę, o tyle twórczość Wolfganga Amadeusza Mozarta wzbogaciła ją o charakterystyczną dla tego kompozytora śpiewność i swoisty liryzm. Mozart również wiele eksperymentował, co nadało na przykład jego triom fortepianowym nową wartość. Uniezależnił on bowiem partie smyczkowe od dominacji instrumentu klawiszowego, dając im dużo większy wpływ na przebieg dzieła. Tria fortepianowe przestawały więc być rozszerzonymi o partie smyczkowe sonatami fortepianowymi, lecz raczej dialogiem trzech równoprawnych instrumentów. Mozart wprowadził także klarnet do zespołu kameralnego, czego owocem będzie trio na altówkę, klarnet i fortepian KV 498 oraz Kwintet klarnetowy KV 581, którego fragmentu posłuchamy.
RB6S4lHScuV5Z1
Utwory kameralne
RIB0R8YtAngPN1
Utwory kameralne, zwłaszcza kwartety smyczkowe, cieszyły się wśród publiczności oraz muzyków‑amatorów popularnością, stąd pisać je podejmowało się wielu kompozytorów. Często też zdarzało się tak, że wirtuozi danego instrumentu komponowali je w celu uwydatnienia swoich muzycznych umiejętności. Była to skuteczna i zrozumiała praktyka marketingowa w zmieniającym się świecie. Koniec XVIII wieku to czas pogłębiającego się kryzysu finansowego europejskiej arystokracji, co zmusi kompozytorów do poszukiwania nowych źródeł utrzymania. Zatrudniani dotychczas przez bogatego patrona, niejako na etacie, twórcy zaczęli sprzedawać swoje utwory, udzielać płatnych lekcji, organizować płatne koncerty abonamentowe itp. Zmiany te szły w parze z rozwojem techniki, w tym na przykład lutniczej. Instrumenty smyczkowe stały się bardziej donośne. Otrzymały także nowe smyczki, a te najmniejsze także podbródki, co umożliwiło rozwinięcie techniki gry lewej ręki oraz ogólnie bardziej wyrazistą ekspresję.
R1KVkrAOdVZXB1
Prezentacja 3D pt. „Kwintet fortepianowy“
Przełom okresu klasyczno‑romantycznego to nie tylko czas świetności kwartetu smyczkowego, którego perłami staje się 6 kwartetów smyczkowych W.A. Mozarta dedykowanych Haydnowi. Swoista rewolucja dokona się w muzyce kameralnej wraz z popularyzacją i rozwojem pianoforte, a później fortepianu. Popularne stają się więc wszelkie zespoły kameralne instrument ten wykorzystujące, w tym kwintet smyczkowy. Popatrzmy.
R1YTpvCPzfBhU1
Muzyka kameralna XIX wieku
RrHSpwY6xPHCw1
W ślady Beethovena pójdzie wielu kompozytorów ery romantyzmu, w tym Schubert, Schumann i Mendelssohn. Nowe kanony piękna nie przeszkodzą im w realizacji rygorystycznych założeń formalnych. Nie mówiąc już o eksperymentach wzbogacających skład zespołów kameralnych. Wyraźnie jednak w XIX wieku widać dwa nurty twórczości kameralnej: kompozycje tworzone dla amatorów pozwalające na domowe muzykowanie oraz utwory tworzone na potrzeby zwiększającej się grupy muzycznych profesjonalistów występujących w bogatych domach, a potem także w coraz częściej powstających mniejszych i większych salach koncertowych.
R1LStUmalI42F
Wydawałoby się, że pojawienie się muzyki programowej z czasem osłabi znaczenie form kameralnych, nic takiego jednak się nie stało. Pewien udział ma w tym twórczość Johannesa Brahmsa, gorącego zwolennika muzyki absolutnej oraz entuzjasty muzyki Beethovena. Napisze on wiele znaczących kwartetów smyczkowych i wiele innych form kameralnych. W jego twórczości widać bardzo mocno, jak techniki wypracowane na gruncie muzyki symfonicznej i kameralnej wpływają na siebie i przenikają się. Posłuchajmy.
Ru7mRgEz8O82G1
Utwory nurtu amatorskiego to przede wszystkim opracowania słynnych pieśni, czy arii operowych lub innych powszechnie znanych tematów muzycznych. Wykonuje się je z resztą do dzisiaj i stanowią trzon literatury pedagogicznej.
Rk56zCBFNQ8ao1
Zmiany w XX wieku
Wiek dwudziesty przyniesie w twórczości kameralnej wiele zmian, ale jej nie usunie z muzycznej panoramy. Zmieni się jedynie zakres i rodzaje środków muzycznej ekspresji. Poddane w wątpliwość schematy wypracowane przez poprzednie pokolenia kompozytorów zostaną zastąpione przez nowe idee. Przemianom ulegnie także sama notacja oraz znaczenie tak zwanej klasycznej muzyki kameralnej, która na dobre przeniesie się do sali koncertowej. Kluczowe osiągnięcie początków XX wieku odbyło się w kwartetach smyczkowych Beli Bartoka, który wykorzystał zupełnie nowy sposób gry smyczkiem za podstawkiem, co daje charakterystyczną przenikliwość bardzo wysokich tonów. Jemu zawdzięczamy także Pizzicato bartokowskiePizzicato bartokowskiePizzicato bartokowskie, czyli taki sposób pociągnięcia struny palcem, w którym oprócz wydobywającego się z niej dźwięku, usłyszymy także charakterystyczne stuknięcie. A wszystko to w celu wzmocnienia ekspresji.
R10c3hw7BoQgS1
RekOIDyqwiSmI1
Poszukiwania nowości technicznych nie ograniczą się z resztą do gruntownych studiów nad technikami gry. XX wiek doświadczy bowiem powstania zupełnie nowych instrumentów, jak teremin, gitara elektryczna czy syntezator. I dzięki temu możliwości kompozytorów jeszcze się poszerzą. Zaś wykorzystanie nowoczesnych technologii przetestuje każdą z dotychczas znanych zasad i prawideł kameralnej kompozycji. Muzycy bowiem nie muszą już nawet znajdować się w jednym pomieszczeniu, by razem pracować. Można grać razem przez Internet lub, jak w kompozycji K. Stockhausena, siedząc na pokładzie czterech helikopterów i mając tylko słuchawki na głowie i zsynchronizowane metronomy.
RZRJas3s5ZnCI
Nowatorstwo środków nie musi jednak oznaczać braku odwołań do tradycji muzycznej. Posłuchajmy fragmentu Wariacji na temat Paganiniego Witolda Lutosławskiego. Zwróćmy przy tym uwagę, jak nowoczesna tonalność i harmonia zderza się z rozpoznawalną strukturą dobrze znanych wirtuozowskich wariacji na skrzypce solo.
RgJ4keBvXPhzU1
Powyższy utwór wpisuje się w jeszcze jeden nurt muzyczny, który, choć w XX wieku kontynuowany, znacząco zmienia swoje oblicze. Mowa mianowicie o zjawisku aranżowania utworów kameralnych na orkiestrę i vice versa, których w historii muzyki nie trzeba daleko szukać.
Mnogość repertuaru kameralnego stawia zespoły wykonawcze przed wieloma wyzwaniami nie tylko natury technicznej. Można się na przykład zastanawiać, jakimi gatunkami muzycznymi się zająć i z jakiej epoki. I tak na przykład powstaje wiele zespołów starających się odrestaurować dawne praktyki wykonawcze grając na replikach instrumentów barokowych lub wcześniejszych. Można także pójść w drugą stronę i skoncentrować muzyczne działania zespołu na muzyce napisanej niedawno lub zamawiać utwory dla konkretnej grupy wykonawców. Praktyka ta daje korzyści nie tylko wykonawcom, którym nie brakuje dzięki temu oryginalnego materiału. Jest również szansą dla kompozytorów na promowanie własnej twórczości. Taką drogę obrał między innymi Kronos Quartet, którego dokonanie przybliża poniższa przestrzeń.
Nie zanika także nurt amatorskiego muzykowania z przyjaciółmi i nawet poznawania w ten sposób nowych ludzi. Coraz popularniejszą formą spędzania wolnego czasu na emeryturze staje się na przykład udział w spotkaniach amatorskich zespołów kameralnych wykonujących muzykę klasyczną.
Animacja na temat zespołów wykonawczych.
RxMqfKk5NyyrA
mc10b15eaabb49c2d_0000000000007
mc10b15eaabb49c2d_0000000000007
Kronos Quartet poświęcił się w całości wykonywaniu muzyki współczesnej. Uczestniczy w wielu projektach popularyzujących muzykę współczesną, w tym filmową. Powołał fundację, w ramach której zleca młodym kompozytorom tworzenie nowych utworów, które wchodzące na scenę kwartety smyczkowe mogą za darmo ściągnąć ze strony projektu. Zakir Hussain (tutaj grający na tradycyjnym instrumencie indyjskim – tabli). Był częścią drugiej edycji programu KRONOS FIFTY FOR THE FUTURE, w którym kompozytorzy tworzą utwory dla kwartetu, czasami sami biorąc udział w prawykonaniach. Philip Glass – kompozytor najbardziej znany z utworów minimalistycznych oraz muzyki filmowej. Współpracuje z Kronos Quartet od wielu lat. Arvo Pärt – kompozytor ceniony za osiągnięcia w dziedzinie poszukiwania nowego brzmienia. Twórca techniki tintinabulum (z łac. dzwon), polegającej na minimalistycznym przemieszczaniu sekwencji trójdźwiękowej i skalowej w wolnym, medytacyjnym tempie. Pisze głównie religijną muzykę chóralną, ale Kronos Quartet brał udział w wykonaniu jego kilku kompozycji. Kronos Quartet współpracuje także z kompozytorami muzyki filmowej. Tutaj okładka płyty stanowiącej ścieżkę dźwiękową do filmu „Requiem for a Dream”, skomponowaną przez Clinta Mansella.
Zadania
R1O5iA9qOqjVu
Ćwiczenie 1
R8TUbq0bdZwJc
Ćwiczenie 2
R1a1ILcf10mVi
Ćwiczenie 3
RztbItINFAabk
Ćwiczenie 4
RsxfLbempux8r
Ćwiczenie 5
RgJ4keBvXPhzU1
RsmGLP6jVzINg
Ćwiczenie 6
RUWvwaBRD5u4X
Ćwiczenie 7
Wskaż instrumenty tradycyjne i powstałe w XX wieku. Instrumenty tradycyjne. Możliwe odpowiedzi: 1. skrzypce, 2. gitara elektryczna, 3. trąbka, 4. syntezator, 5. altówka, 6. teremin. Instrumenty powstałe w XX wieku. Możliwe odpowiedzi: 1. skrzypce, 2. gitara elektryczna, 3. trąbka, 4. syntezator, 5. altówka, 6. teremin.
Wskaż instrumenty tradycyjne i powstałe w XX wieku. Instrumenty tradycyjne. Możliwe odpowiedzi: 1. skrzypce, 2. gitara elektryczna, 3. trąbka, 4. syntezator, 5. altówka, 6. teremin. Instrumenty powstałe w XX wieku. Możliwe odpowiedzi: 1. skrzypce, 2. gitara elektryczna, 3. trąbka, 4. syntezator, 5. altówka, 6. teremin.
Wskaż instrumenty tradycyjne i powstałe w XX wieku
teremin, trąbka, gitara elektryczna, syntezator, altówka, skrzypce
Instrumenty tradycyjne
Instrumenty powstałe w XX wieku
mc10b15eaabb49c2d_0000000000206
Słownik pojęć
Pizzicato bartokowskie
Pizzicato bartokowskie
Technika gry polegająca na szarpnięciu struny palcem w taki sposób, by oprócz samego dźwięku wydobyło się także charakterystyczne stuknięcie.
Podbródek
Podbródek
Część skrzypiec lub altówki umożliwiająca grającemu podtrzymywanie instrumentu brodą; pozwala na wygodniejsze przemieszczanie lewej ręki i stosowanie bardziej zaawansowanych pozycji ręki na gryfie.
Podstawek
Podstawek
Część instrumentu smyczkowego ustawiona na pudle rezonansowym i utrzymująca struny w odpowiedniej do niego odległości.
Sonata da camera
Sonata da camera
Dosł. sonata komnatowa, utwór wykonywany w barokowym dworku lub pałacu, przeznaczony na kilka lub kilkanaście instrumentów. Często posiadał formę uwertury włoskiej, francuskiej lub suity.
Sonata da chiesa
Sonata da chiesa
Dosł. sonata kościelna, utwór przeznaczony do wykonywania instrumentalnego, forma jak w sonacie da camera.
Sonata triowa
Sonata triowa
Barokowy utwór o różnej formie przeznaczony na dwa instrumenty solowe i basso continuo.
Źródło:
Słownik języka polskiego PWN
mc10b15eaabb49c2d_0000000000216
Galeria dzieł sztuki
RJUPXKn8dLYnR1
RAdML9CLhH7nw1
Rk56zCBFNQ8ao1
Biblioteka muzyczna
RIB0R8YtAngPN1
Utwór muzyczny: W. A. Mozart, Kwintet klarnetowy KV 581 (fragm.). Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się spokojnym charakterem.
Ru7mRgEz8O82G1
Utwór muzyczny: J. Brahms, Kwintet klarnetowy b-moll op. 115 (fragm.). Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym, wesołym charakterem.
R10c3hw7BoQgS1
Utwór muzyczny: B. Bartok, Kwartet smyczkowy nr 3 (fragm.). Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się majestatycznym charakterem.
RgJ4keBvXPhzU1
Utwór muzyczny: W. Lutosławski, Wariacje na temat Paganiniego (fragm.). Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się wesołym charakterem.
R1LStUmalI42F
Utwór muzyczny: F. Mendelssohn, „Kwintet smyczkowy op. 87” (fragm.). Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się majestatycznym charakterem.
RZRJas3s5ZnCI
Utwór muzyczny: K. Stockhausen, „Helicopter quartet”. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się majestatycznym charakterem.