Niewolnictwo w starożytnej Grecji i Rzymie
omawiać rolę, jaką pełnili niewolnicy w Grecji i Rzymie;
charakteryzować sytuację niewolników w starożytności;
wskazywać zmiany zachodzące w traktowaniu niewolników na przestrzeni wieków;
omawiać słynne powstania niewolników.
Niewolnicy w Helladzie
Niewolnictwo było powszechnie obecne w cywilizacjach starożytnych, również tych, które rozwijały się wcześniej niż państwa greckie i Rzym. W dawnych źródłach pisanych odnajdujemy wspomnienia o niewolnikach. Przykładem może być babiloński Kodeks HammurabiegoKodeks Hammurabiego (XVIII w. p.n.e.), gdzie precyzyjnie określono karę, jaka grozi osobie, która skrzywdzi cudzego niewolnika. Niewolnicy wspominani są również na kartach Starego Testamentu. W greckiej kulturze mykeńskiejkulturze mykeńskiej w XIV - XIII wieku p.n.e. społeczeństwo było już bardzo zróżnicowane. Wśród rolników i licznych rzemieślników badacze wskazują na istnienie grupy, którą należy uznać za tzw. niewolników pałacowych. Ich wyłącznym zadaniem było posługiwanie arystokracji lub władcom. Początkowo praca niewolników w Grecji nie miała dużego znaczenia gospodarczego.
Niewolnikami stawali się przede wszystkim jeńcy wojenni, dzieci porzucone przez rodziców oraz dzieci urodzone ze zniewolonych matek. Początkowo funkcjonowała również niewola za długi, lecz w późniejszym okresie bywała ona znoszona. Przykładowo w Atenach stało się to na początku VI w. p.n.e. za sprawą reform SolonaSolona. Właśnie w tym czasie ilość niewolników w Atenach zaczęła się zwiększać, ponieważ rozwijała się gospodarka ogrodnicza i sadownicza, do której potrzebowano siły roboczej. Największy wzrost niewolnictwa nastąpił po wojnach grecko‑perskich (499–448 p.n.e.). Ateny prowadziły wówczas coraz bardziej ożywiony handel, zwiększyła się też produkcja rzemieślnicza, napędzana siłą niewolnych robotników. Źródłem pozyskiwania „żywego towaru” stały się wielkie rynki niewolnicze m.in. na wyspach Chios i Delos położone na Morzu Egejskim (na południowy wschód od dzisiejszej Grecji kontynentalnej). W ten sposób grecka gospodarka uzależniała się coraz bardziej od pracy niewolników, dzięki niej mogła się rozwijać. W wielkich warsztatach rzemieślniczych, należących do najbogatszych obywateli, mogło pracować kilkudziesięciu niewolnych robotników. Zdarzały się przypadki, w których bogacz zatrudniał ich nawet kilkuset, ale należały one raczej do rzadkości. Ze źródeł wiemy, że znani Ateńczycy posiadali często po kilkunastu służących w swoich gospodarstwach domowych. Natomiast nieposiadanie niewolnika było oznaką ubóstwa. Niewolnicy byli także wykorzystywani masowo w kopalniach, na plantacjach winogron i oliwek. Podbici przez Spartan mieszkańcy Mesenii i Lakonii, zwani helotamihelotami, wiedli dość spokojne życie niewolnych chłopów pańszczyźnianych. W państwach greckich zatrudniano również niewolników jako niższych urzędników. Na wartość niewolnika wpływały jego umiejętności. Wykwalifikowany sługa bywał drogą inwestycją, na którą nie było stać każdego.
Sługa w pełni podlegał swojemu panu i musiał wykonywać każdą zleconą pracę. Był traktowany jak narzędzie obdarzone głosem, właściciel nie miał jednak prawa go zabić. Niewolnik w przypadku doznania krzywdy mógł prosić o pomoc urzędnika lub próbować ucieczki i szukać azylu w świątyni. Służba wraz ze swoimi właścicielami brała udział w uroczystościach religijnych, ale nie mogła korzystać z miejsc publicznych, przeznaczonych dla obywateli (np. gimnazjonówgimnazjonów). Niewolnicy nie zawierali również legalnych małżeństw.
W V w. p.n.e. wśród greckich arystokratów coraz powszechniejsza stawała się pogarda dla pracy fizycznej jako „zajęcia niewolniczego”. Podobne poglądy były znane już wcześniej, ale w owym czasie stały się bardziej popularne, również w związku z rozwijającą się kulturą arystokratyczną. Rzemieślnika, który za pracę swoich rąk przyjmował pieniądze, nazywano pogardliwie „banausos” („wyrobnik”). Znana jest postawa malarza PolignotaPolignota, który za namalowanie obrazów w Malowanym PortykuMalowanym Portyku na ateńskiej agorze nie chciał przyjąć pieniędzy, bo bał się, że zostanie za to skrytykowany. Niechęć Greków do pracy fizycznej zacznie znikać w późniejszych wiekach, głównie pod wpływem filozofii cynikówcyników.
Niewolnicy Rzymian
Po podboju przez Rzymian basenu Morza Śródziemnego niewolnictwo antyczne osiąga szczyt swojego rozwoju. Rzymianie wykorzystywali pracę niewolników na o wiele większą skalę, znacznie rozwinęli handel „żywym towarem” w granicach swojego państwa. W II w. p.n.e. na wyspie Delos sprzedawano nawet do dziesięciu tysięcy niewolników dziennie. W Italii z pewnością żyły ich wówczas setki tysięcy. Wobec tak dużej liczby ludzi niewolnych, ich ceny nie były wysokie.
Sytuacja niewolnego sługi w Italii była o wiele gorsza niż w Helladzie. W okresie późnej republiki WarronWarron określa niewolnika jako „narzędzie mówiące” (łac. instrumentum vocale) [czyt. instrumentum wokale], w odróżnieniu od wydającego dźwięki zwierzęcia (łac. instrumentum semivocale) [czyt. instrumentum semiwokale] oraz pozostałych „niemych narzędzi” (łac. instrumentum mutum). Właściciele mogli dysponować niewolnikami właściwie w dowolny sposób, posiadali także wobec nich prawo życia i śmierci (łac. ius vitae necisque) [czyt. jus vite necjiskwe]. Wykorzystywano ich do pracy w wielkich majątkach ziemskich (latyfundiach) oraz posiadłościach arystokracji. Bogaci Rzymianie dysponowali wielką ilością służby, sprowadzanej z różnych zakątków imperium. Rzemieślnicy służący w rodzinach miejskich (łac. familia urbana) [czyt familja urbana] miewali więcej swobód. Czasem ich właściciele zgadzali się na ich niezależną pracę, pod warunkiem oddania części zysków panu. Cenieni byli wykształceni Grecy, którzy mogli uczyć dzieci nobilów języka greckiego. Los niewykształconych ludzi, pracujących w latyfundiach, był o wiele gorszy. Pracowali oni codziennie, z przerwą jedynie na sen, by nie mieli czasu i sił na planowanie ucieczki. Dodatkowo byli trzymani w złych warunkach i źle karmieni, a gdy podupadali na zdrowiu i chorowali, właściciel (a właściwie zarządca majątku) kupował nową, tanią siłę roboczą.
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D75z0gaFJ
Przedstawiona została starożytna mozaika ze scenką rodzajową. W centrum znajduje się siedząca na krześle elegancka kobieta. Ubrana jest w długą szatę; na rękach i szyi ma liczne ozdoby. Na lewo od kobiety stoi postać w długiej szacie. Wyciągniętą ręką podaje pani pudełko z biżuterią. Postać znajdująca się po prawej stronie kobiety podaje jej lusterko. Po obu stronach mozaiki znajdują się elementy związane z codzienną toaletą. Są to: konewka, wiadro, skrzynia z szatami, obuwie etc. Mozaika utrzymana jest w kremowo‑brązowej kolorystyce. Po naciśnięciu przycisku otwiera się panel boczny z napisem: Pochodząca z okresu Cesarstwa Rzymskiego mozaika przedstawia matronę i usługujące jej niewolnice (łac. ancillae). Odkryta podczas wykopalisk znajduje się obecnie w tunezyjskim Muzeum Archeologicznym Bardo. Pod przyciskiem „Matrona” znajduje się tekst: Kobieta została ukazana w centrum, otoczona przez dwie niewolnice i różne sprzęty (widoczne są m.in. naczynia oraz buty). Tematyka mozaiki nawiązuje prawdopodobnie do popularnych przedstawień Wenus, jednak w czasach chrześcijańskich naga sylwetka bogini została zastąpiona wizerunkiem ubranej kobiety. Po naciśnięciu przycisku postać kobiety na mozaice jest zaznaczona jaskrawą linią. Pod przyciskiem „Jedna służąca” znajduje się następujące zdanie: Jedna z niewolnic podaje swojej pani przybory toaletowe lub biżuterię. Po naciśnięciu przycisku postać służącej na mozaice jest zaznaczona jaskrawą linią. Pod przyciskiem „Druga służąca” znajduje się następujące zdanie: Druga służąca przytrzymuje lustro, w którym kobieta się ogląda. Po naciśnięciu przycisku postać drugiej służącej na mozaice jest zaznaczona jaskrawą linią.
Na podstawie mozaiki sporządź krótką notatkę dotyczącą życia codziennego zamożnej mieszkanki Imperium Rzymskiego.
Na podstawie scenki rodzajowej przedstawionej na mozaice odpowiedz na pytanie, jakie były obowiązki niewolnic usługujących zamożnej rzymskiej matronie? Swoją odpowiedź zapisz poniżej
Odpowiedz na pytanie, kiedy i z jakiego powodu nagie przedstawienie rzymskiej bogini Wenus mogło zostać zmienione na mozaice.
Niewolnicy w domach mieli większą możliwość zapracować na przychylność swojego właściciela. Dlatego wykwalifikowani słudzy, w przeciwieństwie do rolników w latyfundiach, często starali się wykonywać swoją pracę jak najlepiej. Wykwalifikowani rzemieślnicy w domach to m.in. kucharze, golarze, układacze szat. Inną grupę stanowili pracownicy umysłowi czy artyści, jak np. skrybowie, lektorzy, nauczyciele, muzycy. Słudzy wykonujący swoją pracę rzetelnie przez wiele lat mogli zarobić lub zasłużyć na swoje wyzwolenie. Jako tzw. wyzwoleńcywyzwoleńcy nadal pozostawali zależni od swojego dawnego pana, przyjmowali również jego nazwisko rodowe (swoje pozostawiając jako przydomek). Historia zna przykłady słynnych wyzwoleńców. Byli nimi np. Marek Tulliusz TyronMarek Tulliusz Tyron (sekretarz Cycerona), Gajusz Juliusz HyginusHyginus (wyzwoleniec Augusta) lub filozof EpiktetEpiktet (przed wyzwoleniem był niewolnikiem innego wyzwoleńca). Wyzwoleńcy nie uzyskiwali w Rzymie pełnych praw obywatelskich, ale ich dzieci były już pełnoprawnymi obywatelami. Synem wyzwoleńca był na przykład słynny poeta HoracyHoracy. Niewolnictwo w Rzymie służyło także rozrywce. Bardzo charakterystyczną grupą niewolników byli gladiatorzygladiatorzy, czyli niewolnicy szkoleni do walk przed publicznością. Za zwycięstwa otrzymywali oni zapłatę. Najbardziej skuteczni zabójcy cieszyli się też niemałą popularnością. Ciekawy jest fakt, że ci niewolni zapaśnicy byli jednocześnie idolami dla rzesz obywateli.
Słynne powstania
U schyłku rzymskiej republiki miały również miejsce największe powstania niewolników. Na Sycylii wybuchły dwa powstania w latach 138 - 132 oraz 103 - 100 p.n.e. W roku 132 p.n.e. w Azji Mniejszej wybuchło antyrzymskie powstanie, któremu przewodził AristonikosAristonikos. Ogłosił się on królem Pergamonu, a w walkach z armią rzymską opierał się na ludności wiejskiej i niewolnikach, ogarniętych nienawiścią do Rzymian. Po trzech latach powstanie zostało ostatecznie stłumione. Najbardziej znanym starożytnym buntem niewolników jest powstanie z lat 73 - 71 p.n.e., którego przywódcą był pochodzący z TracjiTracji gladiator SpartakusSpartakus. Powstanie Spartakusa wybuchło w szkole gladiatorów w KapuiKapui. Siedemdziesięciu gladiatorom udało się uciec i schronić w pobliskich górach. Tam dołączali do nich inni zbiegli niewolnicy oraz wieśniacy. Po opanowaniu całej KampaniiKampanii Spartakus rozpoczął marsz na północ, pragnąc wyprowadzić niewolników z Italii. Gdy to się nie udało, armia skierowała się na południe półwyspu. Buntownicy bezskutecznie próbowali przedostać się na Sycylię. Po dwóch latach walk w Italii powstańcy zostali ostatecznie pokonani przez wojska Marka KrassusaMarka Krassusa, a sam Spartakus zginął w walce. Jednak dzielni niewolnicy i imię ich przywódcy na zawsze zapisały się w historii.
Powstanie Spartakusa na mapie
![Mapa interaktywna przedstawiająca powstanie Spartakusa. Środek mapy zapełniony jest przez lądy. Ciemnoszara linia brzegowa wyróżnia je od otaczającej je wody. Miasta podpisano oraz oznaczono czarnymi punktami, są też miejsca oznaczone większymi, czerwonobiałymi punktorami w kształcie skrzyżowanych mieczy oraz tarczy, oznaczającymi lokalizację ważnych bitew. Wzdłuż linii brzegowej znajdują się liczne wysepki. Lądy należące do Rzymu w pierwszym wieku p.n.e. oznaczono kolorem pomarańczowym, kierunek marszu Spartakusa oraz innych przywódców powstania niewolników – niebieskimi strzałkami, miejsca przez nich zajęte – czerwonymi punktorami, a prawdopodobne miejsce śmierci Spartakusa – czerwonym hełmem. W prawym górnym rogu mapy znajduje się legenda umieszczona na białym prostokątnym tle. Po kliknięciu na przycisk ze strzałką mapa otwiera się na szerokość całego ekranu, po prawej stronie wyświetlają się opisy. Tekst nr 1: Posiadłości Rzymu w I w. p.n.e. Po kliknięciu, na mapie podświetlą się posiadłości Rzymu - całe współczesne Włochy, obecna Korsyka oraz fragment Afryki północnej. Jednocześnie, na panelu bocznym pojawi się treść: W I w. p. n. e. państwo rzymskie stopniowo zajmowało tereny basenu Morza Śródziemnego. Do Rzymian należał już cały Półwysep Apeniński oraz leżące przy nim wyspy, część Afryki północnej, zachodnie ziemie Półwyspu Bałkańskiego. Tekst nr 2: Marsz Spartakusa i innych przywódców powstania niewolników w latach 73–71 p.n.e. Po kliknięciu, na mapie wyświetlą się dwie niebieskie linie przebiegające przez całe współczesne Włochy - z północy na południe i odwrotnie. Linie zaczynają swój bieg w Mutinie, a kończą w miejscowości Region za wałem Krassusa. Jednocześnie, na panelu bocznym pojawi się treść: Powstanie Spartakusa wybuchło w szkole gladiatorów w Kapui. Po początkowym plądrowaniu Kampanii, Spartakus poprowadził swój oddział ku Wezuwiuszowi. Stamtąd, po odparciu wojsk rzymskich, rozpoczęli marsz na północ, by poprzez Lukanię udać się na południe na tereny obecnej Kalabrii. Wojska Spartakusa dotarły aż do Cosentii [czytaj: kosentii] (obecna Cosenza [czytaj: kosenca]). Powstańcy mieli w planach opuszczenie Półwyspu Apenińskiego poprzez Alpy. W tym celu jednak wojsko Spartakusa musiało przejść cały półwysep. W 72 roku p.n.e. podczas marszu na północ, w kierunku Alp, doszło do rozdzielenia się sił powstańczych. Kriksos ze swoimi oddziałami szedł przodem przez Apulię. Armia Spartakusa dotarła do Mutiny, gdzie doszło do niezrozumiałej zmiany planów Spartakusa i innych dowódców. Mając blisko Alpy i możliwość opuszczenia Italii, powstańcy zawrócili i ponownie skierowali się na południe półwyspu. Celem było dojście na cypel Italii i próba przedostania się na Sycylię. Nieoczekiwanie jednak plany te zostały zniweczone przez zdradę piratów, którzy przyjęli zapłatę, ale odpłynęli. Tekst nr 3: Miasta zajęte przez niewolników podczas powstania Spartakusa. Po kliknięciu, na mapie wyświetlą się na czerwono takie miejscowości jak: Kopia, Petelia, Kosentia, Region (wszystkie miejscowości położone są w południowej części Italii). Jednocześnie, na panelu bocznym pojawi się treść: Miasta zajęte przez niewolników podczas powstania Spartakusa. Podczas marszu najpierw na północ, potem na południe Półwyspu Apenińskiego, powstańcy zajęli następujące miasta: Mutinę, Kosentię, Kopię, Petelię i Region. Tekst nr 4: Prawdopodobne miejsce śmierci Spartakusa. Po kliknięciu, na mapie wyświetli się czerwony hełm w pobliżu rzeki Silarus. Jednocześnie, na panelu bocznym pojawi się treść: Do decydującej bitwy powstańców z wojskami rzymskimi doszło w 71 roku p.n.e. nad rzeką Silarus (obecne Sele), na południowym zachodzie Półwyspu Apenińskiego. Podczas tej bitwy powstańcy ponieśli ogromne straty, a sam Spartakus poległ. Tekst nr 5: Ważne bitwy stoczone podczas powstania niewolników. Po kliknięciu, na mapie wyświetlą się dwa skrzyżowane miecze z tarczą - symbole bitew. Taki symbol znajduje się przy miejscach takich jak: Wał Krassusa (71 r. p.n.e.), przy rzece Silarus (71 r. p.n.e.), nieopodal Garganus (72 r. p.n.e.), oraz przy Wezuwiuszu (73 r. p.n.e.). Jednocześnie, na panelu bocznym pojawi się treść: Do pierwszego starcia rebeliantów z wojskiem rzymskim doszło w 73. r. p.n.e. pod górą Wezuwiusz, która dla powstańców stanowiła prawdziwą twierdzę. Schodząc na lianach po zboczach góry, powstańcy okrążyli oddziały rzymskie i zaskoczyli je zwycięskim atakiem od tyłu. W 72 r. p.n.e, już po podziale oddziałów rebeliantów, Spartakus ze swoimi ludźmi stoczył zwycięska bitwę w okolicach góry Garganus z wojskami konsula Gelliusza i pretora Arriusza. W czasie marszu na północ Półwyspu Apenińskiego w roku 72 r. p.n.e armia niewolników pod Mutiną w Galii Przedalpejskiej zniszczyła kolejne siły rzymskie pretora Gnejusza Manliusza i prokonsula Gajusza Kasjusza. Gdy Spartakus ze swymi oddziałami był już na południu Półwyspu Apenińskiego wojska rzymskie pod wodzą Krassusa podążające za jego oddziałami rozpoczęły wznoszenie ciągu fortyfikacji w celu odcięcia im drogi powrotnej. Powstały w 71 r. p.n. tak zwany „wał Krassusa” miał około 55 km długości. Zamknął on drogę odwrotu armii powstańców. Jednak, w czasie niekorzystnej pogody i osłony nocy, długa linia obrony nie sprostała atakowi i ok. 1/3 powstańców zdołała się przebić. Do ostatniej bitwy doszło w 71 roku p.n.e. nad rzeką Silarus (obecne Sele), na południowym zachodzie Półwyspu Apenińskiego. Bunt niewolników został ostatecznie zdławiony przez Marka Krassusa. W bitwie tej zginął Spartakus - słynny przywódca powstania niewolników.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RyGSDBttYDqbS/1689230703/19M3ixLbFwLaAqFz0qaPoIqXGNb2am7p.jpg)
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D75z0gaFJ
Na podstawie informacji zawartych w multimedium odpowiedz na pytanie, do jakiego miejsca Imperium Rzymskiego zmierzały oddziały buntowników? Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
Podaj, w jakim miejscu Półwyspu Apenińskiego zginął Spartakus. Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
Wypisz nazwy miejscowości, które powstańcy zajęli podczas swojego marszu na południe Italii.
Powstanie Spartakusa – film
Na podstawie informacji zawartych w filmie dokonaj krótkiej charakterystyki postaci Spartakusa.
Odpowiedz na pytanie, dlaczego bunt rozpoczęty przez Spartakusa był tak groźny dla Rzymian?
Odpowiedz na pytanie, co przyczyniło się do ostatecznej klęski powstania? Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
W okresie cesarstwa
W okresie cesarstwa bezwzględne traktowanie niewolników ustąpiło miejsca bardziej łagodnym rozwiązaniom. Duży wpływ na zmianę podejścia miała popularna filozofia stoickafilozofia stoicka, a następnie chrześcijaństwo. Seneka MłodszySeneka Młodszy zalecał, by nad służbą panować nie tylko strachem, ale także szacunkiem. Paweł z TarsuPaweł z Tarsu w swoich listach do wspólnot chrześcijańskich prosił, by nawróconego niewolnika traktować jak brata w wierze. Niewolnicy zyskali także, obecne wcześniej w Grecji, prawo do poszukiwania azylu. Starzy i chorzy niewolnicy również niejednokrotnie uzyskiwali wolność.
Od pierwszego wieku mało wydajną pracę niewolników na polach właścicieli zaczęto zastępować kolonatemkolonatem. Kolonowie byli wolnymi dzierżawcami ziemi. Otrzymywali od właścicieli działkę i mogli ją uprawiać odprowadzając specjalne opłaty dzierżawcze lub oddając część plonów. W przeciwieństwie do niewolników dbali oni o rezultaty swojej pracy oraz używane narzędzia. W przypadku zadłużenia u właściciela stawali się jeszcze bardziej związani z pracą na ziemi pana, co gwarantowało stały dochód. Rozwój kolonatu wpłynął na zmianę sytuacji niewolnych chłopów. Inną zmianą było nadawanie niewolnikom działek jako tzw. peculiumpeculium [czyt. pekulium]. Niewolnik pracujący na nadanej w ten sposób ziemi mógł posiadać własny dom i rodzinę.
Podsumowanie
Funkcjonowanie niewolnictwa w społeczeństwach starożytnej Grecji i Rzymu było powszechne. W pewnych okresach niewolnicy stanowili ogromną siłę roboczą, przyczyniając się do rozwoju rolnictwa i rzemiosła w państwie. Mnogość niewolników w Rzymie oraz ich wyzysk i złe traktowanie bywały przyczyną wystąpień i wieloletnich wojen. W okresie cesarstwa zaczął narastać kryzys instytucji niewolnictwa, gospodarka rolna stopniowo przechodziła z pracy niewolniczej na formę kolonatu. W III w. n.e. sytuacja ekonomiczna kolonów i niewolników z peculium była podobna. W tamtym czasie zdarzało się również, że jeńcy wojenni stawali się kolonami, nie zaś niewolnikami.
Ćwiczenia
Zapoznaj się z fragmentem dzieła Warrona (116 - 27 p.n.e.), następnie wykonaj ćwiczenia 2 i 3.
Starożytność. Teksty źródłowe. Tematy lekcji do historii w szkole średniejTeraz opowiem o środkach, za pomocą których uprawia się pola. Jedni dzielą te środki na dwie części: na ludzi i na narzędzia służące ludziom, bez których to rzeczy uprawa jest niemożliwa. Drudzy na trzy części: narzędzia przemawiające ludzkim głosem, narzędzia wydające dźwięki nieartykułowane i narzędzia nieme; do pierwszej grupy narzędzi należą niewolnicy, do drugiej woły, do trzeciej wozy. Ziemia uprawiana jest przez ludzi: przez niewolników albo przez ludzi wolnych, albo przez jednych i drugich. (...) Niewolnicy nie powinni być ani lękliwi, ani zuchwali. Ci [niewolnicy], którzy nimi kierują, powinni umieć czytać i pisać i posiadać pewne wykształcenie, być uczciwi oraz starsi wiekiem (...). Powinien [niewolnik‑nadzorca] nie tylko wydawać polecenia, ale również pracować, aby idąc za przykładem, naśladowano go i aby wiedziano, że on im słusznie rozkazuje, ponieważ posiada większą wiedzę. Nie należy im pozwalać, aby wydawali polecenia, używając częściej bata niż nagany słownej, jeśli ten sam skutek można osiągnąć tym sposobem. Nie należy nabywać zbyt wielu [niewolników] tej samej narodowości, gdyż to przede wszystkim jest przyczyną domowych niesnasek. Nadzorców czynić ochotniejszymi za pomocą nagród oraz dołożyć starań, aby mieli swoją prywatną własność i związane z nimi niewolnice (...), by mogli mieć z nimi synów. W ten bowiem sposób stają się wierniejsi i bardziej przywiązani do posiadłości (...).
Źródło: Grzegorz Chomicki, Sławomir Sprawski, Starożytność. Teksty źródłowe. Tematy lekcji do historii w szkole średniej, Kraków 1999, s. 223–224.
Wyjaśnij, kim dla Warrona jest niewolnik i jaka jest jego rola w gospodarstwie.
Wypisz zalecenia Warrona, mające na celu lepszą pracę niewolników w gospodarstwie.
Ułóż układankę, przedstawiającą rzymską mozaikę. Następnie odpowiedz na pytanie.
Zapoznaj się ze zdjęciem i tekstem, następnie odpowiedz na pytanie.
Fugi, tene me. Cum revoc(a)veris me d(omino) m(eo) Zonino, accipis solidum. Uciekłam. Przytrzymaj mnie. Jeśli mnie zwrócisz mojemu panu Zoninusowi, otrzymasz złotą monetę (solid).
Wyjaśnij, czym jest przedmiot ukazany na powyższym zdjęciu (IV w. n.e.) i jakie było jego zastosowanie?
Zapoznaj się z fragmentem tekstu źródłowego. Następnie wykonaj ćwiczenia 8 i 9.
Pismo Święte Starego i Nowego TestamentuNiewolnicy, ze czcią i bojaźnią w prostocie serca bądźcie posłuszni waszym doczesnym panom, jak Chrystusowi, nie służąc tylko dla oka, by ludziom się podobać, lecz jako niewolnicy Chrystusa, który z duszy pełnią wolę Bożą. Z ochotą służcie, jak gdybyście [służyli] Panu, a nie ludziom, świadomi tego, że każdy - jeśli uczyni co dobrego, otrzyma to z powrotem od Pana - czy to niewolnik, czy wolny. A wy, panowie, tak samo wobec nich postępujcie: zaniechajcie groźby, świadomi tego, że w niebie jest Pan zarówno ich, jak wasz, a u Niego nie ma względu na osoby.
Źródło: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań 1991, s. 1328.
Słownik pojęć
przywódca powstania przeciwko Rzymianom w Azji Mniejszej, które miało miejsce w latach 132 - 129 p.n.e. Aristonikos ogłosił się królem Pergamonu jako Eumenes III.
szkoła filozoficzna założona w V w p.n.e. przez Antystenesa. Cynicy gardzili dobrami materialnymi i zaszczytami, rezygnowali z udziału w życiu społecznym. Uważali cnotę za jedyne dobro. W skrajnych przypadkach cynicy żyli na ulicy, porzucając wszelkie normy społeczne i powodując zgorszenie współobywateli. Najbardziej znanym przedstawicielem tej szkoły jest Diogenes z Synopy. Dziś cynikiem określamy osobę nie uznającą powszechnie przyjmowanych wartości.
ok. 50 - 130 r. wybitny filozof i nauczyciel stoicki, wyzwoleniec.
(gr. gammaupsilonmunuάsigmaiotaomicronnu; gymnásion) w starożytnej Grecji miejsce przeznaczone do ćwiczeń fizycznych i uprawiania sportu.
w państwie rzymskim zapaśnicy, których walki były organizowane jako widowiska. Igrzyska z udziałem gladiatorów odbywały się od III w. p.n.e. Zapaśnicy szkolili się w specjalnych szkołach. Rekrutowano ich spośród niewolników, jeńców wojennych i skazańców. Gladiatorami zostawali też ubodzy ludzie, poszukujący zarobku. Niezwykła popularność walk gladiatorów skutkowała ciągłym powiększaniem ich liczby.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D75z0gaFJ
Nagranie dźwiękowe przedstawia wymowę słowa heloci, które w języku greckim brzmi: hejlotes.
(gr. epsilonἵlambdaomegatauepsilonς heilotes) niewolni rolnicy w państwie spartańskim, wywodzący się przede wszystkim z podbitej ludności. Byli własnością państwa i pracowali na ziemi, należącej do spartiatów.
Kwintus Horacjusz Flakkus, ur. 65 r. p.n.e. – zm. 8 r. p.n.e., uznawany za najwybitniejszego rzymskiego poetę lirycznego. Tworzył w czasach rządów Oktawiana Augusta, należał do literackiego koła Mecenasa. Najbardziej znanymi utworami Horacego są „Pieśni” („Carmina”) [czytaj: kārmina]. Pisał również satyry, epody i listy poetyckie.
Gajusz Juliusz Hyginus, I w. p.n.e., wyzwoleniec Oktawiana Augusta, kierownik biblioteki na Palatynie, pisarz. Pod jego imieniem zachował się m.in. zbiór opowieści mitologicznych „Fabulae” [czyt. fabule], jednak autorem prawdopodobnie był ktoś inny.
kraina w południowo‑zachodniej Italii, uprawiano tam różne gatunki zbóż oraz winną latorośl.
miasto w Kampanii, założone przypuszczalnie przez Etrusków w VII wieku p.n.e.
babiloński zbiór praw z XVIII w. p.n.e., wydany za panowania króla Hammurabiego. Jego tekst został odnaleziony na początku XX wieku w Suzie. Stella z kodeksem znajduje się w paryskim Luwrze.
forma zależności wolnych rolników od właścicieli ziemi, którzy oddawali ją w dzierżawę. Kolonowie płacili opłatę dzierżawczą w gotówce lub naturze. W II i III wieku kolonat był najważniejszą formą gospodarki rolnej, zastępując mniej wydajną pracę niewolników.
Marek Licyniusz Krassus, 114 - 53 r. p.n.e., rzymski wódz i polityk, który w 71 r. p.n.e. zdławił powstanie Spartakusa. Wraz z Juliuszem Cezarem i Pompejuszem był członkiem tzw. pierwszego triumwiratu.
jedna z najstarszych znanych kultur, rozwijających się na obszarze Grecji. Głównym ośrodkiem tej kultury były MykenyMykeny, rozwijała się w późnej epoce brązu (od. ok. 1600 r. p.n.e.).
jeden z budynków na agorze ateńskiej, zdobiony malowidłami przedstawiającymi bohaterskie czyny Greków (m.in. bitwę pod Maratonem). W III wieku p.n.e. znany szczególnie jako miejsce spotkań pierwszych stoików.
jedno z najstarszych miast greckich, ośrodek wczesnej kultury mykeńskiej. Według mitologii założone przez Perseusza, miało być również siedzibą Agamemnona i rodu Atrydów.
ok. 10 - 64 lub 10 - 67 r. n. e., misjonarz i święty, teolog, autor „Listów”. Ok. 35 r. nawrócił się na chrześcijaństwo i zaczął głosić nową wiarę wśród pogan. Nazywany Apostołem Narodów.
[czyt. pekulium], część majątku właściciela, która zostaje wydzielona innej osobie – potomkowi lub niewolnikowi. Niewolnik mógł zarządzać peculium samodzielnie. Właściciel miał również możliwość ponownego odebrania nadanej ziemi.
słynny malarz grecki z V w. p.n.e., autor wielkich malowideł ściennych, przedstawiających sceny mitologiczne i historyczne. Przedstawił m.in. bitwę pod Maratonem.
Lucjusz Anneusz Seneka, ok. 4 - 65 r. n.e., filozof i pisarz rzymski, wychowawca cesarza Nerona. Jeden z najbardziej znanych filozofów stoickich okresu rzymskiego.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D75z0gaFJ
Nagranie dźwiękowe przedstawia wymowę imienia Solon, które w języku łacińskim brzmi: Solon, -onis.
(łac. Solon,-onis), ok. 640 - 560 r. p.n.e., polityk i prawodawca ateński. Dokonał ważnych reform, które pozwoliły na późniejszy rozwój demokracji ateńskiej. Pisał również elegie polityczne.
niewolnik, pochodzący z Tracji, gladiator. Był przywódcą słynnego powstania niewolników w latach 73‑71 p.n.e.
zwolennicy kierunku filozoficznego, zapoczątkowanego przez Zenona z Kition w III w. p.n.e. Głównym obszarem zainteresowania stoików była etyka. Za najwyższe dobro uznawali oni osiągnięcie cnoty (virtus).
kraina położona we wschodniej części Półwyspu Bałkańskiego, między dolnym Dunajem, Morzem Czarnym i Morzem Egejskim. W I w. p.n.e. została opanowana przez Rzymian.
Marek Tulliusz Tyron, 103 - 4 r. p.n.e., niewolnik a następnie wyzwoleniec Cycerona. Był jego sekretarzem i przyjacielem. Przypisuje się mu opracowanie tzw. not tyrońskich, czyli systemu znaków i skrótów, służących do szybkiego zapisywania tekstu w języku łacińskim. Noty te były chętnie wykorzystywane przez rzymskich urzędników.
Marek Terencjusz Warron, 116 - 27 r. p.n.e., rzymski erudyta i poeta. Z jego bardzo bogatej twórczości (prawdopodobnie napisał kilkaset ksiąg) zachowały się jedynie prace „O rolnictwie”, „O języku łacińskim” oraz fragmenty innych dzieł.
określenie niewolnika, który został wyzwolony przez swojego pana. Przyjmował on imię rodowe swojego dawnego pana i otrzymywał niepełne prawa obywatelskie.
Notatki ucznia
Galeria
Bibliografia
Jaczynowska M., Historia starożytnego Rzymu, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984.
Kumaniecki K., Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1965.
Winniczuk L., Ludzie, zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.
Winniczuk L. (red.), Słownik kultury antycznej, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1989.
Wolski J., Historia powszechna. Starożytność, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
Ziółkowski A., Historia powszechna. Starożytność, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.