1722 – Johann Sebastian Bach, Preludium C‑dur BWV 846
ok. 1712 – Johann Sebastian Bach, Fantazja G‑dur BWV 572
XVII w. – powstanie fugi
ok. 1704 – Johann Sebastian Bach, Toccata d‑moll BWV 565
1
Scenariusz dla nauczyciela
R1Z4m5HsxYxHe1
I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.
5. Barok. Uczeń:
1) charakteryzuje muzykę barokową w kontekście estetyki epoki, uwzględniając:
c) szczyt rozwoju polifonii związany z twórczością Jana Sebastiana Bacha,
d) powstanie systemu dur‑moll i basso continuo,
2) omawia cechy wybranych form muzycznych (fuga, preludium, toccata, suita i partita, tańce: menuet, gawot; koncert, concerto grosso, sonata barokowa, uwertura, opera, oratorium, pasja, kantata);
4) wymienia i charakteryzuje twórczość kompozytorów (Claudio Monteverdi, Johann Sebastian Bach, Georg Friedrich Haendel, Antonio Vivaldi, Arcangelo Corelli, klawesyniści francuscy: Jean Philippe Rameau, François Couperin);
6) zna pojęcia: system dur‑moll, polifonia imitacyjna, bas cyfrowany (basso continuo), kontrapunkt, forma ewolucyjna, orkiestra barokowa, improwizacja, forma wariacyjna, ostinato, system równomiernie temperowany, bel canto.
II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:
1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych;
3. zna konteksty kulturowe i naukowe powstawania muzyki;
4. dokonuje analizy percepcyjnej, uwzględniając:
a) elementy muzyki,
b) podstawowe techniki kompozytorskie,
c) cechy stylów muzycznych,
d) strukturę gatunków i form muzycznych, ich zmiany i rozwój,
e) funkcje: np. religijna, społeczna, użytkowa, artystyczna i in.;
5. rozpoznaje cechy stylistyczne utworu reprezentującego określoną epokę muzyczną;
6. potrafi odnaleźć konotacje między dziełami dawnymi a obecnymi we współczesnej kulturze popularnej, np.:
d) J. S. Bach, Preludium C‑dur (DWK) – Ch. Gounod, Ave Maria.
III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:
1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np. esej, referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię;
3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne;
4. formułuje logiczną wypowiedź na temat dzieł, form, gatunków, stylów, technik i twórców muzycznych, uwzględniając zależności między nimi w kontekście: genezy, przeobrażeń, porównań.
Nauczysz się
przedstawiać cechy drobnych form instrumentalnych;
charakteryzować rodzaje polifonicznej muzyki instrumentalnej;
przyporządkowywać dzieła do ich autorów;
rozróżniać dzieła na podstawie nagrań dźwiękowych;
używać właściwą terminologię muzyczną.
Ewolucja drobnych form instrumentalnych
Ważną rolę w powstaniu fugi odegrał ricercar, zwany inaczej tiento lub capriccio. Na przełomie XVI i XVII wieku istniały jego dwa rodzaje: imitacyjnyImitacjaimitacyjny, wywodzący się z motetuMotetmotetu przeimitowanego, od którego zapożyczył przeprowadzenia różnych tematów, oraz nieimitacyjny, który strukturalnie przypominał preludium przeznaczone na lutnię. Z czasem ilość tematów zmniejszyła się, a jeden z nich zyskał wiodące znaczenie. Ricercar tworzony był na instrumenty solowe (najczęściej organy i lutnię) oraz zespoły instrumentalne.
RK64Mo5B7d2Ro
Canzona początkowo była instrumentalną transkrypcjąTranskrypcjatranskrypcją francusko‑niderlandzkich pieśni świeckich (chansonChansonchanson) na lutnię i instrumenty klawiszowe. Z czasem stała się formą imitacyjną, podzieloną na kontrastujące ze sobą pod względem tempaTempotempa, metrumMetrummetrum i rytmuRytmrytmu odcinki w których wyrazisty temat przeprowadzany był z wykorzystaniem techniki kontrapunktuKontrapunktkontrapunktu. Wywarła wpływ na kształtowanie się fugi, a w późnym baroku przeistoczyła się w formę cykliczną, sonatęSonatasonatę.
RsBfkeb2qEOPi
W XVII wieku z ricercaru imitacyjnego o jednym temacie, wykształciła się fuga – forma polifonicznaPolifoniapolifoniczna, w której temat przeprowadzany był kolejno w różnych głosach, często przy użyciu kontrapunktu. Całość uzupełniały łącznikiŁącznikłączniki i epizodyEpizodepizody. Fuga mogła być samodzielnym utworem, częścią połączoną z inną formą (np. toccatą, preludium) lub wchodzić w skład większej kompozycji (np. sonaty).
R1MMmW6VhWHJP
Formy wariacyjne w muzyce instrumentalnej
Jerzy Habela wariacjami określa utwór składający się z wyrazistego tematu oraz z kilku (do kilkudziesięciu) odcinków (tj. wariacji), w których cały temat lub tylko jego motywy ulegają różnym przemianom. Terminem tym określano samodzielne utwory oraz elementy ostinatoweOstinatoostinatowe występujące w barokowych kompozycjach. Reprezentacyjnymi formami wariacyjnymi baroku były: passacaglia, chaconne i folia.
Passacaglia początkowo była nazwą hiszpańskiej pieśni z towarzyszeniem gitary. W XVII wieku przeistoczyła się w taniec o trójdzielnym metrum i umiarkowanym tempie, opierającym się na schemacie ostinatowym, zapożyczonym od refrenuRefrenrefrenu. Często występowała jako część suitySuitasuity lub kantatyKantatakantaty, szczyt jej rozwoju nastąpił w muzyce organowej i klawesynowej. Według Bukofzera próby rozgraniczenia zakresu pojęcia chaconne i passacaglia są historycznie nieuzasadnione. Twórcy barokowi często używali tych nazw zamiennie. Kompozycje późnobarokowe wykazują pewne różnice rytmiczne – passacaglia przypomina pod tym względem sarabandęSarabandasarabandę, a chaconne pozostaje przy równomiernej rytmice.
RzLy5OFDU7oLV
Folia początkowo była portugalskim tańcem, jednak w baroku przyjęła formę wariacyjnej muzyki instrumentalnej, w której pojawiły się: ośmiodźwiękowa formuła basowa oraz stopniowe zwiększenie stopnia trudności wykonawczej w kolejnych wariacjach. Była powszechnie uprawiana na całym półwyspie Iberyjskim.
R1U2HZWXMQGQ1
Powyższe formy wariacyjne polegały na tworzeniu kontrapunktów do tematu powtarzanego w basie (tzw. basso ostinato), czasem przenoszonego do innych głosów. Dłuższe formy zawierały modyfikacje rytmiczne i melodyczneMelodykamelodyczne. Zyskały popularność we Włoszech, następnie we Francji i Niemczech.
Formy figuracyjne w muzyce instrumentalnej
Preludium to jedna z najstarszych form instrumentalnych, znane było już w średniowieczu jako improwizowanyImprowizacjaimprowizowany wstęp (przygrywka) do utworów o charakterze wokalnym. W późniejszym okresie w dalszym ciągu preludium pełniło rolę wstępu do innych form (w baroku najczęściej do fugi oraz suity), jednak przybrały rozbudowaną formę.
R2q3UXCB0iXnR
Polecenie 1
Wysłuchaj materiału dźwiękowego i wskaż zależności, jakie zachodzą między utworami.
R1Pae7JEmBiEt
RbdZ7dLfMkVol
R3iW0gNRjzr1h
Inna wersja zadania
Wyjaśnij pojęcie kantata.
Toccata jest formą muzyczną przeznaczoną na instrumenty klawiszowe. Z włoskiego termin toccare oznacza uderzać, co odnosi się do uderzania w klawisz instrumentu. Toccata to improwizacyjna forma stanowiąca, podobnie jak preludium, wstęp do suity bądź fugi. Cechą niektórych toccat jest ich rozpoczęcie akordamiAkordakordami zwartymi, a następnie przejście do figuracjiFiguracjafiguracji.
R1VyJ6FNSYfm1
Fantazja jest utworem instrumentalnym, oryginalnym pomysłem kompozytora, mającym charakter wirtuozerski. Oparta jest na wielu kontrastujących ze sobą tematach, często będących improwizacjami.
R1Qa6wn2vGeDN
R1NczBtnldrR9
Ćwiczenie 1
R1H36Df9lZ2P0
RTtUm0pmfUUxK
RNo0OWXRAm3EL
Rai0gQJmyJvsb
Ćwiczenie 2
Który z utworów należy do Antonio Vivaldiego? Możliwe odpowiedzi: 1. La Folia z Sonaty d-moll. 2. Recercari et canzani. 3. Fantazja G-dur BWV 572.
Który z utworów należy do Antonio Vivaldiego? Możliwe odpowiedzi: 1. La Folia z Sonaty d-moll. 2. Recercari et canzani. 3. Fantazja G-dur BWV 572.
Rozpoznaj utwory. Przyporządkuj kompozycje i ich autorów do właściwych plików dźwiękowych.
Audio 1, Audio 2, Audio 3
Utwór
Kompozycja
Autor
Audio 1
Audio 2
Audio 3
Inna wersja zadania
Wyjaśnij pojęcie refren.
R1RS96BpEOH4F
Ćwiczenie 3
RSeK3f3z8WKsm
Ćwiczenie 4
Odpowiedz na pytania. 1. Nazwisko kompozytora uważanego za największego w okresie baroku. 2. Taniec pochodzenia portugalskiego, z czasem przyjął formę wariacyjną. 3. Posiada dwa rodzaje: imitacyjny i nieimitacyjny. 4. Wielokrotne powtarzanie w toku utworu struktury melodycznej (także harmonicznej lub rytmicznej), najczęściej w głosie najniższym. 5. Technika kompozytorska polegająca na snuciu 2 lub więcej niezależnych od siebie, ale w trakcie wykonania współbrzmiących ze sobą linii melodycznych.
Odpowiedz na pytania. 1. Nazwisko kompozytora uważanego za największego w okresie baroku. 2. Taniec pochodzenia portugalskiego, z czasem przyjął formę wariacyjną. 3. Posiada dwa rodzaje: imitacyjny i nieimitacyjny. 4. Wielokrotne powtarzanie w toku utworu struktury melodycznej (także harmonicznej lub rytmicznej), najczęściej w głosie najniższym. 5. Technika kompozytorska polegająca na snuciu 2 lub więcej niezależnych od siebie, ale w trakcie wykonania współbrzmiących ze sobą linii melodycznych.
Rozwiąż krzyżówkę.
Nazwisko kompozytora uważanego za największego w okresie baroku.
Taniec pochodzenia portugalskiego, z czasem przyjął formę wariacyjną.
Posiada dwa rodzaje: imitacyjny i nieimitacyjny.
Wielokrotne powtarzanie w toku utworu struktury melodycznej (także harmonicznej lub rytmicznej), najczęściej w głosie najniższym.
Technika kompozytorska polegająca na snuciu 2 lub więcej niezależnych od siebie, ale w trakcie wykonania współbrzmiących ze sobą linii melodycznych.
1
2
3
4
5
R1BYCrZw6ZdCD
Ćwiczenie 5
Dobierz do formy muzyki instrumentalnej charakterystyczną dla niej technikę. Figuracja: Możliwe odpowiedzi: 1. Ricercar, 2. Passacaglia, 3. Toccata. Imitacja: Możliwe odpowiedzi: 1. Ricercar, 2. Passacaglia, 3. Toccata. Ostinato: Możliwe odpowiedzi: 1. Ricercar, 2. Passacaglia, 3. Toccata.
Dobierz do formy muzyki instrumentalnej charakterystyczną dla niej technikę. Figuracja: Możliwe odpowiedzi: 1. Ricercar, 2. Passacaglia, 3. Toccata. Imitacja: Możliwe odpowiedzi: 1. Ricercar, 2. Passacaglia, 3. Toccata. Ostinato: Możliwe odpowiedzi: 1. Ricercar, 2. Passacaglia, 3. Toccata.
Dobierz do formy muzyki instrumentalnej charakterystyczną dla niej technikę.
Passacaglia, Ricercar, Toccata
Figuracja
Imitacja
Ostinato
RzOax9pwwF5Ak
Ćwiczenie 6
RXP5RSrh1GVGX
Ćwiczenie 7
Do terminów dobierz właściwe definicje. Kontrapunkt. Możliwe odpowiedzi: 1. Opracowanie utworu muzycznego na inny niż w oryginale zespół wykonawczy (orkiestracja) lub inny instrument, 2. Technika kompozytorska polegająca na snuciu 2 lub więcej niezależnych od siebie, ale w trakcie wykonania współbrzmiących ze sobą linii melodycznych. 3. Dźwięki tzw. akordów rozłożonych (czyli akordów rozłożonych na składniki), prowadzonych zazwyczaj w drobnych i równych wartościach rytmicznych., 4. Jeden z elementów formy muzycznej, który pełni funkcję przejścia pomiędzy kolejnymi odcinkami utworu muzycznego. Łącznik: Możliwe odpowiedzi: 1. Opracowanie utworu muzycznego na inny niż w oryginale zespół wykonawczy (orkiestracja) lub inny instrument. 2. Technika kompozytorska polegająca na snuciu 2 lub więcej niezależnych od siebie, ale w trakcie wykonania współbrzmiących ze sobą linii melodycznych. 3. Dźwięki tzw. akordów rozłożonych (czyli akordów rozłożonych na składniki), prowadzonych zazwyczaj w drobnych i równych wartościach rytmicznych. 4. Jeden z elementów formy muzycznej, który pełni funkcję przejścia pomiędzy kolejnymi odcinkami utworu muzycznego. Figuracja. Możliwe odpowiedzi: 1. Opracowanie utworu muzycznego na inny niż w oryginale zespół wykonawczy (orkiestracja) lub inny instrument. 2. Technika kompozytorska polegająca na snuciu 2 lub więcej niezależnych od siebie, ale w trakcie wykonania współbrzmiących ze sobą linii melodycznych. 3. Dźwięki tzw. akordów rozłożonych (czyli akordów rozłożonych na składniki), prowadzonych zazwyczaj w drobnych i równych wartościach rytmicznych. 4. Jeden z elementów formy muzycznej, który pełni funkcję przejścia pomiędzy kolejnymi odcinkami utworu muzycznego. Transkrypcja. Możliwe odpowiedzi: 1. Opracowanie utworu muzycznego na inny niż w oryginale zespół wykonawczy (orkiestracja) lub inny instrument. 2. Technika kompozytorska polegająca na snuciu 2 lub więcej niezależnych od siebie, ale w trakcie wykonania współbrzmiących ze sobą linii melodycznych. 3. Dźwięki tzw. akordów rozłożonych (czyli akordów rozłożonych na składniki), prowadzonych zazwyczaj w drobnych i równych wartościach rytmicznych. 4. Jeden z elementów formy muzycznej, który pełni funkcję przejścia pomiędzy kolejnymi odcinkami utworu muzycznego.
Do terminów dobierz właściwe definicje. Kontrapunkt. Możliwe odpowiedzi: 1. Opracowanie utworu muzycznego na inny niż w oryginale zespół wykonawczy (orkiestracja) lub inny instrument, 2. Technika kompozytorska polegająca na snuciu 2 lub więcej niezależnych od siebie, ale w trakcie wykonania współbrzmiących ze sobą linii melodycznych. 3. Dźwięki tzw. akordów rozłożonych (czyli akordów rozłożonych na składniki), prowadzonych zazwyczaj w drobnych i równych wartościach rytmicznych., 4. Jeden z elementów formy muzycznej, który pełni funkcję przejścia pomiędzy kolejnymi odcinkami utworu muzycznego. Łącznik: Możliwe odpowiedzi: 1. Opracowanie utworu muzycznego na inny niż w oryginale zespół wykonawczy (orkiestracja) lub inny instrument. 2. Technika kompozytorska polegająca na snuciu 2 lub więcej niezależnych od siebie, ale w trakcie wykonania współbrzmiących ze sobą linii melodycznych. 3. Dźwięki tzw. akordów rozłożonych (czyli akordów rozłożonych na składniki), prowadzonych zazwyczaj w drobnych i równych wartościach rytmicznych. 4. Jeden z elementów formy muzycznej, który pełni funkcję przejścia pomiędzy kolejnymi odcinkami utworu muzycznego. Figuracja. Możliwe odpowiedzi: 1. Opracowanie utworu muzycznego na inny niż w oryginale zespół wykonawczy (orkiestracja) lub inny instrument. 2. Technika kompozytorska polegająca na snuciu 2 lub więcej niezależnych od siebie, ale w trakcie wykonania współbrzmiących ze sobą linii melodycznych. 3. Dźwięki tzw. akordów rozłożonych (czyli akordów rozłożonych na składniki), prowadzonych zazwyczaj w drobnych i równych wartościach rytmicznych. 4. Jeden z elementów formy muzycznej, który pełni funkcję przejścia pomiędzy kolejnymi odcinkami utworu muzycznego. Transkrypcja. Możliwe odpowiedzi: 1. Opracowanie utworu muzycznego na inny niż w oryginale zespół wykonawczy (orkiestracja) lub inny instrument. 2. Technika kompozytorska polegająca na snuciu 2 lub więcej niezależnych od siebie, ale w trakcie wykonania współbrzmiących ze sobą linii melodycznych. 3. Dźwięki tzw. akordów rozłożonych (czyli akordów rozłożonych na składniki), prowadzonych zazwyczaj w drobnych i równych wartościach rytmicznych. 4. Jeden z elementów formy muzycznej, który pełni funkcję przejścia pomiędzy kolejnymi odcinkami utworu muzycznego.
Do terminów dobierz właściwe definicje.
Opracowanie utworu muzycznego na inny niż w oryginale zespół wykonawczy (orkiestracja) lub inny instrument., Dźwięki tzw. akordów rozłożonych (czyli akordów rozłożonych na składniki), prowadzonych zazwyczaj w drobnych i równych wartościach rytmicznych., Technika kompozytorska polegająca na snuciu 2 lub więcej niezależnych od siebie, ale w trakcie wykonania współbrzmiących ze sobą linii melodycznych., Jeden z elementów formy muzycznej, który pełni funkcję przejścia pomiędzy kolejnymi odcinkami utworu muzycznego.
Kontrapunkt
Łącznik
Figuracja
Transkrypcja
Polecenie 2
Na podstawie dowolnie wybranych przykładów drobnych form i ich muzycznych realizacji, uzasadnij, jakie miały znaczenie dla głównych form i gatunków instrumentalnych.
RzFwtCEaRclji
Słownik pojęć
Akord
Akord
współbrzmienie co najmniej 3 różnych co do wysokości dźwięków, których stosunki są regulowane zasadami akustyki, psychologii, estetyki, a zwłaszcza harmoniki.
Chanson
Chanson
termin stosowany na określenie różnych typów francuskich pieśni; u trubadurów i truwerów (XII–XIII w.) — jednogłosowa, oparta na formie ballady, ronda, virelai.
Epizod
Epizod
w fudze i rondzie cząstka formy oparta na własnym materiale tematycznym, która nie wykazuje na ogół związku motywicznego z tematem lub refrenem.
Figuracja
Figuracja
kształtowanie linii melodycznej, wykorzystujące dźwięki gamy diatonicznej lub chromatycznej, a także dźwięki tzw. akordów rozłożonych (czyli akordów rozłożonych na składniki), prowadzonych zazwyczaj w drobnych i równych wartościach rytmicznych.
Imitacja
Imitacja
środek techniki polifonicznej, polegający na powtórzeniu całości lub fragmentu melodii jednego głosu przez głos drugi, podczas gdy głos pierwszy kontynuuje swoją linię melodyczną.
Improwizacja
Improwizacja
działalność artystyczna, podczas której akt twórczy zbiega się z jednoczesnym wykonaniem powstającego utworu.
Kantata
Kantata
wieloczęściowy, niesceniczny utwór wokalny, złożony z arii, recytatywów, duetów, ansambli, chórów i ritornelów instrumentalnych.
Kontrapunkt
Kontrapunkt
technika kompozytorska polegająca na snuciu 2 lub więcej niezależnych od siebie, ale w trakcie wykonania współbrzmiących ze sobą linii melodycznych, tworzonych według określonych zasad tonalnych, harmonicznych i rytmicznych.
Łącznik
Łącznik
jeden z elementów formy muzycznej, który pełni funkcję przejścia pomiędzy kolejnymi odcinkami utworu muzycznego.
Melodyka
Melodyka
jeden z głównych elementów dzieła muzycznego; następstwo dźwięków różnej wysokości, zwykle porządkowanych według określonych zasad tonalnych, rytmiczno‑metrycznych i formalnych.
Metrum
Metrum
zasada porządkowania przebiegu dźwięków w utworze pod względem ich wartości rytmicznej (tzn. relatywnego czasu trwania) i rozkładu akcentów w obrębie taktu.
Motet
Motet
jedna z najstarszych form wielogłosowej muzyki wokalnej, uprawiana od XIII do XIX wieku, do czasu baroku wyłącznie a cappella.
Ostinato
Ostinato
wielokrotne powtarzanie w toku utworu struktury melodycznej (także harmonicznej lub rytmicznej), najczęściej w głosie najniższym (tzw. basso ostinato).
Polifonia
Polifonia
rodzaj faktury wynikający z występowania w utworze kilku niezależnych, lecz skoordynowanych ze sobą linii melodycznych.
Refren
Refren
w utworach wokalnych i wokalno‑instrumentalnych, zwłaszcza w pieśni, stała melodia powtarzana po każdej zwrotce.
Rytm
Rytm
jeden z podstawowych elementów dzieła muz., regulujący jego przebieg w czasie.
Sarabanda
Sarabanda
taniec hiszpański, prawdopodobnie pochodzenia perskiego, w wolnym tempie, metrum trójdzielnym, z charakterystycznym akcentem na drugiej części taktu.
Sonata
Sonata
cykliczna forma muzyki instrumentalnej, składająca się najczęściej z 4 odrębnych, stanowiących zamkniętą całość części, zestawionych w odpowiedniej kolejności na zasadzie kontrastu agogicznego (kontrastu tempa), kontrastu wyrazowego i wspólnoty lub pokrewieństwa tonacji.
Suita
Suita
cykliczna forma instrumentalna, tzn. zbudowana z kilku lub kilkunastu części, głównie o charakterze tanecznym, utrzymanych na ogół w tej samej lub pokrewnej tonacji.
Tempo
Tempo
szybkość wykonania utworu muzycznego, zaplanowana przez kompozytora lub realizowana podczas wykonania, uznawana za jeden z elementów utworu.
Transkrypcja
Transkrypcja
opracowanie utworu muzycznego na inny niż w oryginale zespół wykonawczy (orkiestracja) lub inny instrument.
Źródło:
encyklopedia.pwn.pl
m9ce483f3f686eee2_0000000000299
Biblioteka muzyczna
RK64Mo5B7d2Ro1
RsBfkeb2qEOPi
R1MMmW6VhWHJP1
RzLy5OFDU7oLV1
R1U2HZWXMQGQ1
R2q3UXCB0iXnR
R1Pae7JEmBiEt
RbdZ7dLfMkVol
R1VyJ6FNSYfm1
R1Qa6wn2vGeDN
Bibliografia
M. Bukofzer, Muzyka w epoce baroku. Od Monteverdiego do Bacha, PWN 1970
D. Gwizdalanka, Historia muzyki 2, PWM 2006
J. Habela, Słowniczek muzyczny, PWN 1983
D. Szlagowska, Muzyka Baroku, Akademia Muz. w Gdańsku, 1998
J. Chomiński, K. Witkowska‑Chomińska, Historia muzyki, cz. 1, PWM 1989