VII w. p.n.e. – Safona z wyspy Lesbos tworzy lirykę
VI w. p.n.e. – badanie stosunków liczbowych między interwałami przez szkołę pitagorejską
V‑IV w. p.n.e – okres klasyczny; tworzą tragedie Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Arystofanes
ok. 427‑347 p.n.e. – lata życia Platona
384‑322 p.n.e. – lata życia Arystotelesa
1
1
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
RClCpN8J0XfuW1
I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.
1. Muzyka w prehistorii. Uczeń:
1) wymienia i omawia hipotezy dotyczące powstania muzyki;
2) opisuje instrumenty prehistoryczne.
2. Starożytność (Egipt, Grecja, Rzym i in.). Uczeń:
3) wymienia i klasyfikuje starożytne instrumenty muzyczne (np. harfa, lira, kithara, aulos, fletnia Pana, sistrum, organy hydrauliczne, tuba, róg, trąbka i in.).
Nauczysz się
przedstawiać informacje dotyczące charakterystyki najpopularniejszych instrumentów starożytnej Grecji;
przedstawiać źródła ikonograficzne przedstawiające muzykowanie na instrumentach w czasach starożytnych;
przedstawiać informacje dotyczące badań nad akustyką w szkole pitagorejskiej;
przedstawiać najważniejsze mity związane z muzyką.
Wprowadzenie
Grecy przypisywali muzyce niemalże cechy magiczne. Uważali, że wpływa na porządek wszechświata. Zła muzyka, czyli taka, która łamie ustalone zasady, może doprowadzić do katastrof. Zadaniem dobrej muzyki było podtrzymywanie harmonii kosmosu. Arystoteles uważał, że muzyka wpływa także na psychikę człowieka, jego wychowanie oraz moralność. Przeżywanie muzyki mogło doprowadzić do oczyszczenia duchowego, zwanego katharsisKatharsiskatharsis. Jednak samej gry na instrumencie Arystoteles nie cenił zbyt wysoko, ponieważ służyła jego zdaniem tylko przyjemności.
Nie dziwi więc, że muzyka miała ścisły związek z mitologią grecką. Szczególne miejsce zajmowała zwłaszcza w kultach dwóch bogów: Apolla i Dionizosa. Apollo był symbolem muzyki doskonałej, skomponowanej według zasad, perfekcyjnej w każdym detalu. Dionizos natomiast reprezentował przeciwny biegun, czyli muzykę przepełnioną zmysłowością. Obu bogom przypisywano także charakterystyczne instrumenty. Apollo przedstawiany był z instrumentami strunowymi: lirą bądź kitarą, natomiast z kultem Dionizosa związany był instrument dęty o nazwie aulos. Przyjrzyjmy się bliżej tym instrumentom.
Lira
RBgCwYXov2pSn
Lira składała się ze skorupy żółwia z kozimi rogami i jarzmem, mogła mieć różną liczbę strun. Początkowo prawdopodobnie posiadała ich 4, w późniejszym okresie 7. Na lirze grano w pozycji siedzącej lub stojącej. Wykorzystywano ją często przy wykonywaniu poezji. Nie dziwą więc spotykane po dziś pojęcia, pochodzące od nazwy instrumentu, jak liryka czy liryzm.
Kitara
Kitara także związana była z kultem Apolla. Jej poprzedniczką była forminga, która była instrumentem o mniejszych rozmiarach. Homer prawdopodobnie w swoich eposach stosuje terminy kitara i forminga zamiennie. Z wyglądu kitara przypominała lirę, lecz była od niej masywniejsza. Pudło rezonansowe było zbudowane z drewna, a jego podstawa mogła być prostokątna. Mówiło się wtedy o instrumencie koncertowym. Natomiast podstawa zaokrąglona była spotykana w instrumentach domowych. Ze względu na większe rozmiary od liry najczęściej grano na kitarze w pozycji stojącej. Do instrumentu przymocowany był także pas, który umożliwiał utrzymanie go przy lewym ramieniu. Do gry używano obu rąk. Oprócz szarpania strun, muzyk mógł używać prawą ręką plektronu, który był przymocowany do podstawy instrumentu za pomocą sznurka. Lewa ręka służyła najprawdopodobniej do tłumienia strun. Na malowidłach wazowych z okresu klasycznego kitara posiada zazwyczaj 7 strun, lecz zdarzały się także przedstawienia instrumentów 12‑strunowych.
RqNUTQp48kOKk
Aulos
Aulos, w odróżnieniu od liry i kitary, był instrumentem dętym. Składał się z dwóch piszczałek z otworami bocznymi oraz podwójnego stroika. Na obu piszczałkach grano jednocześnie. Grający miał założoną opaskę wokół ust, która miała z jednej strony zwiększyć siłę zadęcia, a z drugiej zapobiec wydymaniu się policzków. Dźwięk aulosu opisywany był jako ostry, piskliwy. Instrument był niewskazany dla kobiet, ponieważ kojarzył się z rozwiązłością.
Aulos i kitara
RZLGgyNVyUtGf
R1RCtUDx8Ti02
Syringa
Fletnia Pana, znana także pod nazwą syringa lub syrinx, była instrumentem pasterskim. Jej nazwa pochodziła od bożka Pana. Fletnia Pana składała się z szeregu piszczałek, najczęściej 5 lub 7, ułożonych według różnej długości i wysokości dźwięku.
R8wNtce8J2EsP1
Pozostałe instrumenty
Harfa była typowym instrumentem przeznaczonym dla kobiet. Miała kształt łuku i ok. 16‑20 strun. Istniały jej dwie odmiany. Pierwsza to harfa o płaskiej podstawie będącej pudłem rezonansowym. Drugi rodzaj harfy to tzw. harfa trójramienna o trójkątnym kształcie ramion.
R6fYxBGiCs9Ec
Pewną ciekawostką jest instrument, który nazywa się hydraulisHydraulishydraulis, czyli organy wodne. Za jego wynalazcę uznaje się Ktesibiosa z Aleksandrii żyjącego w III w. p.n.e. Organy wodne to instrument z klawiaturą oraz piszczałkami, w którym ciśnienie wypychanego powietrza było regulowane za pomocą zbiornika z wodą.
W starożytnej Grecji używane były jeszcze instrumenty perkusyjne, jak chociażby bęben ramowy (tympanon), talerze perkusyjne (kymbala), kołatki (krotala).
R1ELstt9pv3RA1
RepxajRSaZvvC1
Wspomnieć należy jeszcze o jednym instrumencie, który odegrał istotną rolę w badaniach nad akustyką. Mowa o monochordzieMonochordmonochordzie, instrumencie składającym się tylko z jednej struny, na którym według przekazów sam Pitagoras dokonywał badań nad podziałem struny w stosunku do wysokości dźwięku. Co prawda nie wiadomo, czy rzeczywiście sam wielki grecki matematyk przeprowadzał te eksperymenty, jednak z całą pewnością należy je przypisać szkole pitagorejskiej. Odkryto, że skracając strunę o połowę, czyli w stosunku 1:2, otrzymuje się dźwięk brzmiący o oktawę wyżej. Analogicznie, jeżeli podzieli się strunę w stosunku 2:3, otrzyma się dźwięk brzmiący o kwintę wyżej, natomiast ten o kwartę wyżej dzieląc strunę w proporcji 3:4.
Muzyka instrumentalna w życiu starożytnych Greków
Z muzyką instrumentalną można było zetknąć się w starożytnej Grecji przy najróżniejszych okazjach. Trzeba podkreślić, że Grecy samą muzykę rozumieli inaczej, niż to czynimy dzisiaj. Stanowiła jedność z poezją i ruchem. Muzyka instrumentalna była nieodłączną częścią wygłaszania i śpiewania eposów czy poezji. Do tego celu najlepiej nadawały się instrumenty strunowe jak forminga, lira czy kitara. Podczas przedstawień dramaturgicznych prawdopodobnie używano aulosów, które przewodziły tańczącym chórom.
Jak bardzo popularna była muzyka wśród Greków świadczy chociażby fakt, że jedną z dyscyplin igrzysk pytyjskich w Delfach była gra na instrumencie wraz ze śpiewem. Najpierw konkurowano jedynie na kitarze, później dołączono do tego aulos. Muzycy wykonywali podczas igrzysk nomosyNomosnomosy.
Muzyka instrumentalna także towarzyszyła Grekom podczas różnych uroczystości – od świąt, po biesiady, czego przykładem może być skolionSkolionskolion. Akompaniowano sobie przy pomocy liry, którą przekazywano między poszczególnymi gośćmi.
Ważnym aspektem w życiu każdego Greka była mitologia. Niektóre mity opowiadały o powstaniu instrumentów, inne z kolei były ważnym elementem opowieści.
Animacja pt. Muzyka w mitologii greckiej
RjfiVfcYjXKUh
Inspiracje instrumentami starożytnej Grecji
W muzyce późniejszych epok, zwłaszcza baroku, często sięgano po mity greckie. Jednym z najchętniej wybieranych był ten o Orfeuszu, znakomitym kitarzyście, który zszedł do Hadesu, aby ratować swoją ukochaną Eurydykę. Posłuchajmy fragmentu z opery Claudio Monteverdiego Orfeusz.
R5ubo3uVdOwvl1
R1BgyOMCoMOlI1
Kompozytorzy także inspirowali się instrumentarium greckim. Do brzmienia fletni Pana nawiązał Karol Szymanowski w Mitach op. 30 na fortepian i skrzypce oraz Claude Debussy w utworze o tytule Syrinx. Posłuchajmy fragmentów tych dwóch kompozycji.
RsEZNdRAaxZhx1
R3dsDz5DwQrkS1
Zadania
R1PXUTDMe1lrm
Ćwiczenie 1
RXsVw337hvqSj
Ćwiczenie 2
Odpowiedz na pytania lub uzupełnij tekst. 1. Hydraulis to inaczej organy …., 2. Przyrząd służący do gry na kitarze., 3. Mityczny bóg, którego uznaje się za wynalazcę liry., 4. Pieśń biesiadna., 5. Para piszczałek o podwójnym stroiku.
Odpowiedz na pytania lub uzupełnij tekst. 1. Hydraulis to inaczej organy …., 2. Przyrząd służący do gry na kitarze., 3. Mityczny bóg, którego uznaje się za wynalazcę liry., 4. Pieśń biesiadna., 5. Para piszczałek o podwójnym stroiku.
Rozwiąż krzyżówkę. Czy znasz definicję otrzymanego hasła?
Hydraulis to inaczej organy ….
Przyrząd służący do gry na kitarze.
Mityczny bóg, którego uznaje się za wynalazcę liry.
Pieśń biesiadna.
Para piszczałek o podwójnym stroiku.
1
2
3
4
5
R8KCnGInjyjOd
Ćwiczenie 3
RIVVoREbmhHqQ
Ćwiczenie 4
R10MmQjZXZXl3
Ćwiczenie 5
RGz74zqxGyKGY
Ćwiczenie 6
R1E2lc9effTRs
Ćwiczenie 7
RPvVkuoR5vaYR
Ćwiczenie 8
Słownik pojęć
Hydraulis
Hydraulis
inaczej organy wodne; model instrumentu piszczałkowego z klawiaturą, który był prekursorem organów średniowiecznych; ciśnienie wypychanego powietrza było regulowane za pomocą zbiornika z wodą.
Katharsis
Katharsis
pojęcie wiążące się z wierzeniami orfickimi, wprowadzone przez pitagorejczyków do teoretycznych rozważań nad muzyką, mającą wg nich zdolność „oczyszczania duszy”.
Monochord
Monochord
instrument składał się z jednej struny, stąd jego nazwa: mono – jedna, chordé – struna; był także przyrządem do badań teoretycznych i akustycznych, służącym do mierzenia proporcji podziału struny w stosunku do wysokości dźwięku.
Nomos
Nomos
z greckiego oznacza tyle co konwencja, prawo; to model melodyczny oraz najważniejszy schemat kompozycyjny w muzyce starożytnej Grecji; składał się z wielu części o poważnym charakterze.
Skolion
Skolion
w starożytnej Grecji: piosenka biesiadna o różnorodnej treści; też: utwór literacki wzorowany na takiej piosence; wykonywana najczęściej przy akompaniamencie liry,