Ważne daty
I w. p.n.e. - I w. n.e. – w tym okresie używana była klasyczna wymowa języka łacińskiego, do której nawiązuje obecnie tzw. wymowa restytuowana
IX w. n.e. – w łacinie dominowała wymowa frankońska, będąca postawą pronunziazione tedesca – wymowy północno – europejskiej
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
II. W zakresie kompetencji kulturowych. Uczeń:
14. potrafi rozpoznać i poddać interpretacji w kontekście kultury greckiej i rzymskiej oraz kultur późniejszych następujące kluczowe zjawiska z zakresu tradycji antycznej i recepcji antyku:
1) obecność tradycji greckiej i rzymskiej we współczesnym życiu publicznym i kulturalnym;
III. W zakresie kompetencji społecznych. Uczeń:
2) nabiera umiejętności szybkiego praktycznego zastosowania i ćwiczenia nowo nabytej wiedzy;
3) dostrzega znaczenie języka łacińskiego oraz kultury starożytnej Grecji i Rzymu dla kultury polskiej, europejskiej i światowej;
4) jest świadomy antycznych korzeni kultury polskiej, europejskiej i światowej;
rozwijać kompetencje w samodzielnym czytaniu tekstu po łacinie;
rozpoznawać rodzaj wymowy łacińskiej;
wykonywać zadania związane z czytaniem w języku łacińskim;
rozróżniać motywy antyczne w sztuce.
Dē bellō Gallicō Juliusza Cezara
Źródło: Juliusz Cezar, O wojnie galijskiej, edycja komputerowa, www.zrodla.historyczne.prv.pl
Wymowa tradycyjna i klasyczna
Wymowa tradycyjna to wymowa przekazywana od schyłku Cesarstwa Rzymskiego aż po nasze czasy. Na przestrzeni wieków zachodziły w niej takie same procesy fonetyczne, jakim ulegały języki krajów, w których nauczano łaciny. Wyróżniamy tu dwa wiodące rodzaje wymowy:
pronunziazione tedesca – czyli wymowa północnoeuropejska to sposób czytania języka łacińskiego na terenie Polski i Niemiec zbliżony do wymowy powszechnie używanej w średniowiecznej Europie. Jej podstawą jest wymowa frankońska z IX wieku.
wymowa rzymska albo kościelna – sposób wymawiania łaciny w Stolicy Apostolskiej. Do wymowy włoskiej zbliżona jest także francuska i hiszpańska. Do cech charakterystycznych tej wymowy należy czytanie c jako cz, g jako dż i końcówki -tio jako -cjo.
Wymowa klasyczna obowiązywała na terenie Imperium Romanum od I w. p.n.e. do I w. n.e., czyli w okresie rozkwitu literatury łacińskiej. W XX w. w Niemczech powstał nurt tzw. wymowy restytuowanej, czyli renesans wymowy klasycznej. Zasady wymowy klasycznej są nam znane:
ze świadectw gramatyków starożytnych, np. Kwintyliana w dziele Dē linguā Latīnā;
z transkrypcji wyrazów łacińskich w piśmie greckim, gdzie znajdujemy takie formy jak Iulius Kaisar (por. z niemieckim der Kaiser), Kikeron czy Kreskens, jako że c w wymowie klasycznej nie występowało;
ze sposobu wymawiania języków nowożytnych;
z gramatyki porównawczej języków europejskich.
Charakterystyczne cechy wymowy klasycznej to:
c czytane zawsze jako k
qu = ku
v – ł
gn w środku wyrazu wymawiano prawdopodobnie jako [ńn]
ae jako aj
oe jako oi
Pomimo renesansu wymowy klasycznej pozycja tradycyjnego czytania w języku łacińskim nie jest zagrożona. Do języków narodowych przeszły bowiem zapożyczenia z łaciny zgodne z wymową tradycyjną. Mówimy: scena, dyscyplina, wirtualny, lingwista, a nie skena, diskiplina, uirtualny, linguista. Wymowa klasyczna lepiej prezentuje się w poezji okresu klasycznego, gdzie trafniej oddaje oryginalne efekty akustyczne.
Audiobook Dē bellō Gallicō Juliusza Cezara - incipit
Wysłuchaj wersji audio (plik muzyczny obok zadania) poniższych wyrazów i przeciągnij je do właściwego miejsca w koszyku.
prōvinciae, quibuscum, saepe, linguā, praecēdunt, Sēquana, virtūte, Celtae, quī, Belgae
Wymowa tradycyjna | |
---|---|
Wymowa klasyczna |
Na podstawie audiobooka prezentującego wymowę tradycyjną , klasyczną i kościelną języka łacińskiego wypisz pięć różnic pomiędzy nimi, które zauważyłeś/aś.
Zasady wymowy tradycyjnej
Głoskę
Wymawiamy
Przykład
Wymowa
Głoskę
Wymawiamy
Przykład
Wymowa
y
i
syllaba
lyra
mysterium
sillaba
lira misterium
ngu
ngw
lingua
sanguis
lingwa
sangwis
ae
e
Aegina
Aegyptus
Maeander
Egina
Egiptus
Meander
ph
f
philosophus
Philippus
phoca
filosofus
Filippus
foka
oe
e
Oedipus
Poenus
foedus
Edipus
Penus
fedus
q - zawsze z u
kw
quaestor
Quintus
quo vadis?
kwestor
Kwintus
kwo wadis?
au
au
Augustus
auspicium
aut‑aut
Augustus
auspicium
aut‑aut
rh
r
Rhodanus
Rhamses
Rodanus
Ramses
eu
eu
Europa
Euboea
Eurydice
Europa
Eubea
Euridice
s
s
Asiaticus
Aesopus
rosa
Asiaticus
Esopus
Rosa
c
c
tradycyjna wymowa przed samogłoskami e, i, y, ae, oe
Cerberus
censura
cedrus
Cicero
medicina
Cerberus
censura
cedrus
Cicero
medicina
th
t
theatrum
Theodorus
teatrum
Teodorus
c
k - zawsze przed a, o, u oraz przed spółgłoską i na końcu wyrazu
Calabria
Calissia
columna
contactus
cultura
medicus
ecce
Kalabria
Kalisia
kolumna
kontaktus
kultura
medikus
ekce
ti
ti
Terentia
meditatio
laudatio
Terentia
medidatio
laudatio
ch
ch
schola
chirurgia
chorus
schola
chirurgia
chorus
v
w
Vistula
Varsovia
villa
Wistula
Warsowia
Willa
i
j
Iulia
Iuppiter
Julia
Juppiter
x
ks
extra
rex
excellentia
ekstra
reks
ekscellentia
ŹródłoŹródło
Przeczytaj poniższe wyrazy zgodnie z wymową tradycyjną. Następnie sprawdź swoje odpowiedzi odsłuchując plik muzyczny.
cibus, lingua, quoque, culīna, Cicerō, rhētor, philosophus, theātrum, quadrātus, āctiō, lac, āra, magnus, tyrannus, Belgae, poena, caelum, maior, causa, lēctiō
Iloczas i zasady akcentowania wyrazów
Iloczas w języku łacińskim oznaczał podział samogłosek na długie i krótkie. Długość samogłoski decydowała o tym, czy zgłoska była długa czy krótka. Na iloczasie oparta jest budowa wierszy łacińskich, które są zbudowane na zasadzie rytmu. Samogłoska długa oznaczana była znakiem - (np. ā) i jej artykulacja trwała dwa razy dłużej niż samogłoski krótkiej, oznaczanej znakiem ̌ (np. ă).
Jeżeli zgłoska zawiera dyftongdyftong lub samogłoskę długą, również jest długa z natury, np. w wyrazie Aurōra.
Zgłoska zawierająca spółgłoskę krótką jest krótka z natury, np. tăbŭla.
Jeżeli po samogłosce występuje grupa spółgłosek, dwie lub więcej, zgłoska jest długa z pozycji. Jeśli jednak po samogłosce występują dwie spółgłoski, z których jedna jest zwarta (mūta), czyli b, p, ph, d, t, th, a druga płynna (liquida) - r lub l, czyli występuje połączenie mūta cum liquidā, samogłoska je poprzedzająca może być traktowana jako długa lub krótka.
W języku łacińskim występował akcent toniczny, czyli polegający na podwyższeniu tonu sylaby wyróżnionej w wyrazie, gdy tymczasem w języku polskim mamy akcent dynamiczny, który polega na silniejszym wymówieniu danej zgłoski w wyrazie.
W języku łacińskim akcent pada na drugą lub trzecią zgłoskę od końca w zależności od iloczasu drugiej zgłoski od końca:
Jeżeli druga zgłoska od końca jest długa, akcent pada na nią, np. a‑mī‑cus, czytamy amicus
Jeżeli druga zgłoska od końca jest krótka, akcent pada na trzecią zgłoskę od końca, np. dŏ‑mĭ‑nus, czytamy dŏmĭnus
Enklityki, np. -que, -ne, -ve wpływają na przesunięcie akcentu wyrazu, do którego są dołączone na pierwszą zgłoskę od końca, np. dŏmĭnusque.
Zadania
Po zapoznaniu się ze słownikiem pojęć dobierz definicje do poniższych terminów.
oznacza długość trwania określonej jednostki fonetycznej, wyraz nie posiadający własnego akcentu, wymowa języka łacińskiego powszechna w okresie klasycznym, za czasów Cezara czy Cycerona, dźwięk złożony z dwóch samogłosek o różnym stopniu otwarcia
dyftong | |
restituta | |
iloczas | |
enklityka |
Słowniki
Słownik pojęć
[gr. di ‘podwójny’, phthóngos ‘dźwięk’], samogłoska składająca się z 2 segmentów różniących się stopniem otwarcia, np. diabeł (ia).
wyraz nie posiadający własnego akcentu.
włoskie określenie wymowy języka łacińskiego charakterystycznej dla terenów Polski i Niemiec.
wymowa języka łacińskiego powszechna w okresie klasycznym, za czasów Cezara czy Cycerona.
bezwzględny iloczas oznacza długość trwania określonej jednostki fonetycznej (głoski, sylaby, jednostki rytmicznej itp.) mierzonej w milisekundach; względny iloczas jest pojęciem fonologicznym i odnosi się do różnicy rozciągłości czasowej 2 lub czasem większej liczby jednostek fonetycznych (niemal wyłącznie fonemów), takich samych pod innymi względami, w analogicznych warunkach.
Słownik łacińsko‑polski
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
Jan Wikarjak, Gramatyka opisowa języka łacińskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978
O. Jurewicz, L. Winniczuk, J. Żuławska, Język łaciński. Podręcznik dla lektoratów szkół wyższych., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2012
Tadeusz Gacia, W kwestii restytucji klasycznej wymowy łacińskiej, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Linguistica 45, 2010