Literacka piekarnia, czyli o motywie chleba w kulturze polskiej

Cyprian Kamil Norwid Moja piosnka

Do kraju tego, gdzie kruszynę chleba
Podnoszą z ziemi przez uszanowanie
Dla darów nieba,
Tęskno mi, Panie. [...]

2 Źródło: Cyprian Kamil Norwid, Moja piosnka, dostępny w internecie: https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/moja-piosnka.html [dostęp 23.02.2022].

Chleb w kulturze polskiej oznacza coś więcej niż pożywienie. Jeżeli w domu nie brakuje chleba, świadczy to o dobrobycie. Do dziś na weselach wita się państwa młodych chlebem i solą, co ma zapewnić młodej parze dobrobyt, szczęście oraz nieustającą miłość. Łamanie się chlebem symbolizuje z kolei zażyłość i przyjaźń. W wielu rodzinach chleb postrzegany jest także jako pokarm łączący człowieka z Bogiem, dlatego cieszy się wśród ludzi szczególnym poważaniem. Do dziś w niektórych domach starsi ludzie przed rozpoczęciem bochenka kreślą na nim znak krzyża, a w gdy ten upadnie na ziemię – jest całowany i niewyrzucany. Jest to więc oddanie szacunku darom bożym.

Więcej wiadomości na ten temat znajdziesz w lekcji: Sztafeta informacyjnaDeibeWaHzSztafeta informacyjna.

Władysław Kopaliński Chleb

[1] Najpowszechniejsze pożywienie człowieka na wszystkich kontynentach to jakaś forma chleba – z żyta, pszenicy, fasoli, ziemniaków, trawy, kory drzew, ryżu i grochu, a w niektórych okolicach Dalekiego Wschodu także z kasztanów i bukwi (owoców buka). Bardzo wcześnie ludzie odkryli wartość odżywczą ziarna zbożowego, które naprzód po prostu rozgryzano w ustach i łykano, później rozgniatano między kamieniami na mąkę, poczempoczempoczem, dodając wody, wyrabiano z mąki ciasto. Chleb zaczęto wypiekać w młodszej epoce kamienia, około 12 000 lat temu, zapewne z ziarna pokruszonego na grubą śrutęśrutaśrutę, zarobioną wodą, z czego ugniecione ciasto w formie placków kładziono na rozgrzane kamienie i przykrywano gorącym popiołem. Placki te, najwcześniejsza forma chleba, jadane są do dziś, zwłaszcza w Azji i Afryce. Piecze się je głównie z kukurydzy, jęczmienia, prosa, gryki. [...]

[2] Jak się zdaje, Egipcjanie pierwsi dokonali, około roku 2600 p.n.e., wiekopomnegowiekopomnywiekopomnego, wynalazku rozpulchniania placków przez pozostawianie ciasta samorzutnej fermentacji nadającej im strukturę gąbczastą, zachowaną w konsystencji wypieczonego placka‑chleba, który stawał się strawniejszy i smaczniejszy od przaśnegoprzaśnyprzaśnego placka‑podpłomyka. Do wywołania fermentacjifermentacjafermentacji używali oni zakwasu (kawałka ciasta z poprzedniego zaczynu) albo drożdży z osadów winiarskichosady winiarskieosadów winiarskich, a więc piekli chleb metodami w zasadzie podobnymi do dzisiejszych. Z czasem piekarnictwo egipskie produkowało przeszło pięćdziesiąt gatunków pieczywa rozmaitego kształtu, używając dla zapachu sezamu, kamforykamforakamfory i ziaren maku. Chleb znajdowany przez archeologów w grobowcach jest jednak mniej wyrośnięty i bardziej gruboziarnisty niż nasze pieczywo. Egipcjanie wynaleźli też pierwsze piece piekarskie. Najwcześniejsze znane przykłady to naczynia walcowate ulepione z gliny nilowej i wypalone, zwężone u góry na kształt stożka. [...]

[3] Akadowie (ludność semickasemickisemicka południowej MezopotamiiMezopotamiaMezopotamii, zamieszkująca ją od III tysiąclecia p.n.e.) uważali spożywanie chleba za dowód kultury. W „Poemacie o Gilgameszu”, epopei starobabilońskiej z około roku 2000 p.n.e., Enkidu, dziki stwór ulepiony z gliny, żyjący w towarzystwie zwierząt, staje się człowiekiem (a później bohaterem i przyjacielem Gilgamesza, króla sumeryjskiego miasta Druk) między innymi dlatego, że nauczył się jeść chleb.

[4] Chleb był też głównym pożywieniem starożytnych Żydów. Wyrażenie: „jeść chleb” znaczyło również „posilać się”. Chleb stał się symbolem pożywienia w ogóle, np. w Modlitwie Pańskiej („Ojcze nasz”): „Chleba naszego powszedniego daj nam dziś” chleb oznacza po prostu jadło. Chleb był otoczony czcią, nie karmiono nim zwierząt; gdy kawałek chleba spadł na ziemię, podnoszono go i czyszczono starannie z pyłu. W Biblii prorok Izajasz mówi: „Ułam łaknącemu chleba twego”. Krajanie chleba nożem było uważane za czyn zdrożnyzdrożnyzdrożny, co zapewne stanowiło pozostałość czasów, kiedy chleb znano tylko w postaci suchego, twardego, cienkiego placka, niedającego się ukrajać. I dziś Arabowie pytają człowieka zabierającego się do krajania chleba nożem: „Czy chcesz zabić chleb?” To łamanie się chlebem jest obyczajem zachowanym w krajach śródziemnomorskich Europy od starożytności do dziś. My raczej krajemy chleb przed podaniem go do stołu, a dopiero ukrajaną kromkę łamiemy w ręku. W krajach południowych pan domu sam odłamuje kawałki chleba z bochenka i rozdaje biesiadnikom. Znaczenie chleba dla starożytnych Żydów odzwierciedla się w wielu miejscach Biblii. W Księdze Rodzaju Bóg mówi do Adama wygnanego z Raju: „W pocie oblicza twego będziesz pożywał chleba”. Jezus w Ewangelii według Jana powiada: „Jam jest chleb życia”. Chleb stał się więc symbolem obecności i działalności Chrystusa w Kościele, stąd wyrażenie „łamać się chlebem” znaczy w Nowym Testamencie „brać udział w komunii św.”, czyli w „chlebie Pańskim”. [...]

1 Źródło: Władysław Kopaliński, Chleb, [w:] tegoż, Opowieści o rzeczach powszednich, Warszawa 1994, s. 203–204.

Leopold Staff Chleb

Wiecznie tak samo jeszcze jak za czasów PiastaPiast Piasta,
Po łokcie umączone ręce dzierżącdzierżyćdzierżąc w dzieżydzieżadzieży,
ZakwasemzakwasZakwasem zaczyniony chleb ugniata świeży
Przejęta swym odwiecznym obrządkiemobrządekobrządkiem niewiasta.

Gdy wedle doświadczenia niechybnych probierzyprobierzprobierzy,
Nazajutrz ugniotugniotugniot miary właściwej dorasta,
Pierzyną ciepłą kryje pulchne ciało ciasta,
KędykędyKędy cierpliwie pory wypieku doleży.

I uklepawszy w płaskie półkule miąższmiąższmiąższ miękki
W gorący piec je wsuwa na długiej kociubiekociubakociubie,
Skąd roztaczając zapach kuszący i miły.

Wychodzą wnet pożywne, razowe bochenki,
Brunatne i okrągłe – ku piekarki chlubiechlubachlubie –
Jak widnokrągwidnokrągwidnokrąg zoranych pól, co chleb zrodziły.

136NP_00000_BIB_001 Źródło: Leopold Staff, Chleb, [w:] tegoż, Poezje zebrane, Warszawa 1967, s. 133.