Ważne daty

Geneza kolędy

Trudno wyobrazić sobie czas Bożego Narodzenia bez muzyki. Tak było od setek lat. Już św. Augustyn pisał: Kto dobrze śpiewa, dwa razy się modli. Coraz bardziej jednak skłaniam się do pochwalenia tego obyczaju, że śpiewa się w kościele, aby poprzez przyjemności uszu mogła słabsza dusza wznosić się do stanu pobożności. Powstanie muzyki do tekstów opowiadających o narodzinach Jezusa było więc naturalnym procesem, pozwalającym wiernym cieszyć się z przyjścia na świat Zbawiciela. Tradycja świątecznego kolędowania sięga odległych czasów. Na przykład pierwsze polskie pieśni bożonarodzeniowe pochodzą z XV w., a sama kolędaKolędakolęda, to nic innego, jak pieśń religijna opowiadająca o narodzeniu Jezusa.

Oryginalne utwory barokowe

Do najbardziej znanych utworów barokowych opowiadających o narodzeniu Jezusa należy Oratorium na Boże Narodzenie Jana Sebastiana Bacha (BWV 248; Weihnachts-OratoriumOratoriumOratorium 1734 r.). Dzieło, które trwa niemal 3 godziny, podzielone jest na sześć części. Pierwsza część opisuje narodziny Jezusa, druga – objawienie pasterzom, trzecia – adorację pasterzy, czwarta – obrzezanie i nadanie imienia Jezusowi, piąta – podróż mędrców ze wschodu, szósta – adorację mędrców. Utwór skomponowany został w języku niemieckim i jest przeznaczone na głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę. Obecnie często wykonuje się to dzieło w okresie Adwentu i Bożego Narodzenia i choć nie z tego utworu pochodzi znana w całym świecie kolęda, to warto zapoznać się z jego cudowną muzyką.

RAF4ociKnQ1cN

Ilustracja przedstawia dzieło wykonane przez Sandro Botticelli pt. „Mistyczne Boże Narodzenie”. Artysta namalował dwanaście koron, które wraz z gałązkami oliwnymi trzymają tańczące anioły. W centralnej części malowidła widzimy tradycyjną scenę narodzin Jezusa. Maria klęczy przy Dzieciątku w pozie adoracji, Józef tradycyjnie przysypia, wół i osioł spoglądają na scenę. Z jednej strony klęczący pastuszkowie, z drugiej mędrcy. Złotowłosa Maria ubrana w czerwoną suknię i płaszcz w kolorze ultramaryny łagodnie spływa po niej, aż do ziemi. Dzieciątko leży nagie na posłaniu. Jest radosne, wymachuje nóżkami i wyciąga prawą dłoń do matki. W dolnej części malowidła Botticelli przedstawił trzy pary aniołów i ludzi w objęciach. Każdy z ludzi trzyma w dłoniach gałązkę oliwną z szarfą, na której widnieją słowa zaczerpnięte z Ewangelii według św. Łukasza „Pokój na ziemi ludziom dobrej woli”.

Kolejne dzieło to powstałe w 1741 r. w Anglii Oratorium Mesjasz Jerzego Fryderyka Haendla. Niemiecki kompozytor napisał swój utwór w języku angielskim i podzielił na trzy części:

• pierwsza jest zapowiedzią przyjścia Mesjasza,

• druga opowiada o życiu, śmierci i zmartwychwstaniu Mesjasza,

• trzecia mówi o misji zbawienia ludzkości.

Chyba najsłynniejszym fragmentem tego utworu jest chór Hallelujah, ale mało kto pamięta, że Haendel stworzył w tym dziele jedną z najsłynniejszych anglojęzycznych kolęd – Joy to the world (Raduj się świecie), która doczekała się wielu opracowań i aranżacji. Słowa ułożył angielski filozof Issac Watts na podstawie biblijnego psalmu 88. Kolęda często wykonywana jest w wersji tylko instrumentalnej lub tylko wokalnej. Jednej z ciekawszych aranżacji dokonał zespół Pentatonix – w zespole tym wszystkie partie wykonują tylko i wyłącznie wokaliści a cappellaA cappellaa cappella.

R1ZgL1e6pYONc

Ilustracja przedstawia zespół Pentatonix w 2015 roku: Scott Hoying (baryton), Kirstie Maldonado (mezzosopran), Mitch Grassi (kontratenor). Młode postaci stoją na scenie i śpiewają do mikrofonów. Ubrani są w czarne stroje.

Najsłynniejsza kolęda świata – Cicha noc

Wszystko wydarzyło się w grudniu 1818 r. w Oberndorfie koło Salzburga (Austria). Ksiądz Joseph Mohr wracał z wizyty w domu jednego z parafian, któremu ochrzcił nowo narodzone dziecko. Atmosfera spokojnej zimowej nocy i zbliżających się świąt zainspirowała go do napisania wiersza o cudzie Bożego narodzenia. O skomponowanie melodii poprosił organistę Franza Grubera. Przed pierwszym wykonaniem utworu okazało się, że myszy zniszczyły miechy organów, dlatego akompaniament zagrano ostatecznie na gitarze. Jej subtelne brzmienie podkreśliło nastrój kolędy, która zachwyciła wiernych i wkrótce zyskała wielką popularność – najpierw w Austrii, a potem w Europie i na całym świecie. Dziś mieszkańcy różnych krajów uważają, iż pochodzi ona właśnie z ich ojczyzny. Przetłumaczono ją na ponad 300 różnych języków i dialektów. Polskiego tłumaczenia dokonał Piotr Maszyński (ok. 1930 r.).

RABObxFh9e2uF

Ilustracja przedstawia rękopis kolędy Grubera, prawdopodobnie napisany ok. 1860 roku.

Inspiracje

Krzysztof Penderecki (1933) II Symfonia Wigilijna 1981 r.

Utwór powstał w 1980 r. na zamówienie New York Philharmonic Orchestra, został dedykowany indyjskiemu dyrygentowi Zubinowi Mehcie. Momentem zwrotnym w pracy kompozytora było Boże Narodzenie 1979 r., stąd przydomek Wigilijna, kompozytor wprowadził czterodźwiękowy motyw z kolędy Cicha noc (1818 r.). Dzieło stanowi rodzaj hołdu dla postromantyzmuPostromantyzmpostromantyzmu, nawiązując do symfoniki takich kompozytorów, jak Anton Bruckner, Piotr Czajkowski, Gustav Mahler, Richard Strauss, Richard Wagner, Mieczysław Karłowicz, Jan Sibelius czy Dymitr Szostakowicz. Tematyczna idea przewodnia kompozycji poddawana jest ciągłym przemianom, przekomponowywaniu i przetwarzaniu, materiał osadzony jest w klasycznej harmonice dur‑moll. W jednoczęściowej formie, nawiązującej do schematu allegra sonatowego, można wyróżnić pięć skontrastowanych odcinków:

• Moderato

• Allegretto

• Lento

• Tempo primo

R1bCL2k0P9NEL

Ilustracja przedstawia Krzysztofa Pendereckiego. Jest to starszy mężczyzna w okularach. Ma siwą brodę i wąsy, jest lekko łysiejący. Ubrany w błękitną koszulę i szarą marynarkę. Zdjęcie wykonano z profilu.

KolędaKolędaKolęda Lulajże Jezuniu powstała prawdopodobnie w drugiej połowie XVII w. Jest ona kołysanką śpiewaną przez matkę dla swojego dziecka. Kolęda stanowiła inspirację dla wielu twórców, m.in. Fryderyk Chopin wykorzystał jej motyw w środkowej części swego Scherzo h‑moll op. 20 (1831 r.). Warto wysłuchać tego dzieła w całości (około 10 minut), które jest dla wszystkich pianistów bardzo trudnym wyzwaniem. Co ciekawe, tytuł scherzo (z wł. żart) zupełnie nie współgra z jego zawartością.

Cytat z kolędy pojawił się również w utworze Jacka Kaczmarskiego Wigilia na Syberii oraz w III akcie Betlejem polskiego Lucjana Rydla chór aniołów śpiewa Lulajże, Jezuniu.

Lata 1873/1876 – Franz Liszt Weihnachtsbaum (The Christmas Tree Suite)

(angielski tytuł: Christmas Tree; francuski tytuł: Arbre de Noël) jest suitą 12 utworów napisanych przez węgierskiego kompozytora Franciszka Liszta w latach 1873–1876, a poprawki powstały w roku 1881. SuitaSuitaSuita funkcjonuje w wersji na fortepian solo oraz na cztery ręce. Weihnachtsbaum nie wymaga wielkiej umiejętności gry na fortepianie, jest dziełem napisanym dla dzieci. Liszt dedykował tę kompozycję swojej wnuczce – Danieli.

Tytuły poszczególnych części oparte są w większości na kolędach:

• Psallite; Altes Weihnachtslied (Psallite; Old Christmas Song; oryginalna melodia chorałowa Michaela Praetoriusa 1571–1621)

• O heilige Nacht!; Weihnachtslied Nach Einer Alten Weise (O Holy Night!; Christmas Song on an Old Theme)

• In dulci jubilo: Die Hirten an der Krippe (In dulci jubilo: The Shepherds at the Manger)

• Adeste Fideles: Gleichsam als Marsch der heiligen drei Könige (Adeste Fideles: March of the Three Holy Kings)

• Scherzoso: Man zündet die Kerzen des Baumes an (Scherzoso: Lighting the Candles on the Tree at Last)

• Glockenspiel (Carillon)

• Schlummerlied (Slumber Song)

• Altes provençalisches Weihnachtslied (Old Provençal Christmas Song)

• Abendglocken (Evening Bells)

• Ehemals (wolne tłumaczenie: In Days Gone By, Old Times, Long Ago, Formerly)

• Ungarisch (węgierska)

• Polnisch (polska).

Dzieło wydane zostało w trzech tomach po cztery części w każdym. Nie każdy utwór ma konotacje z Bożym Narodzeniem. W szczególności, trzy ostatnie fragmenty odnoszą się do wątków autobiograficznych kompozytora.

1927 r. – Victor Hely‑Hutchinson Carol Symphony

Carol Symphony jest zbiorem czterech preludiów napisanych przez Wiktora Hely‑Hutchinsona w 1927 r. – brytyjskiego kompozytora. Jest to jego najbardziej znane dzieło.

Część pierwsza (Allegro energico) wykorzystuje materiał angielskiej kolędy O Come All Ye Faithful, stylistycznie przypomina charakterem chorałowe preludium Jana Sebastiana Bacha. Druga część to scherzoScherzoscherzo (Allegro molto moderato), z kolędą God Rest Ye Merry Gentlemen, jest podobne w wyrazie do rosyjskiej muzyki. Część trzecia (Andante quasi lento e cantabile) to wolny ustęp, w którym zewnętrzne fragmenty bazują na kolędzie Coventry Carol, a centralny korzysta z materiału The First Noell. Finałowa część czwarta (Allegro energico come prima) przypomina materiał części pierwszej i także wprowadza inną kolędę – Here We Come A‑Wassailing. Kompozytor użył tutaj formy fugi. Warto posłuchać tego utworu, aby wyszukiwać wątki poszczególnych kolęd.

1946 r. – Witold Lutosławski 20 kolęd na sopran i fortepian

W swym zbiorze kompozytor potraktował kolędy jako utwory koncertowe – nieprzeznaczone do śpiewania domowego. Zmieniona czasami melodia, harmonia – wszystko to, do czego zostaliśmy przyzwyczajeni od czasów dzieciństwa, zostaje tutaj zaburzone. Pierwsze wydanie 20 Kolęd miało miejsce w 1947 r.; w tymże roku kilka z nich zostało wykonanych publicznie. Lutosławski zaczerpnął materiał melodyczny ze Śpiewnika kościelnego księdza M. Mioduszewskiego oraz ze zbiorów Oskara Kolberga; niejednokrotnie melodie kolęd mogą się wydawać odmienne od wersji najpowszechniejszych obecnie. Przede wszystkim jednak należy podkreślić, iż są to utwory koncertowe, w których prostej partii wokalnej towarzyszy wyrafinowany akompaniament fortepianowy, którego łatwość techniczna jest jedynie pozorna. Na wpół ludowe melodie kolęd zderzone zostają z XX‑wieczną harmoniką niefunkcyjną; przefiltrowanie ich przez kompozytorski geniusz Lutosławskiego owocuje nową jakością, niezwykle wysoką ocenioną już przez pierwszych recenzentów 20 Kolęd.

• A cóż z tą dzieciną

• Anioł pasterzom mówił

• Bóg się rodzi

• Dziecina mała

• Gdy się Chrystus rodzi

• Gdy śliczna Panna

• Hej, hej, lelija Panna Maryja

• Hej, w dzień narodzenia

• Hej, weselmy się

• Hola hola, pasterze z pola

• Jezu, śliczny kwiecie

• Jezus malusieńki

• Lulajże, Jezuniu

• My też pastuszkowie

• Najświętsza Panienka po świecie chodziła

• Pasterze mili

• Północ już była

• Przybieżeli do Betlejem

• W żłobie leży

• Z narodzenia Pana

Zadania

Słownik pojęć

Źródło:

Encyklopedia PWN

Biblioteka muzyczna