590‑604 – lata pontyfikatu papieża Grzegorza I Wielkiego, któremu przypisuje się reformę śpiewu chorałowego
1
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
R1HOjiSx3TTz81
1. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń: 1) poprawnie posługuje się terminami i pojęciami muzycznymi określającymi: a) elementy muzyki – rodzaje melodyki, rytmiki, harmoniki i współbrzmień (np. dysonans, konsonans, klaster), kolorystyki, artykulacji, agogiki, dyna miki i ich najczęściej spotykane włoskie określenia, b) sposoby porządkowania materiału dźwiękowego – stroje dźwiękowe (np. rów no miernie temperowany), skale i systemy tonalne (np. modalny, dur‑moll, atonalny), rodzaje metrorytmiki (np. swobodna, menzuralna, polimetryczna), c) rodzaje faktury (np. monodyczna, polifoniczna, homofoniczna, sonorystyczna); 5) rozróżnia i charakteryzuje gatunki i formy muzyczne: b) wokalne i wokalno‑instrumentalne – chorału (np. psalm, hymn, antyfona, responsorium, sekwencja); 8) rozpoznaje i opisuje cechy stylu muzycznego: a) wszystkich epok historycznych od średniowiecza do XXI w.; 9) porządkuje chronologicznie: a) epoki i okresy – wskazuje ramy czasowe i fazy średniowiecza, renesansu, baroku, klasycyzmu, romantyzmu, stylów i kierunków w muzyce XX i XXI w. 2. Tworzenie wypowiedzi. Uczeń: 1) opisuje dzieje muzyki na podstawie znajomości: a) dzieł muzycznych twórców wymienionych w ust. 1 pkt 7 i charakterystycznych cech utworów o szczególnym znaczeniu w historii muzyki (od średniowiecza do XXI w.). 3. Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń: 1) stosuje posiadaną wiedzę do analizy słuchowej, wzrokowej lub słuchowo‑wzrokowej utworów muzycznych.
Nauczysz się
określać problem periodyzacji w historii sztuki;
wykazywać źródła chorału gregoriańskiego;
objaśniać sposoby wykonania chorału;
definiować formy parachorałowe;
charakteryzować reformy chorału gregoriańskiego.
Wczesnośredniowieczna muzyka liturgiczna
Choć początek średniowiecza najczęściej utożsamia się z rokiem 476 – tj. rokiem upadku Cesarstwa Zachodniego, biorąc pod uwagę fakt, że sztuka – w tym muzyka średniowiecza – związana była z Kościołem, w historii sztuki wydaje się bardziej zasadne za początek zmian przyjąć moment ogłoszenia Edyktu Mediolańskiego. W 313 r. rozesłano słynne listy ogłaszające swobodę religijną: Wydało nam się słuszne [...] zająć się w pierwszym rzędzie sprawą kultu Istoty Bożej, to znaczy przyznać chrześcijanom i wszystkim innym prawo wyznawania własnej religii, aby Bóg, który mieszka w niebie, był łaskawy i przychylny nam i wszystkim żyjącym pod naszą władzą. Reformy cesarza Konstantyna, dającego chrześcijanom przyzwolenie na swobodne wyznawanie wiary, sprzyjały rozprzestrzenianiu się nowej muzyki.
R10HUjmLmn9ZJ1
Stosunek ojców Kościoła do muzyki był początkowo dość nieufny – próbowali zahamować jej udział w liturgii, wręcz przestrzegając wiernych przed praktykowaniem sztuki muzycznej. Święty Augustyn, który pracował nad traktatem O muzyce, ostatecznie zaniechał kontynuowania swych rozważań, a w późniejszych pismach (Wyznania, O państwie) formułował obawy na temat muzykowania podczas zgromadzeń chrześcijan. Pomimo dość negatywnego stosunku do muzyki odnaleźć można w jego wspomnieniach uwagi o wykonaniach Psalmów Dawidowych: o pięknych i miłych dla ucha melodiach. Młody kościół chrześcijański czerpał bowiem inspiracje muzyczne głównie z tradycji judaistycznej. Ostatecznie, przejmując wzorzec liturgiczny z Jerozolimy, Kościół dostrzegł w jednogłosowych śpiewach liturgicznych idealny środek wyrażający średniowieczną duchowość.
R2TPGNcQKACXD1
O śpiewach religijnych - w ogniu średniowiecznej krytyki
R1LFJcPfhkh1g1
Chorał gregoriański
Jedna z podstawowych definicji chorału gregoriańskiego głosi, iż jest to: monodycznyMonodiamonodyczny, łaciński śpiew liturgiczny Kościoła rzymskokatolickiego, wykonywany bez towarzyszenia instrumentów. Monodyczne – jednogłosowe wykonanie chorału gregoriańskiego symbolizować miało jedność Kościoła i nienaruszalność wiary. Jego nazwa wiąże się z tradycją przypisania papieżowi Grzegorzowi I Wielkiemu (lata pontyfikatu: 590–604) przeprowadzenia reformy porządkującej (ujednolicającej) śpiewy towarzyszące liturgii. Obecnie rola Grzegorza I Wielkiego w formowaniu nowego repertuaru jest coraz częściej podważana.
RqoZkoMRasojZ1
Początkowo wyłącznym źródłem tekstów chorałowych było Pismo Święte (w szczególności Księga Psalmów oraz inne fragmenty o charakterze lirycznym – tzw. kantykiKantykkantyki). Z czasem repertuar ubogaciły tworzone lokalnie teksty hymnówHymnhymnów i sekwencji upamiętniających postaci świętych.
Rt6XTY4KTsQ2T1
Sposoby wykonania chorału gregogriańskiego
Najczęściej wskazuje się dwa podstawowe sposoby wykonywania chorału gregoriańskiego:
niepsalmodyczne,
psalmodyczne.
Pierwszy rodzaj, polegający na śpiewie zbiorowym, odnosi się do wykonania hymnów, sekwencji oraz stałych części mszy świętej:
ordinarium lub ordinarium missaeOrdinarium missaeordinarium missae: Kyrie - Panie zmiłuj się nad nami,
Gloria - Chwała na wysokości Bogu,
Credo - Wierzę w jednego Boga,
Sanctus… Benedictus - Święty… Błogosławiony,
Agnus Dei - Baranku Boży.
Drugi typ – psalmodia, realizowany może być na dwa sposoby: psalmodia antyfonalnaAntyfonaantyfonalna (naprzemienny śpiew części chóru) i psalmodia responsorialnaResponsoriumresponsorialna (naprzemienny śpiew solisty bądź kilku solistów i chóru).
R1PFxRG9ontDV1
Polecenie 1
Podzielcie się na grupy i wspólnie wybierzcie znaną wam piosenkę. Spróbujcie ją zaśpiewać odpowiednio do różnorodnych sposobów wykonania chorału gregoriańskiego:
Zastanówcie się, czy współcześnie można gdzieś spotkać podobne formy interpretacyjne.
Relacja słowa i muzyki
W zależności od sposobu umuzycznienia tekstu chorałowego wyróżnia się dwa typy melodyczne: recytacja (accentusAccentusaccentus, czyt. akcentus) i właściwy, rozwinięty śpiew (concentusConcentusconcentus, czyt. koncentus). Recytacja, nazywana także liturgicznym recytatywem lub deklamacją, polega na przyporządkowaniu każdej sylabie tekstu jednej nuty. Melodie takie wzbogacane były specjalnymi ozdobnymi formułami (inicjalną i końcową), jakkolwiek główna część prezentacji tekstu odbywała się na powtarzającym się tonie recytatywnym. Obecnie w ten sposób interpretuje się m. in. teksty Ewangelii melorecytowane podczas procesji Bożego Ciała.
RZ2FSWux04iQQ
Rozwinięty śpiew gregoriański (concentus) towarzyszy rozmaitym gatunkom i formom, częściom stałym i zmiennym mszy oraz nabożeństwom brewiarzowym.
R1Ht34krlNWCh
Chorał gregoriański cechuje archaiczna tonalność – opiera się on na skalach kościelnych, typowych dla muzyki średniowiecza i renesansu (niektórzy twórcy XX w. nawiążą do tych porządków dźwiękowych), a w odniesieniu do realizacji rytmicznej interpretatorzy kierują się najczęściej swobodnym rytmem oratorskim wzorowanym na naturalnym rytmie słowa, gdyż najstarsze źródła nie regulowały następstw dźwięków w czasie.
Formy chorału gregoriańskiego
Najwcześniejszy okres kształtowania się repertuaru chorałowego, umownie zamykany w X w., jest sprawą spekulacji – pierwsze zabytki rejestrowały wyłącznie teksty, a źródła z zapisem neumatycznym datowane są na przełom IX i X stulecia. Prawdopodobnie od okresu pontyfikatu papieża Grzegorza I Wielkiego nastąpił największy rozrost repertuaru, poszerzanego m. in. o formy parachorałowe. Poprzez dokładanie nowych tekstów do fragmentów melizmatycznych w chorale gregoriańskim powstawały tropyTroptropy i sekwencjeSekwencjasekwencje. Trop rozwinął się z praktyki tekstowania samogłoski „e” w części Kyrie eleison, sekwencja zaś – samogłoski „a” na jubilacji allelujatycznej (z czasem fragmenty z dodanym tekstem zaczęły funkcjonować jako samodzielne utwory).
R1aazDIpa0TDN1
O ile tropy nie przyjęły ściśle określonej formy, sekwencje przybrały postać formy zwrotkowej, w której każdej parze strof tekstu towarzyszyła jedna melodia. Posłuchajmy jednej z sekwencji – Dies irae, śledząc jej budowę:
R1PKvAFPNxVS51
8,2,2
Tekst sekwencji
Strofa
Melodia
Dies irae, dies illa, Solvet saeclum in favilla: Teste David cum Sibylla.
1
A
Quantus tremor est futurus, Quando iudex est venturus, Cuncta stricte discussurus!
2
A
Tuba, mirum spargens sonum Per sepulcra regionum, Coget omnes ante thronum.
3
B
Mors stupebit et natura, Cum resurget creatura, Iudicandi responsura.
4
B
Liber scriptus proferetur, In quo totum continetur, Unde mundus iudicetur.
5
C
Iudex ergo cum sedebit, Quidquid latet, apparebit: Nil inultum remanebit.
6
C
Quid sum miser tunc dicturus? Quem patronum rogaturus, Cum vix iustus sit securus?
7
A
Rex tremendae maiestatis, Qui salvandos salvas gratis, Salva me, fons pietatis.
8
A
Pomimo pojawienia się wielogłosowości, chorał gregoriański stanowił podstawę repertuarową. W XVI w. papież Grzegorz XIII nakazał Giovanniemu Palestrinie i jego uczniom prace nad przygotowaniem chorału do druku – owocem ich prac stała się tzw. Edycja Medycejska. U schyłku XIX w., opierając się na źródłach sprzed soboru trydenckiego, prace nad chorałem gregoriańskim rozpoczęli benedyktyni – owoc ich pracy, tzw. Graduale Triplex, stanowi do dziś najbardziej wartościowe źródło pozwalające na interpretację średniowiecznych religijnych śpiewów monodycznych.
R1XzlMZoD9MzT
Ćwiczenie 1
R106AvoAWSpFU
Ćwiczenie 2
Ri5uIUFh3WMFf
Ćwiczenie 3
RyUmD33BpTHF1
Ćwiczenie 4
Dopasuj elementy z obu kolumn: Monodia Możliwe odpowiedzi: 1. Śpiewana modlitwa polegająca na naprzemiennym wykonaniu tekstu przez solistę i wiernych, 2. Wierzę w jednego Boga, 3. Jednogłosowy śpiew, 4. Stałe części mszy św, 5. Chwała na wysokości Bogu, 6. Melorecytacja tekstu Accentus Możliwe odpowiedzi: 1. Śpiewana modlitwa polegająca na naprzemiennym wykonaniu tekstu przez solistę i wiernych, 2. Wierzę w jednego Boga, 3. Jednogłosowy śpiew, 4. Stałe części mszy św, 5. Chwała na wysokości Bogu, 6. Melorecytacja tekstu Credo in unum Deum Możliwe odpowiedzi: 1. Śpiewana modlitwa polegająca na naprzemiennym wykonaniu tekstu przez solistę i wiernych, 2. Wierzę w jednego Boga, 3. Jednogłosowy śpiew, 4. Stałe części mszy św, 5. Chwała na wysokości Bogu, 6. Melorecytacja tekstu Ordinarium missae Możliwe odpowiedzi: 1. Śpiewana modlitwa polegająca na naprzemiennym wykonaniu tekstu przez solistę i wiernych, 2. Wierzę w jednego Boga, 3. Jednogłosowy śpiew, 4. Stałe części mszy św, 5. Chwała na wysokości Bogu, 6. Melorecytacja tekstu Śpiew responsorialny Możliwe odpowiedzi: 1. Śpiewana modlitwa polegająca na naprzemiennym wykonaniu tekstu przez solistę i wiernych, 2. Wierzę w jednego Boga, 3. Jednogłosowy śpiew, 4. Stałe części mszy św, 5. Chwała na wysokości Bogu, 6. Melorecytacja tekstu Gloria in excelsis Deo Możliwe odpowiedzi: 1. Śpiewana modlitwa polegająca na naprzemiennym wykonaniu tekstu przez solistę i wiernych, 2. Wierzę w jednego Boga, 3. Jednogłosowy śpiew, 4. Stałe części mszy św, 5. Chwała na wysokości Bogu, 6. Melorecytacja tekstu
Dopasuj elementy z obu kolumn: Monodia Możliwe odpowiedzi: 1. Śpiewana modlitwa polegająca na naprzemiennym wykonaniu tekstu przez solistę i wiernych, 2. Wierzę w jednego Boga, 3. Jednogłosowy śpiew, 4. Stałe części mszy św, 5. Chwała na wysokości Bogu, 6. Melorecytacja tekstu Accentus Możliwe odpowiedzi: 1. Śpiewana modlitwa polegająca na naprzemiennym wykonaniu tekstu przez solistę i wiernych, 2. Wierzę w jednego Boga, 3. Jednogłosowy śpiew, 4. Stałe części mszy św, 5. Chwała na wysokości Bogu, 6. Melorecytacja tekstu Credo in unum Deum Możliwe odpowiedzi: 1. Śpiewana modlitwa polegająca na naprzemiennym wykonaniu tekstu przez solistę i wiernych, 2. Wierzę w jednego Boga, 3. Jednogłosowy śpiew, 4. Stałe części mszy św, 5. Chwała na wysokości Bogu, 6. Melorecytacja tekstu Ordinarium missae Możliwe odpowiedzi: 1. Śpiewana modlitwa polegająca na naprzemiennym wykonaniu tekstu przez solistę i wiernych, 2. Wierzę w jednego Boga, 3. Jednogłosowy śpiew, 4. Stałe części mszy św, 5. Chwała na wysokości Bogu, 6. Melorecytacja tekstu Śpiew responsorialny Możliwe odpowiedzi: 1. Śpiewana modlitwa polegająca na naprzemiennym wykonaniu tekstu przez solistę i wiernych, 2. Wierzę w jednego Boga, 3. Jednogłosowy śpiew, 4. Stałe części mszy św, 5. Chwała na wysokości Bogu, 6. Melorecytacja tekstu Gloria in excelsis Deo Możliwe odpowiedzi: 1. Śpiewana modlitwa polegająca na naprzemiennym wykonaniu tekstu przez solistę i wiernych, 2. Wierzę w jednego Boga, 3. Jednogłosowy śpiew, 4. Stałe części mszy św, 5. Chwała na wysokości Bogu, 6. Melorecytacja tekstu
Dopasuj elementy z obu kolumn:
Chwała na wysokości Bogu, Wierzę w jednego Boga, Melorecytacja tekstu, Stałe części mszy św, Jednogłosowy śpiew, Śpiewana modlitwa polegająca na naprzemiennym wykonaniu tekstu przez solistę i wiernych
Monodia
Accentus
Credo in unum Deum
Ordinarium missae
Śpiew responsorialny
Gloria in excelsis Deo
R1DM137Y5xi1d
Ćwiczenie 5
RvDQSiNB1stuP
Ćwiczenie 6
R8PiNBDZ0BOnx
Ćwiczenie 7
Słownik pojęć
Accentus
Accentus
liturgiczna recytacja, deklamacja; melorecytacja tekstu zbliżona do mowy, gdzie jednej sylabie tekstu odpowiada jedna nuta.
Antyfona
Antyfona
werset rozpoczynający i kończący modlitwę; w chorale gregoriańskim śpiew wykonywany naprzemiennie przez dwie części chóru.
Concentus
Concentus
właściwy śpiew chorałowy.
Hymn
Hymn
pieśń pochwalna wykonywana podczas nabożeństw.
Kantyk
Kantyk
zbliżony do psalmu śpiew liturgiczny, jednym z najsłynniejszych kantyków jest pieśń Maryjna „Magnificat”.
Monodia
Monodia
śpiew jednogłosowy.
Ordinarium missae
Ordinarium missae
stałe części mszy św. (Kyrie eleison = Panie, zmiłuj się nad nami, Gloria in excelsis Deo = Chwała na wysokości Bogu, Credo in unum Deum = Wierzę w jednego Boga, Santus… Benedictus = Święty… Błogosławiony, Agnus Dei = Baranku Boży).
Responsorium
Responsorium
śpiewana modlitwa polegająca na naprzemiennym wykonaniu tekstu przez solistę i wiernych.
Sekwencja
Sekwencja
powstała z praktyki dodawania tekstów do gotowych melodii jubilacji allelujatycznych forma parachorałowa; jako odrębny utwór przyjmuje budowę stroficzną, gdzie każdej parze strof tekstu towarzyszy ta sama melodia.
Trop
Trop
powstała z praktyki dodawania tekstów do gotowych melodii Kyrie eleison forma parachorałowa.
Źródła:
encyklopedia.pwn.pl
sjp.pwn.pl
Galeria dzieł sztuki
R10HUjmLmn9ZJ1
R2TPGNcQKACXD1
RqoZkoMRasojZ1
R1PFxRG9ontDV1
Biblioteka muzyczna
Rt6XTY4KTsQ2T1
Utwór: In paradisum, wykonanie: muzycy z AMFN. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się modlitewnym charakterem.
R1aazDIpa0TDN1
Utwór: Alleluja z mszy wielkanocnej. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się religijnym charakterem.
R1PKvAFPNxVS51
Utwór: „Dies irae”, wykonanie: muzyce AMFN. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się modlitewnym charakterem.
RZ2FSWux04iQQ
Utwór: Melorecytacja fragmentu Ewangelii wg św. Jana, wykonawca: ks. Igor Urban. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się modlitewnym charakterem.
R1Ht34krlNWCh
Utwór: Kyrie z mszy De angelis. Kompozycja posiada wolne tempo. Cechuje się modlitewnym charakterem.