Radiowy teatr wyobraźni

Czym jest słuchowisko radiowe?

Tekst zawiera rozmowę nauczycielki języka polskiego w klasie IV z tatą jednego z uczniów, który jest reżyserem słuchowisk radiowych. Rozmowa odbywa się na lekcji języka polskiego i ma przygotować uczniów do stworzenia własnego słuchowiska.

Rozdział 1 
Jak powstaje słuchowisko?

— Dzień dobry. W szkole gościmy dziś tatę Kacpra, reżysera słuchowisk radiowych. Chcielibyśmy dowiedzieć się jak najwięcej o tym, w jaki sposób powstaje słuchowisko, ponieważ mamy zamiar zrealizować słuchowiska w klasach. Proszę powiedzieć – co jest najważniejsze przy tworzeniu tej formy audycji?
— Słuchowisko to opowieść dźwiękowa – bez obrazu, widoku aktorów, scenografii, rekwizytów. Cała akcja, czas, przestrzeń muszą być zagrane głosem i dźwiękiem.
— To niełatwe zadanie.
— Tak, trzeba bardzo staranie przygotować całe tło: odgłosy codziennej krzątaniny, szmery, szurania, chrząkania, trzaski, odgłosy przyrody. Słuchacz musi wiedzieć, że akcja dzieje się na przykład w lesie, na ulicy, na wsi, w mieście. Na co dzień często nie zwracamy uwagi na dźwięki, które nam towarzyszą.
— Czy to wszystko dzieje się w studiu radiowym?
— Na samym początku scenarzysta radiowy we współpracy z reżyserem dokonuje adaptacji albo sam pisze scenariusz słuchowiska. Podczas nagrania w studiu dźwiękowym oprócz aktorów pracuje reżyser, realizator akustyczny, ilustrator muzyczny bądź kompozytor. Radio posiada bogate archiwum nagranych odgłosów, nie trzeba wychodzić w plener, żeby nagrać bzyczenie pszczoły, wystarczy poprosić o odpowiednie nagranie. Zdarza się, że dźwięki tworzy kompozytor, wyłącznie na potrzeby konkretnego słuchowiska.
— Rozumiem, że dźwięk to główny bohater słuchowiska. Czy coś jeszcze jest ważne?
— Przede wszystkim reżyser radiowy, który powinien być wyczulony na słowo, umieć tak pracować z aktorami, aby słowem i brzmieniem głosu umieli przedstawić emocje, ruch i akcję. Ważni są oczywiście aktorzy, którzy przede wszystkim nie mogą mieć podobnych głosów. Postaci muszą być rozpoznawalne. Na podstawie tego, jak aktor mówi, jaki ma tembr głosu, czyli barwę, słuchacz tworzy sobie obraz bohatera. Drugą ważną rzeczą jest dopasowanie charakteru postaci do aktora, młody aktor nie zagra dobrze dziadka. Aktorzy grają tylko głosem. Głosowe reakcje, typu: yhyyy, oooch, hmmm, mhmmm są bardzo ważne w słuchowisku, powodują, że nie czujemy sztuczności, sprawiają, że dialogi stają się bardziej naturalne. Aktorzy też powinni zachowywać się naturalnie, muszą mieć miejsce do gestykulacji, chociaż tego nie widać. Jeśli aktor siedzi na baczność przed mikrofonem, a ma odegrać scenę kłótni, nie wyjdzie to dobrze, tę sztywność będzie słychać. Realizator w studiu opracowuje plan przestrzeni tzw. plany akustyczne i ustawia mikrofony. Przygotowuje się rekwizyty potrzebne podczas nagrania np. sztućce, talerze, szklanki – jeśli nagrywa się scenę jedzenia. Kiedy sceny są nagrane, następuje montaż i dopasowanie muzyki, która ma podkreślić atmosferę akcji, oznaczać upływ czasu, odzwierciedlać charakter postaci i ich uczucia.
— Zawsze ciekawiło mnie, jak zachowują się aktorzy podczas nagrywania słuchowiska.
— Są bardzo dynamiczni, naturalnie odgrywają poszczególne sceny, na przykład płaczą, burzliwie dyskutują. Po prostu grają, wyrażają swoje emocje, ale bez scenografii, charakteryzacji, muszą więc skupić się na jedynym narzędziu, jakie mają, czyli głosie.
— Czy nagrywanie słuchowiska różni się bardzo od prób w teatrze?
— Można powiedzieć, że są bardzo podobne do prób czytanych w teatrze, aktorzy wymieniają uwagi i w trakcie czytania dyskutują, nie muszą uczyć się ról na pamięć, więc nie ma tylu prób, jak w teatrze. Potem następuje nagranie w studiu radiowym, realizator ustawia mikrofony i nagrywamy.
— Chcemy nagrać słuchowisko w klasie. Czy mógłby Pan dać nam jakieś wskazówki, od czego zacząć?
— Najprościej posłużyć się jakimś tekstem – to może być opowiadanie, fragment powieści. Rozpisujemy tekst na poszczególne sceny, dodajemy komentarze dotyczące zachowania postaci oraz dźwięków towarzyszących akcji. Powinniśmy się zorientować, jakie dźwięki będą nam potrzebne, będziemy musieli je nagrać. W ten sposób przekształcimy tekst literacki na potrzeby słuchowiska radiowego. To się nazywa adaptacja radiowa. Proponuję, abyście najpierw nagrali dźwięki z natury: śpiew ptaków, szum wiatru, odgłosy padającego deszczu, które będą potrzebne w waszym słuchowisku, a potem na ich tle nagrali rozmowy postaci. Przygotujcie rekwizyty, czyli przedmioty, które będą potrzebne podczas nagrywania, na przykład książkę, gazetę, butelkę. Nie trzeba nagrywać osobno na przykład otwierania butelki gazowanego napoju, skoro w trakcie nagrania ktoś może tę butelkę otworzyć i syk gazu będzie słychać. Podczas powstawania słuchowiska wszystko musi odbywać się tak, jak w rzeczywistym świecie. Różnica jest taka, że przedstawionych sytuacji nie widzimy, tylko słyszymy je.
— Dziękujemy panu za rozmowę. Myślę, że teraz możemy śmiało przystąpić do tworzenia słuchowiska!

Rozdział 2 
Posłuchajmy bajki

Wykorzystano utwór Henryka Sienkiewicza pt. Bajka.

Za górami, za morzami, w dalekiej krainie czarów, przy kolebce małej księżniczki zebrały się dobre wróżki ze swą królową na czele.
I gdy, otoczywszy księżniczkę, patrzyły na uśpioną twarzyczkę dzieciny, królowa ich rzekła:
— Niechaj każda z was obdarzy ją jakim cennym darem, wedle swej możności i chęci!
Na to pierwsza wróżka, pochylając się nad uśpioną, wypowiedziała następujące słowa:
— Ja daję ci czar piękności i mocą moją sprawię, że kto ujrzy twarz twoją, pomyśli, iż ujrzał cudny kwiat wiosenny.
— Ja – rzekła druga – dam ci oczy przezrocze i głębokie jak toń wodna.
— Ja dam ci powiewną i wysmukłą postać młodej palmy – ozwała się trzecia.
— A ja – mówiła czwarta – dam ci wielki skarb złoty, dotychczas w ziemi ukryty.
Królowa zamyśliła się przez chwilę, po czym, zwróciwszy się do wróżek, tak zaczęła mówić:
— Kondycja ludzka – piękność ludzi i kwiatów więdnie. Urocze oczy gasną wraz z młodością, a i w młodości często zaćmiewają się łzami. Wicher łamie palmy, a wiatr pochyla wysmukłe postacie. Złota kto nie rozdziela między ludźmi, ten budzi ich nienawiść, a kto je rozdzieli, temu pustka zostaje w skrzyni. Przeto nietrwałe są wasze dary.
— Cóż jest trwałego w człowieku i czymże ty ją obdarzysz – o, królowo nasza? – pytały wróżki.
A na to królowa:
— Ja jej dam dobroć. Słońce jest wspaniałe i jasne, ale gdyby nie ogrzewało ziemi, byłoby tylko martwo świecącą bryłą. Dobroć serca jest tym, czym ciepło słońca: ona daje życie… Piękność bez dobroci jest jako kwiat bez woni albo jak świątynia bez bóstwa. Oczy mogą podziwiać taką świątynię, ale dusza nie znajdzie w niej ukojenia. Bogactwo bez dobroci jest piastunką samolubstwa. Nawet miłość bez dobroci jest tylko ogniem, który pali i niszczy. Wiedzcie, że wasze dary mijają, a dobroć trwa; jest ona jak źródło, z którego im więcej wody wyczerpiesz, tym więcej ci jej napłynie. Więc dobroć – to jedyny skarb niewyczerpany.
To rzekłszy królowa wróżek pochyliła się nad śpiącą dzieciną i dotknąwszy rękami jej serca, rzekła:
— Bądź dobrą!

Rozdział 3 
Jak z Bajki zrobić słuchowisko?

Tekst słuchowiska opracowany na podstawie utworu Henryka Sienkiewicza pt.: Bajka.

Występują:
Wróżka I
Wróżka II
Wróżka III
Wróżka IV
Królowa wróżek

Scena w pałacowej komnacie Mała księżniczka leży w kołysce, nad nią pochyla się piastunka. Odgłosy poruszanej kołyski oraz kołysanki śpiewanej przez piastunkę słychać cały czas w tle. Przybywają wróżki z królową na czele. Zbliżają się do kolebki. Odgłosy kroków, ciche rozmowy kilku osób, szelest sukien, wróżek, odgłos zamykanego okna. Wróżki pochylają się nad księżniczką, podziwiają jej urodę.

Wróżka I
Ach, jaka piękna dziecina, jaki ma słodki uśmiech.

Wróżka II
Ciekawe, co też jej się śni?

Królowa wróżek
Drogie moje! Niechaj każda z was obdarzy ją jakim cennym darem, wedle swej możności i chęci!

Słychać poruszenie wśród wróżek; zastanawiają się, cicho szepczą między sobą.
Pierwsza wróżka pochyla się nad uśpioną dziewczynką i wykonuje gest magiczną różdżką. Słychać odgłos magicznej różdżki.

Wróżka I
Ja daję ci czar piękności i mocą moją sprawię, że kto ujrzy twarz twoją, pomyśli, iż ujrzał cudny kwiat wiosenny…

W trakcie, gdy I wróżka wypowiada swoje zaklęcie, słychać radosną muzykę lub odgłosy wiosennego lasu. Pierwsza wróżka odchodzi na bok, słychać szelest sukni oddalającej się wróżki.

Wróżka II
A ja dam ci oczy przezrocze i głębokie jak toń wodna.

W tle słychać szmer strumyka oraz szelest sukni oddalającej się wróżki.

Wróżka III
A ja dam ci powiewną i wysmukłą postać młodej palmy.

W tle słychać szum wiatru oraz szelest sukni oddalającej się wróżki.

Wróżka IV
Ja dam ci wielki skarb złoty, dotychczas w ziemi ukryty.

W tle delikatne pobrzękiwanie pieniędzy oraz szelest oddalającej się wróżki.

2 sekundy ciszy

Królowa wróżek
W jej głosie słychać lekkie rozdrażnienie, przyganę
Piękność ludzi i kwiatów więdnie. Urocze oczy gasną wraz z młodością, a i w młodości często zaćmiewają się łzami. Wicher łamie palmy, a wiatr pochyla wysmukłe postacie. Złota kto nie rozdziela między ludźmi, ten budzi ich nienawiść, a kto je rozdzieli, temu pustka zostaje w skrzyni. Przeto nietrwałe są wasze dary.

Słychać odgłosy budzącego się dziecka, popiskiwanie, gaworzenie.
Wróżki zbliżają się ponownie do kolebki, słychać szelest ich sukien.

Wróżka I
Cóż jest trwałego w człowieku i czymże ty ją obdarzysz – o, królowo nasza?

Królowa wróżek
Ja jej dam dobroć. Słońce jest wspaniałe i jasne, ale gdyby nie ogrzewało ziemi, byłoby tylko martwo świecącą bryłą. Dobroć serca jest tym, czym ciepło słońca: ona daje życie… Piękność bez dobroci jest jako kwiat bez woni albo jak świątynia bez bóstwa. Oczy mogą podziwiać taką świątynię, ale dusza nie znajdzie w niej ukojenia. Bogactwo bez dobroci jest piastunką samolubstwa. Nawet miłość bez dobroci jest tylko ogniem, który pali i niszczy.
Królowa zwraca się do wróżek:
Wiedzcie, że wasze dary mijają, a dobroć trwa; jest ona jak źródło, z którego im więcej wody wyczerpiesz, tym więcej ci jej napłynie. Więc dobroć – to jedyny skarb niewyczerpany.

Wróżki kłaniają się przed królową wróżek, słychać ponownie szelest ich sukien.

Królowa wróżek
Pochyla się nad śpiącym dzieckiem i mówi dobitnie:
Bądź dobra!

Mała księżniczka budzi się i zaczyna radośnie gaworzyć. Wróżki wychodzą. Odgłosy kroków i zamykanych drzwi. Słychać kołysankę śpiewaną przez piastunkę.

Bronisław Wrocławski, Roma Kamińska Piotruś Pan

(adaptacja scenicznaadaptacja scenicznaadaptacja sceniczna)

Pokój Wandy. Pali się lampka nocna. Wanda śpi. Lampka gaśnie. Po pokoju, tu i tam, przemyka punkt świetlny. Powoli rozjaśnia się. Pojawiają się: Wróżka Dzwoneczek Dzyń Dzyń i Piotruś Pan.

PIOTRUŚ PAN

Dzyń Dzyń, Dzwoneczku, gdzie jesteś?

DZWONECZEK (z głębi)

Dzyń dzyń, dzyń dzyń.

PIOTRUŚ PAN

Ach, wyjdź już stamtąd i powiedz, gdzie schowali mój cień. Przecież tutaj go nie zostawiłem.

DZWONECZEK

Jest w tym dużym pudle.

PIOTRUŚ PAN

O widzę! Teraz muszę przykleić go z powrotem do siebie. Nic z tego, nie chce się trzymać. (płacze)

Wanda budzi się i spostrzega Piotrusia.

WANDA

Dlaczego płaczesz, chłopczyku?

PIOTRUŚ PAN

Jak ci na imię?

WANDA

Wanda Maria Aniela Kochańska. A ty?

PIOTRUŚ PAN

Piotruś Pan.

WANDA

Tylko tyle?

PIOTRUŚ PAN

Nie szkodzi.

WANDA

Ale chyba nie płaczesz z tego powodu?

PIOTRUŚ PAN
Płaczę, bo nie mogę przykleić swojego cienia. A poza tym wcale nie płakałem.

WANDA

Nie martw się, zaraz go przyszyję. (przyszywa cień do stóp Piotrusia, Piotruś podskakuje z radości) Piotrusiu, ile masz lat?

PIOTRUŚ PAN

Nie wiem. Widzisz, ja uciekłem z domu tego samego dnia, kiedy się urodziłem. Usłyszałem, jak moi rodzice planowali, kim mam zostać, kiedy dorosnę. A ja nie chcę być dorosły. Więc uciekłem i żyłem sobie z wróżkami.

WANDA

Gotowe.

PIOTRUŚ PAN
Ale mi się udało! Przyszyłem swój cień!

WANDA

Ach, ty zarozumialcze!

PIOTRUŚ PAN

Wando, nie gniewaj się. Tylko ty potrafisz tak przyszywać cienie.

WANDA

Ładnie to powiedziałeś. Dam ci buzi, chcesz? (Piotruś wyciąga rękę) Wiesz chyba, o czym myślę?

PIOTRUŚ PAN

Dowiem się, gdy mi dasz.

Wanda pochyla głowę ku niemu, ale Piotruś, nie wiedząc, o co jej chodzi, odsuwa się, więc Wanda, żeby nie robić mu przykrości, daje mu do ręki naparstek.

PIOTRUŚ PAN

Jakie piękne! Czy też mogę ci dać buzi?

WANDA

Jeśli chcesz. (Wanda znów pochyla głowę ku niemu, ale on daje jej guziki) Och, dziękuję. Bardzo ładne, będę je nosiła na szyi. To wspaniale, że żyłeś z wróżkami. Powiedz, skąd one się wzięły? Kim są? Jak żyją?

PIOTRUŚ PAN

To było tak: kiedy pierwsze dziecko na świecie roześmiało się pierwszy raz, to jego śmiech rozprysnął się na tysiące okruszynek, które zaczęły skakać po ziemi i zmieniły się we wróżki. Dlatego jedna wróżka powinna wypadać na jedno dziecko.

WANDA

A nie wypada?

PIOTRUŚ PAN

Nie. Dzieci przestają wierzyć we wróżki, a jeśli tylko jakieś dziecko powie: „Nie wierzę we wróżki!”, jedna wróżka pada nieżywa. Ojej, zupełnie zapomniałem. Dzyń Dzyń, Dzwoneczku, gdzie jesteś?

WANDA

Ależ, Piotrusiu, w tym pokoju nie ma wróżki.

PIOTRUŚ PAN

Była tu przed chwilą. Zdaje się, że zamknąłem ją w szufladzie.

WANDA

Biedactwo. (otwiera szufladę)

DZWONECZEK

Dzyń, dzyń, dzyń, dzyń, ty głuptaku.

WANDA

Ach, Piotrusiu, gdyby ona tylko pozwoliła mi się zobaczyć.

PIOTRUŚ PAN

One nie potrafią ustać w miejscu.

WANDA

Czy ciągle mieszkasz z wróżkami?

PIOTRUŚ PAN

Przeważnie mieszkam z zagubionymi chłopcami w Nanibykraju.

WANDA

Kim oni są?

PIOTRUŚ PAN

To dzieci, które powypadały z wózków, kiedy niańki patrzyły w inną stronę. Ja jestem ich wodzem.

WANDA

Nie ma tam dziewczynek?

PIOTRUŚ PAN

Nie, one są za mądre, żeby wypadać.

WANDA

Ślicznie to powiedziałeś. Możesz mi dać buzi.

PIOTRUŚ PAN

Wiedziałem, że mi zabierzesz. (podaje jej naparstek)

WANDA

Ależ nie chodziło mi o to. Chodziło o... o... o naparstek.

PIOTRUŚ PAN

Co to takiego?

WANDA

Właśnie to. (całuje Piotrusia)

PIOTRUŚ PAN

Dziwne. Czy ja też mam ci dać naparstek?

WANDA

Jak chcesz. (Piotruś całuje Wandę)

DZWONECZEK

Dzyń, dzyń, dzyń! (szarpie Wandę za włosy)

WANDA

Ach! Moje włosy!

PIOTRUŚ PAN

To Dzwoneczek. Zupełnie nie rozumiem, co jej się stało.

DZWONECZEK

Ty głuptaku! Dzyń, dzyń, dzyń!

unikatowy_nr_id_wpisu_01 Źródło: Roma Kamińska, Bronisław Wrocławski, Piotruś Pan, Łódź 1989.