Ważne daty
1819 – narodziny Stanisława Moniuszki,
1837 – rozpoczęcie studiów w Berlinie u Carla Friedricha Rungenhagena,
1848 – prawykonanie pierwszej, dwuaktowej wersji opery Halka w Wilnie,
1858 – premiera nowej, czteroaktowej wersji opery Halka w Warszawie,
1858 – objęcie posady pierwszego dyrygenta Opery Polskiej w Teatrze Wielkim w Warszawie,
1865 – wystawienie opery Straszny dwór,
1872 – śmierć Stanisława Moniuszki.
Scenariusz lekcji dla nauczyciela:
I. Indywidualna i zespołowa ekspresja muzyczna.
4. W zakresie słuchania i percepcji muzyki. Uczeń:
1) świadomie słucha wybranych dzieł literatury muzycznej (fragmentów lub/i w całości):
a) reprezentatywnych dla kolejnych epok (od średniowiecza do współczesności).
II. Język i funkcje muzyki, myślenie muzyczne, kreacja i twórcze działania.
4. Uczeń wykazuje się znajomością i dokonuje charakterystyki:
1) muzyki ze względu na jej rodzaj (wokalna, instrumentalna, wokalno‑instrumentalna, artystyczna, rozrywkowa, ludowa oraz do wyboru: sakralna, filmowa, teatralna i inne);
3) form muzycznych: budowa okresowa, AB, ABA, ABA1, kanon, rondo, wariacje, pieśń, opera, balet, operetka, musical, koncert, symfonia;
5. Uczeń określa charakterystyczne cechy:
1) polskich tańców narodowych: poloneza, mazura, kujawiaka, oberka, krakowiaka;
6. Wymienia nazwy epok w dziejach muzyki (średniowiecze, renesans, barok, klasycyzm, romantyzm, muzyka XX w.) oraz potrafi wskazać kompozytorów reprezentatywnych dla nich.
7. Porządkuje chronologicznie postacie kompozytorów: np. Mikołaj Gomółka, Jan Sebastian Bach, Antonio Vivaldi, Wolfgang Amadeusz Mozart, Ludwig van Beethoven, Fryderyk Chopin, Stanisław Moniuszko, Karol Szymanowski, Witold Lutosławski, Wojciech Kilar, Henryk Mikołaj Górecki, Krzysztof Penderecki i inni).
III. Kultura muzyczna, narodowe i światowe dziedzictwo kulturowe. Uczeń:
1) zna repertuar kulturalnego człowieka, orientując się w sztandarowych utworach z dziejów historii muzyki i współczesnej kultury muzycznej oraz wartościowej muzyki popularnej.
rozpoznawać słuchem fragmenty oper Stanisława Moniuszki: Halka i Straszny dwór oraz pieśń Prząśniczka;
rozpoznawać słuchem rytmy polskich tańców narodowych w utworach Stanisława Moniuszki - poloneza i mazura;
opowiadać treść oper Halka i Straszny dwór;
opowiadać o wybranych faktach z życia Stanisława Moniuszki;
argumentować, dlaczego twórczość Moniuszki została uznana za narodową.
Stanisław Moniuszko - twórca operyopery narodowej
Narodowy charakter oper Stanisława Moniuszki
Stanisław Moniuszko jest uważany za ojca polskiej opery narodowej. Spośród kilku oper, które skomponował, dwie stanowią tzw. „żelazny repertuar”, tzn. mimo upływu czasu z powodzeniem są wystawiane na scenie i cieszą się popularnością wśród publiczności. Te dwie opery to Halka i Straszny dwór. Pozostałe opery Moniuszki to Flis, Hrabina, Verbum nobile, Paria oraz dzieła nieukończone - Trea, Sen Wieszcza, Rokiczana.
W XIX w. polskie tańce ludowe były obecne nie tylko w środowisku wiejskim, ale również szlacheckim. Moniuszko wywodził się z rodziny szlacheckiej herbu Krzywda. Jest przedstawicielem polskiego romantyzmu. Moniuszko był świadomy popularności tych tańców we wszystkich kręgach społecznych i z tego względu w operach często używał ich rytmów. Do tego w treściach oper zawarł wątki historyczne, kulturowe, tęsknotę za Polską sarmacką, etos patrioty i inne, które świadczą o narodowym charakterze jego twórczości. W ten sposób kompozytor w czasie zaborów manifestował wartości związane z utraconym krajem, a Polacy mogli doświadczać polskości w słuchanych i oglądanych dziełach.
Straszny dwór
Straszny dwór – opera w czterech aktachaktach, libretto - Jan Chęciński.
Po klęsce powstania styczniowego (1863 – 1864) dla Polaków nastał czas żałoby narodowej, zaborcy zaś nasilili represje wobec społeczeństwa polskiego. Moniuszko postanowił skomponować dzieło, które byłoby pocieszeniem dla polskiego narodu. Dziełem tym stała się opera Straszny dwór, której akcja rozgrywała się w przeszłości, ponieważ łatwiej było w ten sposób przemycić treści narodowe przed cenzurą carską. Moniuszko chciał tym dziełem dodać otuchy zmartwionemu społeczeństwu, które utraciło kolejną nadzieję na wolną Polskę. Opera Straszny dwór oddaje tragicznego ducha czasu zaborów po upadku powstania styczniowego, jednak prace nad operą Moniuszko rozpoczął jeszcze przed jego wybuchem w roku 1861.
Premiera opery odbyła się w Teatrze Wielkim w Warszawie w roku 1865. Dzieło zachwyciło i oczarowało Polaków, stało się przyczynkiem do manifestowania uczuć patriotycznych, idealnie odpowiadało na potrzeby polskiego społeczeństwa. Niestety, bardzo szybko zareagowały na to władze carskie, uznały treści narodowe za zbyt niebezpieczne i po trzecim przedstawieniu operę zdjęto z afiszy. Mimo ogromnego sukcesu Moniuszko nie doczekał się za życia wznowienia przedstawień. Dopiero w 1901 roku odbyła się premiera opery we Lwowie, w 1946 roku w Poznaniu, Bytomiu i Wrocławiu, w 1947 w Krakowie.
Przeczytaj fragment recenzji z Gazety Muzycznej i Teatralnej z dnia 13 października 1865 roku.
Jakieś wewnętrzne ciepło opanowało nas, gdyśmy słuchali tej muzyki tak swojskiej, tak naszej – pisał po premierze Strasznego dworu Józef Sikorski – że mimowolnie poczuwaliśmy się do pewnej solidarności z kompozytorem, który – zdawało się – jakby nam, słuchaczom, wyjął z piersi jakąś cząstkę naszej duszy i tę ozdobił i upiększył, ułożył w cudną całość i to wszystko nam do podziwu przedstawił.
ŹródłoŹródło
Akcja opery rozgrywa się w drugiej połowie XVII wieku, w tradycyjnym polskim dworze szlacheckim. Przedstawia staropolskie obyczaje i życie w dawnej, silnej i wolnej Polsce.
Bracia, Stefan i Zbigniew, wracają do domu po wyprawie wojennej. Składają przysięgę, że nigdy się nie ożenią, ponieważ muszą być zawsze gotowi do obrony ojczyzny. Dzieje się jednak inaczej, bracia poznają dwie siostry szlachcianki, w których się z wzajemnością zakochują. Mimo wielu perypetii i utrudnień ze strony różnych osób, historia miłości kończy się szczęśliwie - Stefana żeni się z Hanną, a Zbigniew z Jadwigą.
Straszny dwór emanuje polskością: pięknymi strojami szlachty polskiej, atmosferą polskości w dworze szlacheckim, muzyką, w której Moniuszko przemycił melodie i rytmy polskich tańców narodowych – polonezapoloneza, mazuramazura, krakowiakakrakowiaka.
Posłuchaj ariiarii Miecznika z II aktu „Kto z mych dziewek serce której”, napisanej w rytmie poloneza. Jest ona pochwałą patriotyzmu. Miecznik to ojciec Jadwigi i Hanny, przyjaciel Stolnika, ojca Stefana i Zbigniewa. W swojej arii śpiewa o tym, jacy powinni być przyszli mężowie jego córek. Mają być odważni, rycerscy, waleczni, mają pielęgnować polskie tradycje, żyć w umiłowaniu Boga, ludzi i ojczyzny. Stolnik w tym opisie ukazuje cechy, jakimi powinni odznaczać się polscy patrioci.
Przed tobą basowabasowa aria Skołuby z III aktu opery Ten zegar stary. Skołuba w arii opowiada budzące grozę historie o piekielnych kurantach wygrywanych przez zepsuty zegar oraz o obrazach przedstawiających prababki Miecznika, które wychodzą z ram i kłócą się. Wszystko to ma dziać się wówczas, kiedy przebywają tam obcy goście.
Duch polskości obecny jest także w scenach zbiorowych, m.in. w finałowym mazurze. Zanim posłuchasz mazura, przeczytaj fragment tekstu, który śpiewają artyści. Oddaje on charakter tego tańca narodowego oraz jego ludowe pochodzenie, zwraca też uwagę na rolę muzyki w życiu ludzi.
Hej zagrajcie siarczyście rżnijcie nam od ucha
smykiem rwać ogniście puzon w grzmot niech dmucha
grajcie nam ogniście smykiem rwać ogniście
puzon w grzmot niech dmucha hejże zgodnie wraz.
Ach muzyka to cudo cieszy po i wzruszy
Nie da nas owładnąć nudą Ona rajem duszy
To uczucia maluje to w nas zapał budzi
Ona uszlachetnia ludzi z nią rozkoszy czas.Ona wszystkich sztuk jest chlubą najdawniejszą w świecie
A z nią nawet lubo kiedy źle na świecie
Więc gdy rozwesela niechaj brzmi kapela
Skrzypki trąby flety i buczący bas…
Źródło: Mazur: Hej! zagrajcie siarczyście, rznijcie nam od ucha (Chór), [w:] Stanisław Moniuszko, Straszny Dwór.
Halka
Halka – opera w dwóch lub czterech aktach, libretto – Włodzimierz Wolski.
W operze Halka przedstawiona jest miłość łącząca góralską dziewczynę, Halkę, oraz szlachcica Janusza. Niestety, Halka nie może liczyć na ślub ze szlachcicem – Janusz żeni się z córką Stolnika - Zofią, która również jest szlachcianką. Cierpi również góral Jontek, który kocha Halkę, lecz ona wierzy zwodniczym obietnicom Janusza. Ostatecznie dziewczyna popada w obłęd i z rozpaczy rzuca się ze skały w nurt górskiej rzeki. Halka to opera, w której ukazane są tragiczne losy ludzi pochodzących z dwóch warstw społecznych. Inspiracją do Halki były wydarzenia z 1846 roku, związane z buntem polskich chłopów. Jako opera dwuaktowa powstała w Wilnie, dwa kolejne zaś akty Moniuszko dopisał w Warszawie. Wersja czteroaktowa odniosła wówczas ogromny sukces.
Posłuchaj arii Jontka Szumią jodły na gór szczycie z opery Halka.
Czy tylko opery?
Stanisław Moniuszko jest twórcą wielu innych utworów, których ze względu na rozmiar lekcji nie można omówić. Warto jednak wymienić najważniejsze z nich.
Moniuszko okazał się mistrzem form wokalnych. Skomponował ponad 300 pieśnipieśni, w tym 267 zebranych w 12 zbiorach zatytułowanych Śpiewnik domowy. Pieśni pisał przede wszystkim do słów ówcześnie żyjących poetów, przez co dotyczyły one aktualnych problemów związanych z kulturą, sztuką oraz z życiem społecznym. W ten sposób język i muzyka polska trafiały do polskich domów, co było celem kompozytora. Pieśni te stały się przełomem o epokowym znaczeniu w dziejach polskiej pieśni solowej.
Posłuchaj jednej z nich.
Ponadto Moniuszko komponował baletybalety, operetki, kantatykantaty, mszemsze, utwory symfoniczneutwory symfoniczne, kameralnekameralne (kwartety smyczkowe) i instrumentalne na fortepian.
Warto pamiętać również o tym, że Senat RP przyjął uchwałę ustanawiającą rok 2019 Rokiem Stanisława Moniuszki. W związku z 200. rocznicą urodzin kompozytora, oddano w niej hołd „wybitnemu artyście, który swoje życie i twórczość poświęcił krzewieniu polskiej muzyki – stawiając go za wzór patriotyzmu”.
Sprawdź swoją wiedzę
Słownik pojęć
część utworu dramatycznego lub przedstawienia teatralnego.
pieśń solowa z akompaniamentem instrumentalnym wchodząca w skład opery, oratorium, operetki lub kantaty.
forma widowiska teatralnego, którego zasadnicze elementy stanowią ruch, muzyka i oprawa scenograficzna, powiązane wspólną myślą przewodnią.
najniższy głos męski; śpiewak o takim głosie.
instrument muzyczny z grupy chordofonów uderzanych.
(wł. cantare, śpiewać) - utwór wokalny, złożony z arii, recytatywów, duetów, ansambli, chórów i ritornelów instrumentalnych. Kantata rozwinęła się we Włoszech na początku XVII w. jako świecki utwór na głos solo z towarzyszeniem instrumentów.
twórca utworów muzycznych.
polski taniec ludowy o różnych lokalnych nazwach w regionie krakowskim (mijany, suwany, dreptany, przebiegany, ścigany skalmierzak, szopieniak, wiśliczak, proszowiak), często poprzedzony przyśpiewką, utrzymany w umiarkowanym lub żywym tempie i metrum parzystym.
polski taniec ludowy, tańczony parami, w dość żywym tempie, w metrum trójdzielnym i tzw. rytmie mazurkowym (2 ósemki i 2 ćwierćnuty).
cykliczna kompozycja wokalna lub wokalno‑instrumentalna, przeznaczona do wykonania w kościele podczas obrzędu m. świętej
dramatyczno‑muzyczny, wokalno‑instrumentalny, z akcją dramatyczną, monologami i dialogami ujętymi w libretcie, przeznaczony do wykonania na scenie (z odpowiednią scenografią), zwykle w specjalnie do tego celu zbudowanym teatrze operowym, również zwanym operą.
utwór wokalny, na ogół do tekstu lirycznego, solowy lub chóralny, wykonywany: a) z towarzyszeniem instrumentu solo, zwykle strunowego, np. w staroż. Grecji z akompaniamentem liry, kitary, w czasach nowoż. gitary, od końca XVIII w. najczęściej fortepianu (p. na głos męski lub żeński, także duety, tercety itd., niektóre p. chóralne); b) z towarzyszeniem kameralnego zespołu instrumentalnego; c) z towarzyszeniem orkiestry (p. orkiestrowe, symfoniczne); d) a cappella (p. powszechne, p. chóralne).
polski taniec narodowy tańczony parami w chodzonym korowodzie; też: muzyka do tego tańca lub utwór muzyczny oparty na jego rytmie.
utwory skomponowane na niewielką liczbę instrumentów muzycznych.
utwory pisane na orkiestrę symfoniczną.
Definicje słownikowe opracowano na podstawie: