Ważne daty

Wprowadzenie

W 1924 Jan Stanisław Bystroń, socjolog i etnograf, zwracał uwagę na proces stopniowego zamierania tradycyjnych pieśni ludowych i zastępowanie tego repertuaru prostymi przyśpiewkami: Coraz mniej słyszy się już pieśni, coraz więcej krótkich śpiewek, tworzonych dorywczo i szybko ginących w niepamięci. Coraz to bardziej nikną stare pieśni, wśród których tyle jest szczerego a nieświadomego artyzmu; owe przyśpiewy, krakowiaki, wyrwasy, czy jak je tam w rozmaitych okolicach nazywają, odpowiadają być może szybszemu tętnu życia współczesnego, ale są niewątpliwym znakiem upadku pieśni ludowej.

W podobnym tonie wypowiedział się w 1935 Karol Szymanowski wskazując jedną z funkcji sztuki wysokiej – utrwalenie reliktów folkloru muzycznego: Niestety, formy kultury ludowej, chłopskiej, są skazane na zagładę. Zadaniem nas, artystów, jest je zachować dla potomności. […] jednym z zadań, nie jedynym.

R1FFWM2lPleZs1

Fotografia przedstawia Karola Szymanowskiego przed willą „Atma” w Zakopanem w 1935 roku. Mężczyzna w średnim wieku, ubrany w garnitur. W prawej dłoni trzyma papieros, lewą natomiast ma w kieszeni.

Folklor w twórczości Szymanowskiego

Zainteresowanie Karola Szymanowskiego muzyką ludową w szczególny sposób rozbudził muzykolog Adolf Chybiński, popularyzator folkloru Podhala. Ich spotkanie w 1920 we Lwowie, podsycane wcześniejszymi pobytami kompozytora w Zakopanem, zaowocowało zmianą negatywnego stosunku Szymanowskiego do tworzywa ludowego i muzyki folklorystycznej.

RweobugqVzfrC1

Fotografia przedstawia Adolfa Chybińskiego. Starszy mężczyzna w okularach, w krótkich, siwych włosach. Spogląda przed siebie. Ubrany jest w białą koszulę i jasną marynarkę.

Pomimo skomponowania Wariacji fortepianowych h‑moll na temat ludowy (1900 - 1904), Szymanowski najczęściej w pejoratywny sposób wyrażał się o polskich kompozycjach czerpiących inspiracje z muzyki ludowej. Recenzując pieśni Zdzisława Jachimeckiego doceniał ich materiałową niezależność: Najwięcej się cieszę, że w nich nie ma nic dyletantyzmu i taniego jeżdżenia po „swojskich” oberkowo‑sielankowych motywach” (1907), a nawiązując do opery Jerzego Gablenza równie dosadnie konstatował: Och, te wstrętne wycinanki, te oberki, te dana‑dana, to przekleństwo naszej sztuki (1910).

Zaprezentowane w 1920 przez Chybińskiego melodie nut Sabałowych zachwyciły Szymanowskiego do tego stopnia, że rok później wzmiankował w korespondencji o chęci skomponowania baletuBaletbaletu Harnasie, a niedługo potem w zupełnie inny sposób wyraził się o możliwości inkorporowania tworzywa ludowego do muzyki profesjonalnej: Otóż żywotność pieśni, czy mówiąc ogólnie, muzyki ludowej, jest zjawiskiem bezwzględnie dodatnim; to jakby z głębi serca rasy wiecznie bijące źródło żywego natchnienia, jakby wydarte z łona gór złomy marmuru, oczekujące tylko wysiłku twórczej ręki, zdolnej nadać im wiecznotrwałe kształty prawdziwego dzieła sztuki. Z jego słów wyraźnie przebijają echa XIX‑wiecznych idei, w świetle których ducha narodu postrzegać można prawdziwie przez pryzmat kultury najniższych warstw społeczeństwa. Szymanowski odnalazł go w kulturze zakopiańskich górali, w jej „cechach rasowych”, które starał się przenieść do swojej twórczości.

R1RNcqMJQQ6ep1

Fotografia przedstawia Jana Krzeptowskiego – legendarny Sabała, najsłynniejszy podhalański skrzypek. Starszy mężczyzna z uśmiechem, siedzi i gra na skrzypcach. Ubrany jest w strój góralski.

Poznając muzykę Podhala podczas góralskich posiad oraz prywatnych spotkań z przyjaciółmi‑góralami, szczególnie z Heleną Roj‑Kozłowską, czy rodziną Bartka Obrochty, Szymanowski z zachwytem chłonął odrębność tonalną, rytmiczną, melodyczną i fakturalną tego regionu folklorystycznego. Echa tych fascynacji odnaleźć można we wspomnieniach, np. Jerzego M. Rytarda: Karol chodził kulejąc po obszernej izbie […] i słuchał, i patrzył na palce muzykantom, nadstawiał ucha w ciekawszych, oryginalniejszych miejscach, rozgryzał te dziwne, prymitywne melodie, rozbierał na poszczególne elementy. […] Gdy Bartuś [Obrochta] – proszony o to – powtarzał nutę, pamiętam, że Karol był zaskoczony pewnymi, za każdym razem innymi zmianami w zasadniczej melodii. […] „To jego granie jest właściwie pewnego rodzaju improwizacją – zawyrokował Karol.

RGgV2Ov67pXAg1

Fotografia przedstawia Bartusia Obrochtę. Starszy mężczyzna z uśmiechem, stoi i gra na skrzypcach. Ubrany jest w strój góralski. W tle widać drewnianą, zniszczoną chatę.

Pod wpływem tych fascynacji powstały Słopiewnie oparte na materiale nuty Sabałowej, fortepianowe Mazurki, balet Harnasie, IV Symfonia, II Koncert skrzypcowy i II Kwartet smyczkowy.

Z kolei z inspiracji zbiorem Puszcza Kurpiowska w pieśni ks. Władysława Skierkowskiego, powstały solowe i chóralne Pieśni kurpiowskie.

R1U9FsSV4MNZA

Fotografia nieznanego autora przedstawia portret Władysława Skierkowskiego. Mężczyzna ma krótkie włosy i pozuje na siedząco. Ubrany jest w białą szatę oraz czarną narzutę.

Jednakże Karol Szymanowski nie utożsamiał utworów będących opracowaniami czy stylizacjami muzyki ludowej z twórczością narodową. W wywiadzie dla Musical America w 1921, powiedział: Charakter muzyki jakiegokolwiek narodu nie zawsze sprowadza się mechanicznie do kwestii takich czy innych rytmów. Innymi słowy, ani cała polska muzyka nie jest utrzymana w rytmie mazurka, ani też cała muzyka utrzymana w rytmie mazurka wcale nie musi być typowo polska.

Harnasie

Władysław Obrochta, potomek słynnego skrzypka Bartusia, po latach w audycji radiowej wspominał Szymanowskiego, który Jak na wesele pojechał, to stale miał przy sobie ołówek i kartke, i cały czas ino spisywoł i spisywoł, kreśloł i kreśloł, słuchał i pisał. Na podstawie tych szkiców i notatek powstał w latach 1922 - 1923 zeszycik nazwany Notatnikiem Szymanowskiego, zawierający zapisane przez kompozytora melodie wykorzystane w balecie Harnasie oraz w fortepianowych Mazurkach. Adolf Chybiński przeglądając ów notatnik zasugerował, iż kształt, jaki nadał tym zapisom Szymanowski, odbiegał od oryginału. Ów muzykolog sugerował jednocześnie, iż zanotowane szkice wraz z dodanym niekiedy szkieletem akompaniamentu, przypominały raczej melodie w takim […] brzmieniu, w jakim je pragnął słyszeć, a nie w brzmieniu oryginalnym.

R1bK4r1dQFh8y1

Fotografia przedstawia Helenę Roj-Rytardową. Młoda kobieta w chustą na głowie, która ma wzór kwiatowy. Helena ma twarz delikatną, bladą, lekko uśmiecha się.

Choć idea utworu zrodziła się znacznie wcześniej (być może kiedy Szymanowski poznał Igora Strawińskiego i jego „rosyjskie” balety), praca nad Harnasiami rozpoczęła się w roku 1923 – w liście do przyjaciela Szymanowski pisał we wrześniu: […] zacząłem szkicować tę zakopiańską historię i, zdaje się, nieźle się udaje. Po kilku latach pracy entuzjazm twórczy osłabł, by ostatecznie w roku 1931 z zachwytem wyznać Zofii Kochańskiej: […] dla polskiej muzyki [… to] granitowy słup.

Balet ten jest przykładem opracowania melodii ludowych wprowadzonych w tkankę utworu. Szymanowski cytuje w Harnasiach podhalańskie śpiewki (wszystkie fragmenty wokalne – solowe i chóralne – są wierne góralskiej tradycji) oraz instrumentalne ‘nuty’ (schematy melodyczno‑harmoniczne wykonywane przez kapele góralskie).

PartyturęPartyturaPartyturę utworu rozpoczyna fragment nuty Sabałowej, jednej z trzech, które Szymanowskiemu prezentował we Lwowie Adolf Chybiński. W nieco inny sposób fragment ten interpretuje Kazimierz Nowacki, dopatrując się w inicjalnych frazach utworu syntezy kilku melodii góralskich (z dominującą rolą Sabałowej). W świetle takiej supozycji początek kompozycji interpretować można jako nabierające cech mitycznych muzyczne przedstawienie Podhala.

Inspirując kolejnych twórców

„Przenosząc Podhale na scenę” Szymanowski zainspirował w polskiej kulturze muzycznej dalsze kompozycje „góralskie”, by przywołać – obok licznych suit – balet Artura Malawskiego Wierchy, III Koncert skrzypcowy Grażyny Bacewicz czy podhalański poliptyk Wojciecha Kilara i Koncert klawesynowy Henryka Mikołaja Góreckiego.

RFkbz2l9YFeXV1

Fotografia przedstawia Artura Malawskiego, podczas spektaklu z 1962 roku „Wierchy”. Na scenie znajdują się tłumy osób, ustawionych w rzędzie, można zauważyć, że mężczyźni w pierwszym rzędzie ubrani są w stroje góralskie w jasnych barwach.

Zadania

RaG2ckytXOlen

Ćwiczenie 3

Przedstaw stosunek Szymanowskiego do folkloryzmu.

Przedstaw stosunek Szymanowskiego do folkloryzmu.

Wysłuchaj fragmentu muzycznego: Eli nuta. Wskaż, kto śpiewał Szymanowskiemu ten fragment, zanotowany następnie w Notatniku muzycznym i wprowadzony do baletu Harnasie

• Stanisława Szymanowska
• Helena Roj-Rytardowa
• Zofia Kochańska

Zadanie posiada plik audio, który można odsłuchać w wersji online podręcznika.

Słownik pojęć

Źródło:

Wojciech Marchwica, Słownik muzyki, Zielona Sowa, Kraków 2006

Biblioteka muzyczna