Wprowadzenie

O ile większość rozwiązań dotyczących granicy zachodniej zapadło podczas konferencji wersalskiej lub w wyniku późniejszego arbitrażu mocarstw, o tyle granica wschodnia została ukształtowana przede wszystkim w wyniku działań militarnych. Zmagania o jej przebieg były nie tylko sporem o przynależność terytorialną niektórych obszarów, ale były również walką o „być albo nie być” państwa polskiego. II RP stanowiła dla bolszewików zaporę w szerzeniu ogólnoświatowej rewolucji proletariackiej. Gdyby Polska przegrała z Rosją Radziecką, najprawdopodobniej zostałaby przez nią wchłonięta i stałaby się jedną z republik.

O kształcie granicy wschodniej zadecydowały też starcia z Ukraińcami. Dążenia polskie natrafiły na aspiracje ukraińskie zmierzające do utworzenia niezależnego państwa na tych obszarach, do których pretensje zgłaszali również Polacy (przede wszystkim Galicja Wschodnia).

W samej Rzeczpospolitej ukształtowały się dwie wizje przebiegu granicy wschodniej prezentowane przez wpływowych polityków polskich Romana Dmowskiego i Józefa Piłsudskiego.

Dmowski był zwolennikiem koncepcji inkorporacyjnej, zakładającej włączenie w skład Rzeczypospolitej terenów w większości zamieszkanych przez ludność polskojęzyczną lub tych, na których Polacy znajdowali się w mniejszości, ale stanowili swego rodzaju elitę polityczną, gospodarczą i kulturalną. Liczył na to, że uda się doprowadzić do asymilacji osób innej narodowości i tym samym utworzenia państwa jednonarodowego. Na wschodzie do Polski miały być przyłączone takie tereny, jak Litwa, Galicja Wschodnia oraz ziemie po rzekę Berezynę.

Koncepcja federacyjna Józefa Piłsudskiego nawiązywała do idei monarchii jagiellońskiej. Piłsudski chciał powiązać Polskę sojuszem gospodarczym i militarnym z Ukrainą, Białorusią i Litwą. Państwa te oddzielałyby II RP od terytorium Rosji, a sam sojusz stanowiłby przeciwwagę dla dominacji Rosji i Niemiec w tej części Europy.

Starcia z Ukraińcami

Próby ustanowienia granicy wschodniej rozpoczęły się jeszcze w trakcie I wojny światowej. Uwarunkowane były dążeniami Ukraińców do utworzenia własnego państwa.

Kiedy w Rosji władzę przejęli bolszewicy, Ukraińcy zdecydowali się na ogłoszenie niepodległości i utworzenie Ukraińskiej Republiki Ludowej (URL). Niemniej wojska ukraińskie nie były w stanie w starciu z bolszewikami utrzymać niezależności państwa. Toteż zwrócono się o pomoc do państw centralnych. Ukraińska delegacja przybyła na radziecko‑niemieckie rozmowy pokojowe w Brześciu. Zanim doszło do podpisania traktatu pokojowego państw centralnych i Rosji, wcześniej Niemcy i Austro‑Węgry podpisały porozumienie z URL. Zgodnie z nim (znalazło to później potwierdzenie w pokoju brzeskim) państwa centralne uznawały istnienie URL. Ponadto Niemcy i Austro‑Węgry odstępowały proklamowanej Ukraińskiej Republice Ludowej Chełmszczyznę z miastem Chełmem i część Podlasia. Natomiast teren Galicji Wschodniej miał stanowić odrębny, autonomiczny obszar należący do monarchii austro‑węgierskiej.

Dla zainteresowanych

Mimo że traktat został podpisany i przez Niemcy, i przez Austro‑Węgry, Cesarstwo Niemieckie wolało widzieć „państwo ukraińskie” jako bardziej zależne od siebie. Toteż z inicjatywy Niemiec Pawło Skoropadski dokonał zamachu stanu i powołał Hetmanat (państwo istniało od kwietnia do grudnia 1918 roku), likwidując tym samym URL. Ponowna proklamacja niezależnego państwa ukraińskiego była efektem kapitulacji państw centralnych. Skoropadski stracił protektora. 14 grudnia 1918 roku Symon Petlura i Wołodymyr Wynnyczenko przeprowadzili przewrót wojskowy. Proklamowano ponownie Ukraińską Republikę Ludową. Podobnie jednak jak dla jej poprzedniczki ogromnym zagrożeniem okazali się bolszewicy.

W sporach z Polakami najważniejszą rolę odgrywała jednak Galicja Wschodnia, która nie weszła w skład URL. Nie było możliwości wyznaczenia na tym obszarze granicy, która uwzględniałaby kwestie etniczne. Region zamieszkiwali Polacy (w miastach oraz w rejonach Lwowa i Tarnopola), Ukraińcy (głównie na wsi), Niemcy, Żydzi, Ormianie. Przez lata Austriacy wykorzystywali spory narodowe w tym rejonie. Kiedy ich wojska zaczęły się wycofywać ze Lwowa, przekazali władzę w mieście oraz magazyny z bronią Ukraińcom. W nocy z 31 października na 1 listopada 1918 roku Ukraińcy proklamowali utworzenie Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej (ZURL), niezależnej od URL, zajmując gmachy publiczne i wojskowe Lwowa.

Decyzja o utworzeniu ZURL miała wpływ na rozpoczęcie starć polsko‑ukraińskich i zainicjowanie wojny o polską granicę wschodnią. Mieszkający we Lwowie Polacy rozpoczęli walkę o odzyskanie miasta z rąk ukraińskich. Do starć przystąpili ochotnicy. Podkreślany jest przede wszystkim udział dzieci i młodzieży, nazwanych Orlętami Lwowskimi. Najmłodszy z poległych uczestników walk miał 9 lat. Ci, którzy zginęli, znaleźli miejsce spoczynku na Cmentarzu Łyczakowskim. Wydzielona na ich pochówek część ma nazwę Cmentarza Obrońców Lwowa potocznie nazywana Cmentarzem Orląt Lwowskich.

Kapsuła czasu

Cmentarz Orląt Lwowskich został zbudowany w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Wzniesiono na nim pomnik Chwały. Po obu stronach pomnika umieszczono lwy z tarczami, na których znalazły się napisy: „Zawsze wierny” i „Tobie, Polsko”. Pomnik, podobnie jak cmentarz, został zniszczony: częściowo podczas II wojny, ale głównie w latach 70. XX wieku w efekcie zwykłego barbarzyństwa. Odnowiono go dopiero na przełomie XX/XXI wieku. W 2005 roku dokonano jego uroczystego otwarcia (w obecności władz polskich i ukraińskich). Wydarzenie to potraktowano jako symbol pojednania polsko‑ukraińskiego.

Starcia z Ukraińcami

Z odsieczą mieszkańcom Lwowa przybyły oddziały polskie dowodzone przez pułkownika Michała Tokarzewskiego‑Karaszewiczatc5uAYGEaH_000tp001Michała Tokarzewskiego‑Karaszewicza. Udało im się opanować miasto, jednak zmagania o Galicję Wschodnią i Wołyń trwały nadal. Wiosną 1919 roku na teren Galicji skierowano Błękitną Armię, która wyparła wojska ukraińskie za rzekę Zbrucz. Zawieszenie broni między walczącymi stronami podpisano we wrześniu 1919 roku.

Ostateczne rozstrzygnięcie, przyznające Polsce sporny teren, było decyzją mocarstw i zapadło w marcu 1923 roku.

Pierwsze walki z bolszewikami

Po wycofaniu się na początku 1919 roku wojsk niemieckich z terenów wschodnich, na obszary te wkroczyła armia bolszewicka, mająca za zadanie zrealizować wizję ogólnoświatowej rewolucji proletariackiej. Na zajętych terenach bolszewicy utworzyli kontrolowaną przez siebie Litewsko‑Białoruską Republikę Socjalistyczną. Polacy postanowili przeszkodzić w realizacji tych planów, zwłaszcza że zagrażały one nie tylko spójności terytorialnej, ale także suwerenności państwa polskiego. Do pierwszych starć między Polakami i bolszewikami doszło w lutym 1919 roku pod Berezą Kartuską. Polacy w ofensywie wiosennej odnosili sukcesy, wypierając stopniowo Armię Czerwoną. W kwietniu zdobyli Wilno. Wówczas Piłsudski wydał „Manifest do ludności byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego”.

Wyprawa kijowska

Latem 1919 roku wojska polskie zajęły znaczną część Białorusi i Wołynia. Piłsudski zdecydował się jednak zatrzymać ofensywę, ponieważ w wojnie domowej w Rosji przewagę zdobyli biali i armia bolszewicka była bliska całkowitej porażki. Biali chcieli powrotu do granic sprzed I wojny. Tym samym nie widzieli możliwości utworzenia niepodległego państwa polskiego. Wydawało się, że bardziej skłonni do kompromisu w tej kwestii będą bolszewicy.

Przestój w działaniach zbrojnych z Polską został wykorzystany przez bolszewików, którzy odnieśli sukces w wojnie domowej i… rozpoczęli przygotowania do zmagań militarnych z II RP. Pod koniec marca 1920 roku wywiad polski złamał szyfr stosowany przez bolszewików i zdobył plany, które zapadły na ich naradzie wojskowej w Smoleńsku. Jednoznacznie wskazywały one, że bolszewicy zamierzają przystąpić do ataku na Polskę. Piłsudski postanowił więc ich uprzedzić. Poszukiwał też sojusznika w walce z bolszewikami (przy okazji realizując koncepcję federacyjną) i prowadził rozmowy z rządem Ukraińskiej Republiki Ludowej. Na mocy porozumienia z atamanemtc5uAYGEaH_000tp002atamanem Symonem Petlurątc5uAYGEaH_000tp003Symonem Petlurą, który stał na czele URL, doprowadził do uznania przez Ukraińców polskich praw do Wołynia i Galicji Wschodniej, w zamian obiecując sojusz wojskowy i poparcie militarne w celu wyparcia wojsk bolszewickich z terenów naddnieprzańskich. Sprzymierzone wojska polsko‑ukraińskie rozpoczęły 25 kwietnia 1920 roku ofensywę na Ukrainie, zajmując w maju Kijów. Mimo sukcesów nie udało się rozbić Armii Czerwonej. Okazało się także, że poparcie społeczeństwa ukraińskiego dla Petlury jest niewielkie. Większość Ukraińców uznała, że ataman poszedł na zbyt duże ustępstwa terytorialne wobec Polski.

R102QdmWeuqZO

Spotkanie Józefa Piłsudskiego z Symonem Petlurą w Kijowie Spotkanie Józefa Piłsudskiego z Symonem Petlurą w Kijowie Źródło: domena publiczna.

Bolszewicy, po zwycięstwie nad białymi oraz wzmocnieniu armii przez część oficerów i żołnierzy przeciwnika, już w czerwcu 1920 roku rozpoczęli kontrofensywę.

Pomocna w osiąganiu zwycięstw okazała się akcja propagandowa. Głoszono m.in., że imperialna Polska chce zdusić robotniczo‑chłopską Rosję. Do Armii Czerwonej zaczęli wstępować ochotnicy, poczuwający się do spełnienia patriotycznego obowiązku wobec ojczyzny. Armia Czerwona podjęła działania zaczepne na Ukrainie. 10 czerwca 1920 roku bolszewikom udało się ponownie zająć Kijów.

Polecenie 5

Przyjrzyj się jeńcom bolszewickim wziętym do niewoli polskiej. Jaki nasuwa Ci się wniosek co do stanu Armii Czerwonej?

R1I0hOKQEzx4X

Jeńcy bolszewiccy po Bitwie Warszawskiej Źródło: Jeńcy bolszewiccy po Bitwie Warszawskiej, Fotografia, domena publiczna.

Ofensywa bolszewików

Po sukcesie kijowskim przyszły kolejne. 4 lipca ruszyła ofensywa bolszewicka Michaiła Tuchaczewskiego. W ciągu kilkunastu dni czerwonoarmiści zajęli Mińsk, Wilno, Grodno. Podpisali też z Litwą układ oddający jej Wilno, a w zamian państwo litewskie zgodziło się na przemarsz wojsk bolszewickich przez swoje terytorium. Na froncie południowym także wojska polskie zaczęły się wycofywać, opuszczając linię obrony nad Bugiem. Co gorsza, 4. armia bolszewicka, prowadząca działania wzdłuż granicy z Prusami Wschodnimi, wdarła się pod Mławę i Płock. W reakcji na trudną sytuację na froncie powołano Radę Obrony Państwa, składającą się z przedstawicieli parlamentu, rządu i władz wojskowych. Na jej czele stanął Józef Piłsudski.

Polacy szukali też wsparcia państw zachodnich. W lipcu 1920 roku do obradujących przedstawicieli państw ententy w Spa (w tym belgijskim miasteczku odbywała się konferencja dotycząca realizacji przez Niemcy postanowień traktatu wersalskiego) udał się Władysław Grabski.

Za pośrednictwo w rozmowach z Rosją państwa zachodnie domagały się wyrażenia zgody przez Polskę na ustalenie granicy wschodniej na linii Curzona. Termin powstał od nazwiska ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, który w 1919 roku zaproponował jej kształt. Była to zasadniczo granica zachodnia Rosji po III rozbiorze Polski na linii Bugu, natomiast na południu przecinała ziemie Rzeczypospolitej, znajdujące się od 1772 roku pod zaborem austriackim. Wspomniana linia miała mieć charakter linii rozejmowej.

Polacy mieli również zaakceptować decyzję państw zachodnich o oddaniu Wilna Litwie i przyjąć narzucone rozwiązania dotyczące Śląska Cieszyńskiego. Zgoda Grabskiego na wejście w życie wspomnianych decyzji doprowadziła do upadku jego rządu i powołania Rządu Obrony Narodowej z Wincentym Witosem jako premierem. W Mińsku rozpoczęły się pertraktacje polsko‑bolszewickie. Nie przyniosły one jednak żadnych rezultatów, ponieważ bolszewicy, wierząc w zwycięstwo, przedstawili żądania nie do zaakceptowania dla strony polskiej. Domagali się m.in. redukcji liczebności armii polskiej, ograniczenia zbrojeń, oddania części uzbrojenia Wojska Polskiego. Bolszewicy próbowali też realizować politykę faktów dokonanych. W Tarnopolu władzę przejął Galicyjski Komitet Rewolucyjny, a 28 lipca 1920 roku w opanowanym przez nich Białymstoku władzę przejął utworzony 23 lipca w Smoleńsku Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski, który miał pełnić funkcję komunistycznego organu władzy na terenach II RP. Na jego czele stanęli Feliks Dzierżyński i Julian Marchlewski. Najprawdopodobniej był to pierwszy krok do przygotowania ziem polskich do uczynienia z nich republiki radzieckiej.

Propaganda w wojnie z bolszewikami

W okresie wojny polsko‑bolszewickiej ogromną rolę odegrała propaganda. Obie strony starały się przedstawić prowadzone działania wojenne jako „jedynie słuszne”. Bolszewicy, wykorzystując sympatie rewolucyjne w Europie i docierając do członków partii komunistycznych w krajach europejskich poprzez III Międzynarodówkę, starali się uniemożliwić dostarczenie pomocy, choćby transportów broni wysyłanych przez ententę. W Niemczech strajkujący robotnicy zatrzymywali pociągi, które wiozły broń dla walczących Polaków. W tym kraju propaganda trafiła na wyjątkowo podatny grunt – społeczeństwo miało żal o postanowienia traktatu wersalskiego. Podczas działań rozwieszano plakaty, rozrzucano ulotki.

R1YnPj3hsUyst

Bolszewicki plakat propagandowy Podpisane postacie: „czerwonoarmista, polski pan i baron Wrangel”.„Pospiesz się, żeby pana jak najmocniej nadmuchać, barona też nie zapomnij”. Źródło: Bolszewicki plakat propagandowy, domena publiczna.

RiO2Ip95GGHvR

Plakat przedstawiający żołnierza polskiego w czapce rogatywce, na której na czerwonym tle jest biały orzeł. W tarczę wbijają się bagnety. Nad postacią jest napis: "Do broni!" a pod nią "Ratujmy Ojczyznę. Pamiętajmy dobrze o naszym przyszłym losie."

RoZTACDd0mRlV

Polski plakat propagandowy Źródło: Polski plakat propagandowy, domena publiczna.

RvxrrciMKNqvC

Bolszewicki plakat propagandowy „Oto, czym kończy się pański plan (plan panów)”.Na sztandarze: „Niech żyje sowiecka Polska”.W prawym górnym rogu: „Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się”. Źródło: Bolszewicki plakat propagandowy, domena publiczna.

Bitwa Warszawska – cud nad Wisłą

Na początku sierpnia 1920 roku sytuacja państwa polskiego wydawała się dramatyczna. Oddziały Armii Czerwonej podeszły pod Warszawę. Rząd i władze wojskowe ogłosiły pełną mobilizację. W szeregi armii polskiej wstąpiło około 100 tys. ochotników. Oddawano pieniądze i kosztowności, wspierając Fundusz Obrony Państwa. Polskie władze wojskowe przygotowały koncepcję oparcia obrony na linii Wisły. 13 sierpnia rozpoczęły się działania na przedpolach Warszawy (w rejonie Radzymina i Ossowa).

RgiQWxqkw9gNt

Rozmowa przed bitwą warszawską dwóch dowódców polskich: Józefa Piłsudskiego i Edwarda Rydza-Śmigłego Źródło: Rozmowa przed bitwą warszawską dwóch dowódców polskich: Józefa Piłsudskiego i Edwarda Rydza-Śmigłego, Fotografia, domena publiczna.

Bitwa Warszawska – cud nad Wisłą

Od 15 sierpnia, od zaciętych walk o Radzymin, szala zwycięstwa zaczęła się przechylać na stronę polską. Podjęta przez Piłsudskiego ofensywa znad rzeki Wieprz doprowadziła do wsparcia obrońców stolicy pod Radzyminem i w konsekwencji do rozbicia trzonu armii Tuchaczewskiego. Jej resztki przekroczyły granice Prus Wschodnichtc5uAYGEaH_000tp004Prus Wschodnich. Tam Niemcy nie rozbroili oddziałów, lecz pozwolili im w pełnym rynsztunku przekroczyć granice państwa rosyjskiego. Pod koniec sierpnia wszystkie oddziały przeszły Bug. Ostateczną klęskę na Lubelszczyźnie pod Komarowem poniosła też armia Budionnegotc5uAYGEaH_000tp005Budionnego (31 sierpnia 1920 roku).

Bitwy wojny polsko‑bolszewickiej

R1MWk9XORpZpM1

Bitwa pod Słuckiem

Atak 3. Pułku Ułanów Śląskich pod Słuckiem był zaledwie jednym z tematów malarstwa batalistycznego prezentującego starcia wojny polsko‑bolszewickiej.

Bitwa warszawska została nazwana cudem nad Wisłą. Przełom w niej nastąpił 15 sierpnia – w kalendarzu liturgicznym obchodzone jest wówczas święto Matki Boskiej Zielnej. Forsowano więc, a zwłaszcza Narodowa Demokracja, tezę o opiece sił nadprzyrodzonych, które pomogły w sukcesie. Dyskredytowano w ten sposób zasługi głównego inicjatora pomysłu bitwy warszawskiej Józefa Piłsudskiego oraz dowódcy frontu środkowego Edwarda Rydza‑Śmigłegotc5uAYGEaH_000tp006Edwarda Rydza‑Śmigłego, którego uderzenie na lewe skrzydło armii bolszewików odcięło im drogę odwrotu spod Warszawy.

Kolejne miesiące przyniosły dalsze sukcesy Polaków. W dniach 22–28 września 1920 roku rozegrana została następna ważna bitwa – nad Niemnem. Polacy stopniowo odzyskiwali tereny utracone na rzecz bolszewików.

Pokój ryski

Wobec zbliżającej się zimy, a także z powodu zmęczenia zdecydowano się rozpocząć rozmowy pokojowe. 18 października 1920 roku przerwano działania wojenne, a 18 marca 1921 roku w Rydze podpisano porozumienie kończące wojnę.

Granica, zgodnie z traktatem, miała przebiegać od linii Dźwiny poprzez Białoruś do Zbrucza i Dniestru. Oprócz tego obie strony zobowiązały się do nieingerowania w swoje wewnętrzne sprawy, zrzekły się roszczeń finansowych. Rosja miała zwrócić Polsce dobra zagarnięte w czasach carskich. Polacy uznali także panowanie Rosji nad Ukrainą, zrezygnowali z roszczeń do części ziem białoruskich, które gotowi byli oddać Rosji.

Dla zainteresowanych

RDSYDQ7U19LNK1

II Ochotniczy Szwadron Śmierci

Problem Wileńszczyzny

Jeszcze przed zawarciem traktatu ryskiego rozwiązano problem Wileńszczyzny. Podczas konferencji w Spa delegacja polska, chcąc otrzymać pomoc od państw zachodnich, wyraziła zgodę na oddanie Wilna Litwie. Bolszewicy podczas zwycięskiego marszu zdobyli Wilno i przekazali je państwu litewskiemu. Teraz z kolei – w wyniku sukcesów ofensywy polskiej – wojska polskie ponownie wkroczyły na teren Wileńszczyzny. Piłsudski, nie chcąc jednak oficjalnie wystąpić przeciwko decyzji państw zachodnich, jak też układowi radziecko‑litewskiemu, wykonał pewien polityczny manewr. Polecił gen. Lucjanowi Żeligowskiemu, dowódcy dywizji białorusko‑litewskiej, „zbuntować się”: „samowolnie” wkroczyć do Wilna i dokonać procesu „sterowanego samookreślenia” tego terenu pod kontrolą polską. W ten sposób zajęto Wileńszczyznę (październik 1920) i utworzono Litwę Środkową, która blisko dwa lata była terenem formalnie niezależnym. Kiedy nie udało się stworzyć federacji z Litwą, na co liczył Piłsudski, na Wileńszczyźnie przeprowadzono w 1922 roku wybory do lokalnego Sejmu Wileńskiego, a ten opowiedział się za przyłączeniem Wileńszczyzny do Polski. Litwa nie pogodziła się z zaistniałą sytuacją. Do 1927 roku oficjalnie uznawała, że pozostaje z Polską w stanie wojny. Stosunki dyplomatyczne nawiązano dopiero w 1938 roku, po wystosowaniu przez Polskę ultimatum.

Zamiast podsumowania