Hodowcy decydujący się na chów zwierząt zobowiązani są do przestrzegania zapisanych w prawie wytycznych dotyczących zapewnienia im opieki oraz odpowiednich warunków bytowania. Akty prawne regulują m.in. dozwolone rodzaje systemów utrzymania zwierząt określonych gatunków (z wytycznymi odnośnie różnego wieku i płci), minimalną powierzchnię przypadającą na jedno zwierzę, a także wyposażenie pomieszczeń inwentarskich i panujący w nich mikroklimat. Zwierzęta powinny być utrzymywane w warunkach nieszkodliwych dla ich zdrowia, które nie powodują urazów i uszkodzeń ciała i nie przyczyniają się do cierpienia. Budynki muszą być zaprojektowane i skonstruowane tak, aby zapewniały zwierzętom przestrzeń do swobodnego poruszania się, dostęp do paszy i wody oraz odpowiednie warunki mikroklimatyczne, a jednocześnie umożliwiały ich dokładne czyszczenie oraz dezynfekcję. System utrzymania powinien więc zapewniać zwierzętom zdrowie i odpowiedni dla nich dobrostan.

Wspomniane podstawy prawne to:

• Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (Dz. U. z 2003 r. Nr 106, poz. 1002 z późn. zm.),

• Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 15 lutego 2010 r. w sprawie wymagań i sposobu postępowania przy utrzymywaniu gatunków zwierząt gospodarskich, dla których normy ochrony zostały określone w przepisach Unii Europejskiej (Dz. U. z 2010 r. Nr 56, poz. 344 z późn. zm.) – dotyczy m.in. cieląt,

• Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 czerwca 2010 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymywania gatunków zwierząt gospodarskich innych niż te, dla których normy ochrony zostały określone w przepisach Unii Europejskiej (Dz. U. z 2010 r., Nr 116, poz. 778) – dotyczy m.in. bydła powyżej 6 miesiąca życia.

W przypadku chowu bydła zgodnie z ostatnim z tych dokumentów (rozporządzenie z 28 czerwca 2010 r.) zwierzęta powyżej 6 miesiąca życia mogą być utrzymywane w:

a) systemie uwięziowym;

b) systemie wolnostanowiskowym (bez uwięzi):

• z wydzielonymi legowiskami (nie dotyczy to bydła opasowego i buhajów);

• bez wydzielonych legowisk na ściółce;

• bez wydzielonych legowisk i bez ściółki (nie dotyczy to buhajów, krów i jałówek cielnych powyżej 7. miesiąca ciąży).

W obu systemach – uwięziowym i wolnostanowiskowym – do ścielenia stanowisk dla zwierząt można stosować słomę albo inne materiały izolacyjne jak np. trociny, dopuszczalny jest również chów bezściółkowy. Bydło można również utrzymywać w systemie otwartym (wolnowybiegowym), czyli zapewniając mu pomieszczenia chroniące przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi, które zwierzęta mogą w każdej chwili opuścić. System taki stosowany jest w hodowli bydła mięsnego i jałówek, a także krów mlecznych, choć w przypadku tych ostatnich występuje w krajach o łagodniejszym klimacie. Zwierzęta są wówczas karmione i pojone poza budynkiem inwentarskim, na wydzielonej części pastwiska lub podwórza (okólniku).

System uwięziowy w chowie bydła to forma hodowli, w której zwierzęta są utrzymywane w oborach lub pomieszczeniach, w których mają ograniczony zakres ruchu. Krowy utrzymywane w oborach uwięzionych przebywają na indywidualnych stanowiskach, gdzie są karmione, pojone, dojone, a często również rodzą. Istnieje wiele typów stanowisk i stosowanych w nich uwięzi. Wszystkie powinny jednak zapewniać wygodny dostęp zwierząt do paszy i wody, umożliwiać im swobodne kładzenie się i wstawanie oraz pozwalać hodowcom na utrzymanie stanowiska w czystości.

W tym systemie nie ma dostępu do naturalnego pokarmu, takiego jak pastwisko, co wymaga dostarczania odpowiedniej ilości pasz i wody pitnej.

RHJ8vZzQ0gEZh

Zdjęcie przedstawia bydło hodowane w systemie uwięziowym. Bydło jest przywiązane do krat metalowym łańcuchem.

W systemie uwięziowym bydło jest często grupowane w stada, jednak każde zwierzę ma ograniczone miejsce na ruch i kontakt z innymi osobnikami. Pomieszczenia uwięziowe powinny być odpowiednio zaprojektowane, aby zapewnić optymalne warunki bytowe dla zwierząt. Bierze się pod uwagę:

• oświetlenie,

• wentylację i odpowiedni mikroklimat,

• odpowiednią wielkość stanowisk,

• przeciwwagę dla klatek, która pozwala na ruch zwierząt i odciążenie stawów.

Minimalne dopuszczalne wymiary stanowisk uwięzionych zestawiono w poniższej tabeli:

Indeks górny Minimalne wymiary stanowisk dla jednej sztuki bydła utrzymywanego na uwięzi (rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 czerwca 2010 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymywania gatunków zwierząt gospodarskich innych niż te, dla których normy ochrony zostały określone w przepisach Unii Europejskiej Indeks górny koniec^{Minimalne wymiary stanowisk dla jednej sztuki bydła utrzymywanego na uwięzi (rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 czerwca 2010 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymywania gatunków zwierząt gospodarskich innych niż te, dla których normy ochrony zostały określone w przepisach Unii Europejskiej}

System uwięziowy w hodowli bydła pozwala na łatwiejsze zarządzanie zwierzętami i kontrolę nad ich żywieniem i  zdrowiem. Jeśli chodzi o sposób przeprowadzania doju, to zależny jest on od skali produkcji mleka: od prostych bańkowych dojarek przewoźnych stosowanych w mniejszych oborach, po dojarki rurociągowe w przypadku większej skali chowu.

R8RTbrwl9ZHq4

Zdjęcie przedstawia bydło w pojedynczych klatkach. Zwierzęta znajdują się w klatkach o małej powierzchni.

System uwięziowy wymaga znacznej ilości pracy, aby zapewnić odpowiednie warunki dla zwierząt i zadbania o ich zdrowie. Wymaga również regularnego czyszczenia klatek i pomieszczeń, aby zapobiec rozwojowi chorób i infekcji. W dużych oborach uwięziowych do usuwania odchodów najczęściej stosuje się albo ciągnik z czołowym zgarniaczem do wygarniania obornika na zewnątrz budynku, albo zgarniacze łańcuchowe poruszające się w odkrytym kanale gnojowym. W mniejszych budynkach robi się to ręcznie.

Choć w Polsce uwięziowy system utrzymania bydła jest bardzo rozpowszechniony, to jednak wraz z rosnącą skalą produkcji zwierzęcej coraz bardziej popularny staje się system wolnostanowiskowy. Ten ostatni zapewnia zwierzętom lepsze warunki bytowania, ale również pozwala na lepszą organizację pracy hodowcy.

System wolnostanowiskowy w chowie bydła to forma hodowli, w której zwierzęta są utrzymywane w dużych, otwartych pomieszczeniach lub na pastwiskach. Ten system hodowlany stanowi alternatywę dla systemów, w których zwierzęta są trzymane w oborach lub klatkach. W systemie wolnostanowiskowym bydło ma dostęp do wolnej przestrzeni, co pozwala na naturalne zachowania, takie jak poruszanie się, wspinanie i badanie otoczenia.

Optymalne warunki bytowe dla zwierząt to:

• dostęp do cienia,

• dostęp do wody pitnej,

• dostęp do żywności,

• miejsca do odpoczynku,

• ochrona przed ekstremalnymi warunkami atmosferycznymi.

R1MGA0SL0SBpI

Na zdjęciu widoczne są krowy w oborze wolnostanowiskowej. Krowy nie są od siebie oddzielone przegrodami ani ścianami. Widoczna jest jedynie barierka z przodu.

Obory wolnostanowiskowe wyposażone są w stanowiska wypoczynkowe (boksy) lub w otwartą przestrzeń rekreacyjną bez wygrodzonych stanowisk. Boksy pełnią wyłącznie funkcje wypoczynkowe. Bydło samo decyduje, kiedy pobiera paszę, przemieszcza się czy leży – może swobodnie poruszać się korytarzami gnojowo‑spacerowymi i wybierać miejsce do odpoczynku. W takich warunkach nie jest możliwe przeprowadzanie doju czy zabiegów pielęgnacyjnych wymagających unieruchomienia zwierzęcia. Stąd też dój odbywa się w osobnych pomieszczeniach — halach udojowych, a wycielenia w przystosowanych do tego celu pomieszczeniach, tzw. porodówkach z kojcami porodowymi.

System wolnostanowiskowy stanowi też wyzwanie w przypadku indywidualnego żywienia krów, jeśli hodowca chciałby dostosować je jak najlepiej do aktualnych potrzeb zwierząt. Sprawdzonym sposobem jest podział stada na tzw. grupy technologiczne, a więc grupowanie krów o podobnym zapotrzebowaniu na paszę, w zależności od ich wydajności oraz stanu fizjologicznego. Oprócz tego ułatwienie w żywieniu stanowi wykorzystanie stacji paszowych, czyli wydzielonych i zautomatyzowanych stanowisk do zadawania paszy treściwej. Dzięki danym zapisanym w pamięci komputera (numer identyfikacyjny zwierzęcia, ilość pobieranej przez nie paszy w określonym czasie itp.) możliwe jest precyzyjne karmienie krów zgodnie z indywidualnymi zapotrzebowaniami. Zwierzęta podchodzące do stacji paszowej są rozpoznawane na podstawie doczepionych transponderów – kolczyków elektronicznych lub wszczepionych pod skórę mikrochipów, zawierających zapisane elektronicznie ich numery identyfikacyjne. Transpondery wykorzystywane są również do identyfikowania krów np. w halach udojowych i przez roboty do doju, wszędzie tam, gdzie zainstalowane są odpowiednie czytniki.

Indeks górny Minimalne wymiary wydzielonych boksów dla jednej sztuki bydła w pomieszczeniu inwentarskim utrzymywanego w systemie wolnostanowiskowym z wydzielonymi legowiskami – nie dotyczy to bydła opasowego i buhajów (rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 czerwca 2010 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymywania gatunków zwierząt gospodarskich innych niż te, dla których normy ochrony zostały określone w przepisach Unii Europejskiej) Indeks górny koniec^{Minimalne wymiary wydzielonych boksów dla jednej sztuki bydła w pomieszczeniu inwentarskim utrzymywanego w systemie wolnostanowiskowym z wydzielonymi legowiskami – nie dotyczy to bydła opasowego i buhajów (rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 czerwca 2010 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymywania gatunków zwierząt gospodarskich innych niż te, dla których normy ochrony zostały określone w przepisach Unii Europejskiej)}

Utrzymanie bezściółkowe

Częstym rozwiązaniem stosowanym w oborach wolnostanowiskowych jest chów bezściółkowy. Korytarze spacerowe mogą być wyposażone w betonowe podłogi szczelinowe (odchody przydeptywane przez zwierzęta wpadają przez otwory do znajdującego się pod oborą zbiornika na gnojowicę) albo nie mieć takich podłóg. W tym drugim przypadku odchody krowie są usuwane z powierzchni litej podłogi przez zgarniaki. 

Utrzymanie na głębokiej ściółce

W przypadku systemu utrzymania bydła na głębokiej ściółce w pomieszczeniach inwentarskich nie ma wydzielonych indywidualnych stanowisk wypoczynkowych. Gruba warstwa słomy rozkładana jest na całej powierzchni obory albo wyłącznie na części wypoczynkowej, ściółka jest systematycznie dokładana oraz wymieniana co kilka miesięcy. Jeżeli słoma wyścieła wyłącznie część wypoczynkową, to część paszowa (stół paszowy, żłoby) znajduje się nieco wyżej, zwykle na podłodze szczelinowej, a zwierzęta muszą w drodze do niej pokonać kilka schodów.

Zgodnie z przepisami minimalne dopuszczalne wymiary wydzielonych boksów w systemie wolnostanowiskowym oraz powierzchni w systemie otwartym zestawiono poniżej:

Indeks górny Minimalne wymiary powierzchni przy utrzymywaniu bydła w pomieszczeniu inwentarskim bez wydzielonych legowisk na ściółce (rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 czerwca 2010 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymywania gatunków zwierząt gospodarskich innych niż te, dla których normy ochrony zostały określone w przepisach Unii Europejskiej) Indeks górny koniec^{Minimalne wymiary powierzchni przy utrzymywaniu bydła w pomieszczeniu inwentarskim bez wydzielonych legowisk na ściółce (rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 czerwca 2010 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymywania gatunków zwierząt gospodarskich innych niż te, dla których normy ochrony zostały określone w przepisach Unii Europejskiej)}

Indeks górny Minimalne wymiary powierzchni przy utrzymywaniu bydła w pomieszczeniu inwentarskim bez wydzielonych legowisk i bez ściółki – nie dotyczy to buhajów, krów i jałówek cielnych powyżej 7. miesiąca ciąży (rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 czerwca 2010 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymywania gatunków zwierząt gospodarskich innych niż te, dla których normy ochrony zostały określone w przepisach Unii Europejskiej) Indeks górny koniec^{Minimalne wymiary powierzchni przy utrzymywaniu bydła w pomieszczeniu inwentarskim bez wydzielonych legowisk i bez ściółki – nie dotyczy to buhajów, krów i jałówek cielnych powyżej 7. miesiąca ciąży (rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 czerwca 2010 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymywania gatunków zwierząt gospodarskich innych niż te, dla których normy ochrony zostały określone w przepisach Unii Europejskiej)}

Całkowita powierzchnia, na której jest utrzymywane bydło w systemie otwartym, w przeliczeniu na jedną sztukę powinna wynosić:

• dla jałówek — co najmniej 10 mIndeks górny 2²,

• dla krów — co najmniej 15 mIndeks górny 2², 

• dla buhajów — co najmniej 20 mIndeks górny 2². 

Utrzymanie krów w oborach wolnostanowiskowych lub na głębokiej ściółce ma wiele zalet w porównaniu z systemem uwięziowym. Przede wszystkim pozwala na większą swobodę ruchów oraz naturalne zachowania zwierząt, co wpływa na ich dobre samopoczucie i lepszy stan zdrowia, a co za tym idzie, na jakość mięsa i wyższą wydajność. Dzięki temu, że te naturalne zachowania (takie jak np. obskakiwanie innych krów) nie są ograniczane, łatwiej jest też wykrywać ruję i dbać o wyższą płodność w stadzie. A prowadzenie doju w halach udojowych zapewnia wyższą wydajność pracy i lepszą jakość higieniczną otrzymywanego mleka. Oprócz tego utrzymywanie bydła na głębokiej ściółce zapewnia mu największy komfort bytowy i ogranicza częstość urazów nóg.

Oczywiście system wolnostanowiskowy ma też minusy, przede wszystkim związane z wyższymi kosztami inwestycji – koniecznością wybudowania dodatkowych pomieszczeń na halę udojową oraz porodówkę, zakupem specjalistycznych maszyn udojowych, utrzymaniem zwierząt w czystości itp. Warto jednak pamiętać, że omawiany system pozwala na wdrażanie różnych rozwiązań automatyzujących i ułatwiających prace w oborze, takich jak np. automatyczne podgarniacze paszy na stole paszowym czy samojezdne roboty czyszczące podłogi.

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 15 lutego 2010 r. w sprawie wymagań i sposobu postępowania przy utrzymywaniu gatunków zwierząt gospodarskich, dla których normy ochrony zostały określone w przepisach Unii Europejskiej (Dz. U. z 2010 r. Nr 56, poz. 344 z późn. zm.), cielęta można utrzymywać do ukończenia 6 miesiąca życia w systemie otwartym albo w pomieszczeniach inwentarskich w kojcach indywidualnych lub grupowych. Zabronione jest utrzymywanie cieląt na uwięzi i zakładanie kagańców. Wymiary kojca pojedynczego są następujące:

• szerokość indywidualnego kojca dla cieląt – jest co najmniej równa wysokości cielęcia w kłębie, zmierzonej w pozycji stojącej,

• długość indywidualnego kojca dla cieląt – jest co najmniej równa długości ciała cielęcia, mierzonej od czubka nosa do krawędzi ogonowej guza kulszowego, pomnożonej przez 1,1.

Istotne jest, aby kojce nie miały litych ścian, a ich konstrukcja zapewniała cielętom bezpośredni kontakt wzrokowy i fizyczny z otoczeniem. W kojcu indywidualnym najczęściej mleko podaje się z wiadra zaopatrzonego w smoczek. Powinien on być również wyposażony w naczynia do podawania paszy treściwej i wody.

Dla cieląt trzymanych w grupach minimalna nieograniczona dostępna przestrzeń wynosi co najmniej:

• 1,5 mIndeks górny 2² dla każdego cielęcia o masie do 150 kg,

• 1,7 mIndeks górny 2² dla każdego cielęcia ważącego od 150 do 220 kg,

• 1,8 mIndeks górny 2² dla każdego cielęcia o masie przekraczającej 220 kg.

Cielęta trzymane w pomieszczeniach inwentarskich do ukończenia 2 tygodnia życia powinny być utrzymywane na ściółce.

W przypadku utrzymywania cieląt w systemie otwartym minimalna powierzchnia, w przeliczeniu na jedną sztukę, wynosi co najmniej 5 mIndeks górny 2².

Młode bydło powinno być utrzymywane w takich warunkach, w jakich będzie użytkowane po zakończeniu odchowu. W systemie otwartym cieląt dogląda się raz dziennie, w pomieszczeniach inwentarskich – co najmniej dwa razy dziennie.

Miejsce na notatki