Krzysztof Pomian

Bergson - filozofia mitu kosmicznego

Jest dziś filozof, którego imię dźwięczy wszędzie, którego specjaliści - nawet gdy dyskutują z nim lub mu przeczą - uważają za równego największym, i który, będąc pisarzem w równym stopniu co myślicielem, obalił konwencje barier technicznych i znalazł sposób, by być czytanym wewnątrz szkół i na zewnątrz ich murów. Z całą pewnością i zgodnie z opinią powszechną, zdanie przyszłości wyznaczy dziełu p. Henri Bergsona miejsce wśród najbardziej znamiennych, najbardziej płodnych i najbardziej sławnych osiągnięć naszej epoki. Znaczy ono datę, której historia już nie zapomni; otwiera fazę myśli metafizycznej; stawia zasadę rozwoju, któremu nie można wytyczyć granic - i po starannym namyśle, z pełną świadomością właściwej wartości słów, ogłosić można dokonany przez nie przewrót za równy co do znaczenia kantowskiemu, a nawet sokratycznemu. (...)

Choć (...) imię Bergsona nie dźwięczy dziś wszędzie, choć nieliczni tylko wśród specjalistów uważają go za równego największym, choć wreszcie nawet jubileuszowe artykuły nie stawiały dokonanego przezeń przewrotu obok Kantowskiej rewolucji kopernikańskiej w filozofii - historycy zgodni są na ogół co do tego, że rok 1889 wyznacza w dziejach myśli współczesnej datę doniosłego i brzemiennego w następstwa wydarzenia. Rzecz jasna, swój pogląd na tę sprawę każdy uzasadnia inaczej. Z reguły jednak badacze odwołują się do towarzyszącej wkroczeniu bergsonizmu na forum myśli atmosfery entuzjazmu, którego próbką może być przywołany na wstępie fragment książki Edouarda Le Roy. Istotnie, Bergson był ostatnim wieszczem w dziejach filozofii francuskiej; obdarzony niecodziennym darem słowa wywierał na swych słuchaczach niezapomniane wrażenie; wielkie damy przysyłały swych lokajów, by cztery godziny przed wykładem zajmowali im miejsca w audytorium; studenci protestowali przeciwko temu, ponieważ musieli słuchać stojąc. Ale atmosfera objawienia nie świadczy o walorach myśli, toteż przytoczony pogląd uzupełniany jest zazwyczaj przez twierdzenie, że istotnym osiągnięciem bergsonizmu było odrodzenie spirytualistycznej metafizyki. Wśród zwolenników tej tezy istnieją z kolei dwa stanowiska, uzależnione od tego, czy w owym renesansie widzi się podstawę do zachwytu, czy do rozpaczy. Co do nas, podzielamy przekonanie o przywróceniu przez Bergsona społecznej godności myśleniu filozoficznemu we Francji, choć gdybyśmy musieli w jednym zdaniu odpowiedzieć na pytanie o doniosłości bergsonizmu dla rozwoju myśli współczesnej, na plan pierwszy wysunęlibyśmy co innego. To mianowicie, że doktryna ta była kolejnym głosem protestu przeciwko reifikacji człowieka.