Ważne daty
1238 – nazwa „Kaszuby” pojawia się pierwszy raz w bulii papieża Grzegorza IX
1257 – nazwa „Wielkopolska” została użyta pierwszy raz w dokumencie przez Macieja z Lubinia – benedykta lubińskiego klasztoru, notariusza księcia Boleslawa Pobożnego
XV w. – pojawia się rzeczownik „Mazur”
1606 – pisarz Hieronim Morsztyn w poemacie Światowa rozkosz skarży się na Polaków bardziej doceniających obce tańce niż te własne
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:
1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych;
3. zna konteksty kulturowe i naukowe powstawania muzyki.
III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:
1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np. esej, referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię;
3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne.
charaktetyzować większość folklorystycznych regionów Polski;
opisywać wybrane tańce pochodzące z regionów: kaszubskiego, wielkopolskiego, kurpiowskiego oraz z Warmii i Mazur;
definiować pojęcia: bulewébulewé, kùflôrzkùflôrz, muzyka ludowamuzyka ludowa, oberek,oberek, polka kurpiowskapolka kurpiowska.
Regiony folklorystyczne Polski
Taniec w kulturze Słowian już od czasów starożytnych był bardzo popularny – uważany nie tylko za przejaw zabawy, ale i sztuki, która pozwalała urozmaicić monotonne życie. W Polsce zaginęły ogólnosłowiańskie formy taneczne, a wskutek wpływów z różnych stron Europy – tańce obce były przyjmowane, następnie – mieszane z pierwiastkami rodzimymi, czyli polonizowane. Świadczy to nie tylko o przywiązaniu do tradycji, ale i o umiejętności przyswajania nowości.
Prawdopodobnie już nie raz spotykaliście się z określeniem „tańce regionalne”. Ale czy zastanawialiście się, jak wiele ich jest i co dla poszczególnych tańców jest najbardziej charakterystyczne? Lub – przy jakich okazjach najczęściej się je wykonuje? W Polsce jest wiele różnych folklorystycznych regionów. Wszystkie widzicie na mapie. Są to między innymi Kaszuby, Warmia i Mazury, Śląsk, Podhale, Lubelszczyzna, Wielkopolska, Kurpie, Mazowsze, Lubuskie oraz regiony związane z folklorem góralskim, czyli Podhale, Żywiecczyzna, Sądecczyzna. W każdym z nich na przestrzeni wieków wykształciły się różne tańce. Na ich odmienność wpłynął nie tylko temperament mieszkańców, ale i ukształtowanie ziemi, dominujące obrzędy, czy też szczególnie ważne czynniki socjologiczne.
Taniec na Kaszubach
Często padają twierdzenia, jakoby melodie taneczne Kaszub były podobne do szwedzkich. Wynika to przede wszystkim z tego, że opierają się one na specjalnej skali melodyki kaszubskiej, która powstała na gruncie wpływów skandynawskich. Charakterystycznymi cechami tańców kaszubskich są: wesołość, groteska, wdzięk, spokojne, łagodne rytmy.
Pierwszym z ważniejszych tańców regionu jest szewc – popularny szczególnie w Cetniewie i okolicach. Jego nazwa pochodzi od sposobu tańczenia – tancerze naśladują ruchy szewca nawijającego dratwę i wbijającego kołki w podeszwę buta. Taniec ten wykonywany jest przez kobiety i mężczyzn, parami, choć szczególnie jest lubiany przez dzieci. Często towarzyszy mu śpiew. W jego melodii możemy wyróżnić trzy części – część pierwszą zachowaną w metrum 3/4 oraz część drugą i trzecią – obie zachowane w metrum 2/4. Wysłuchajcie jej.
Tańcem, w którym również imituje się pracę, jest kowal. Ten ulubiony taniec zespołów dziecięcych odznacza się naśladowaniem pracy kowala poprzez bicie młotem i rozdmuchiwanie ognia. Melodia, która za chwilę zabrzmi, posiada pierwiastki niemieckie i jest trzyczęściowa. Część A i B zachowana jest w takcie 6/8, natomiast cz. C – na skutek wpływów polki – w takcie 2/4.
Charakterystycznymi tańcami kaszubskimi jest także kùflôrzkùflôrz, czyli taniec rybaków trzymających kufel piwa w ręku i wyrażających przy tym radość z udanych łowów, oraz owczarz, wywodzący się z obrzędów powitania wiosny, podczas których wypędzano na pastwiska owce po tzw. postrzyżynach. Obecnie jest to zabawa taneczna zachowana w formie kaszubskiego walczyka (co sugeruje, że zachowany jest w metrum trójdzielnym). W tańcu nie ma ograniczenia liczby uczestników – jedynym warunkiem jest jeden mężczyzna lub chłopiec więcej niż pań. Chłopiec, który nie ma partnerki, jest „owczarzem” i trzyma owczarski kij, przez który skacze w trakcie zabawy. Taniec jest bardzo wesoły, na ogół wykonuje się go z przyśpiewką.
Taniec na Kaszubach cd.
Wartym poznania jest również walc kaszubski – Laura, będący głęboko zakorzeniony w tradycji Kaszub. Jego forma wyróżnia się wśród polskich tańców spokojem, łagodnością oraz szczególnie ładną i wdzięczną melodią o dwuczęściowej budowie, zachowaną w takcie 3/4. Część pierwsza melodii jest urozmaicona figurami tanecznymi, natomiast w części drugiej para wykonuje jedynie obroty walca po obwodzie koła. Jest popularny w grupie starszych dzieci. Wysłuchajcie przykładowej melodii takiego walca wykonanej przez skrzypce.
Co ciekawe – taneczny folklor Kaszub to także tzw. tańce wyszydzenia. Dedykowane są tym, którzy zachowują się niestosownie. Wykonanie takiego tańca miało dać do zrozumienia danej osobie, że nie jest mile widziana w towarzystwie. Przykładem może być choćby taniec bulewébulewé, wyszydzający oszustów czerpiących korzyści z cudzego wysiłku. Sama nazwa oznacza opłatę pobieraną przez właściciela byka za dopuszczenie do niego krowy. W tańcu uczestniczy kilka par oraz dziad i baba. W czasie popisowego tańca tancerzy wkracza dziad chcący zebrać pieniądze za pokaz umiejętności tańczących. Po chwili jest jednak skarcany przez babę, której tłumaczy, że jedynie zarabiał pieniądze ciężko pracując. W końcu ktoś z tłumu ogłasza, że wśród oglądających taniec jest osoba postępująca podobnie.
Taniec w Wielkopolsce
Wielkopolska to jeden z najstarszych regionów Polski. Nic więc dziwnego, że obfituje nie tylko w różnordodne tańce, ale też w instrumenty i stroje ludowe. Tańce wielkopolskie są bardziej dostojne i poważne, niż te wywodzące się z innych regionów. Do najbardziej reprezentatywnych tańców należą wiwaty, przodki, foreje, chodzone (czyli prototypy poloneza) oraz liczne zabawy taneczne. Spotyka się tu tańce popisowe, które wykonuje jedna para. W tym regionie nie ma też zwyczaju wspólnych tańców starszyzny z młodzieżą. Na ogół młodzi tworzą krąg wokół „pary popisowej” lub wokół tańczącej starszyzny.
Najbardziej typowymi tańcami Wielkopolski są wiwaty. Cechują się między innymi silnym związkiem z pieśniami, nieregularnością budowy, zróżnicowaniem agogicznym i metrum, nietypowym rozmieszczeniem akcentów. Tańce te opierają się na prostych formach ruchu, tj. chód, bieg, chodo‑bieg, czy kroki dosuwne i obrotowe. Wiwaty były tańczone niemal przy każdej okazji, co świadczy o niezwykle radosnym usposobieniu Wielkopolan. Jest ich wiele, a każdy nosi inną nazwę, pochodzącą od początkowych słów przyśpiewek lub od okazji, podczas której je tańczono. Za chwilę wysłuchacie przykładu wiwatu weselnego, zwróćcie uwagę na jego żywiołowość.
Kolejnym charakterystycznym tańcem jest wisielok. Składa się z dwóch części i zachowany jest w metrum dwumiarowym. Pierwsza część charakteryzuje się krokami dosuwanymi, zaś druga – szybka – podskokami. Wisielok jest żywy, o silnie podkreślanej gestykulacji. Ideą tańca jest ukazanie zalotów mężczyzny, który stara się zaimponować kobiecie siłą i postawą. Wysłuchajcie typowej melodii wisieloka.
Ostatnim tańcem wartym omówienia – bo reprezentacyjnym Wielkopolski – jest przodek szamotulski. Ma on charakter adoracyjny i rozpoczynany jest na ogół przez jedną parę, która po pierwszym tańcu zaprasza pozostałych uczesników zabawy. Tańczony jest w wolnym tempie, w metrum trójdzielnym. Budowa jest dwuczęściowa. Jan z Domachowa Bzdęga – w Weselu biskupiańskim opisywał ten taniec następująco:
Para w środku tańczy, wirując w lewo lub w prawo zależnie od umiejętności jak w walcu, ale nie krokiem posuwistym, tylko dreptanym, całymi stopami (...). Wokół pary tworzą koło tancerze, którzy „służą” parze biegając rytmicznie jeden za drugim po obwodzie w lewo. Podczas biegu trzaskają batami trzymanymi w zewnętrznych rękach i powiewają chustkami weselnymi (...). Gdy melodia drugiej części kończy się, tancerze którzy „służą” przystają i trzy razy przytupują. Powtarzając cały taniec od pierwszego taktu biegną w kierunku przeciwnym. Na zakończenie melodii zawsze przytupują przed zmianą kierunku.
Wysłuchajcie teraz tradycyjnej melodii przodka szamotulskiego.
Tańce regionu Kurpiowskiego
Przejdźmy teraz do tańców regionu kurpiowskiego. Charakterystyczne jest rozpoczynanie ich korowodem oraz częste zmiany nastroju – żywe fragmenty przeplatają się z łagodnymi motywami tanecznymi. Najbardziej zróżnicowane są tańce weselne (powiązane także z innymi obrzędami) oraz tańce wieczorowe. Popularnymi są:
PowolniakPowolniak - wbrew nazwie – zachowany jest w szybkim tempie. Spotyka się go zarówno w takcie parzystym, jak i nieparzystym. Prowadzi to nieraz do sytuacji, w której trzymiarowe kroki nie odpowiadają rytmowi. Para taneczna rozpoczyna taniec marszem, który w dowolnym momencie przeradza się w żywiołowe obroty. Często tancerka wykonuje je z niewielkim opóźnieniem, tworząc tym samym pewnego rodzaju kanon.
Okrąglak – taniec podobny do oberkaoberka. Zasadniczą różnicą jest jednak tempo – okrąglak wykonywany jest wolniej. Znany jest w kilku odmianach, m. in: cochany, suwany i chlapok.
OlenderOlender – jest to taniec wywodzący się z innych kultur, w szybkim tempie, w takcie 2/4. Tańczony przez dowolną liczbę par. Występuje w nim wiele figur zbiorowych, a także – co ciekawe – wzajemne nawoływanie się tańczących. Charakterystyczne jest powracanie w jego przebiegu polki kurpiowskiej.
Wśród ważniejszych tańców kurpiowskich znajdują się również: żuraw, czyli taniec o zabarwieniu erotycznym w formie walca, wymagający od tańczących dbania o każdy szczegół ruchu, oraz konik – prawdopodobnie najstarszy taniec tego regionu. Jest lekki, zwinny. Rozpoczyna się korowodem, kończy zaś tańcem par, które jednocześnie śpiewają. Typowym krokiem jest wyrzucanie nóg od kolana do tyłu.
Tańce z Warmii i Mazur
Ostatnim regionem, którego tańce przedstawimy, jest Warmia i Mazury. Panuje przekonanie, że tańce i zabawy istniały tam od zawsze. Podobno wesela odbywały się nawet cały tydzień, a co niedzielę – w karczmach lub na świeżym powietrzu – miały miejsce zabawy taneczne. Często tańcom towarzyszyła kapela złożona ze skrzypiec, klarnetu, basu i bębenka.
Z kolei baba to wolny, ciężki taniec połączony z mocnym kiwaniem się z boku na bok odwzorowującym wyolbrzymiony chód starej kobiety. Babę tańczy się na Warmii krokiem o nazwie kulawy z bukaniem. Na Mazurach zaś tancerze starają się odejść od powolnego i ociężałego sposobu poruszania, dążąc do lżejszej formy. Wykonują babę krokiem polkowym. Dodatkowo – tańcu towarzyszy śpiew o babie. Wysłuchajcie tradycyjnej melodii baby.
Tańcem także wymagającym naszej uwagi jest koseder. Jego nazwa pochodzi od słowa „koso”, oznaczającego sposób tańczenia, polegający na wyrzucaniu nóg w różne strony. Koseder to taniec dwuczęściowy, w takcie 2/4. Należy do tańców, w których zachowała się stara forma tańca kołowego. Uczestnicy tańca śpiewają przy akompaniamencie muzyki. Gdy śpiew milknie, w tańcu pojawia się wirowa polka.
Podsumowanie
Zapoznaliście się z ogólnymi wiadomościami dotyczącymi najważniejszych i najpopularniejszych tańców czterech regionów – Warmii i Mazur, Kurpii, Wielkopolski i Kaszub.
W regionie kaszubskim wyszczególniliśmy tańce ilustrujące pracę, czyli szewca i kowala, a także inne, tj. kùflôrz, czyli taniec uradowanych rybaków, owczarz, polonez kaszubski, walc kaszubski – Laura i interesujące tańce wyszydzenia. Wśród wielkopolskich pojawiły się: wiwaty, wisielok, walcerek oraz przodek szamotulski. Z kolei region kurpiowski to przede wszystkim powolniak, będący w rzeczywistości tańcem szybkim, okrąglak i olender. Kurpiowskie tańce często były odzdabiane klaśnięciami, okrzykami, gwizdami. Szczególną uwagę tancerze zwracali na ukształtowanie rytmiczne tańca. Podobnymi cechami odznacza się folklor taneczny Warmii i Mazur, w którym dominuje szot, baba i koseder.
Niektóre tańce mogą występować jednocześnie w różnych regionach. Musicie jednak zdawać sobie sprawę z tego, że ich przejmowanie wiąże się z adaptacją zarówno w sferze ich języka muzycznego, jak i figur tanecznych. Figury często wynikały – oprócz ogólnych założeń – z atmosfery panującej podczas zabawy. Nie bez znaczenia pozostawała także wyobraźnia tańczących. Obecnie tańce regionalne można oglądać w wykonaniu zespołów pieśni i tańca, podczas różnego rodzaju uroczystości ludowych. Pamiętajcie również, że tańczone są one w charakterystycznych dla danego regionu strojach ludowych.
Zadania
Połącz regiony z odpowiadającymi im tańcami.
walcerek, powolniak, walc Laura, szot
Warmia i Mazury | |
Kurpie | |
Kaszuby | |
Wielkopolska |
Korzystając ze zdobytej wiedzy z zakresu tańców regionalnych, postarajcie się stworzyć ich definicję wraz z przedstawieniem kilku ogólnych cech charakterystycznych dla każdego regionu.
Odnajdź po jednym tańcu z regionu kurpiowskiego, wielkopolskiego, kaszubskiego oraz Warmii i Mazur, który nie został dziś przedstawiony. Opisz je.
Wyjaśnij pojęcie Kùflôrz.
Słownik pojęć
taniec wyszydzający oszustów czerpiących korzyści z cudzego wysiłku. Nazwa oznacza opłatę pobieraną przez właściciela byka za dopuszczenie do niego krowy.
(inaczej rëboczi tuńc – z j. kaszubskiego) jest to taniec kaszubski wyrażający radość rybaków z udanych łowów, wykonywany przez mężczyzn.
jest to rodzaj muzyki przekazywany z pokolenia na pokolenie drogą ustną. Muzyka ta jest istotną częścią spuścizny kulturowej danego regionu.
Kompozycje ludowe:
- mają etniczny charakter,
- są najczęściej anonimowe,
- spełniają określoną funkcję społeczną (np. towarzyszy obrzędom lub zabawom),
- przekazywane są ustnie.
Do dzisiaj przetrwała na wsi. W miastach jest wykonywana przez profesjonalne zespoły ludowe.
polski taniec ludowy, o żywym tempie i skocznej melodii w rytmie nieparzystym; popularny na wsi w wielu regionach Polski, szczególnie lubiany na Mazowszu i Radomszczyźnie. W swoim naturalnym kontekście (zabawy, wesela) zaczął zanikać w II połowie XX wieku, obecnie tańczony wyjątkowo na weselach tylko przez starszych i na ich życzenie.
taniec kurpiowski, którego podstawowym krokiem jest krok dosuwany, akcentowany przytupem i podkreślony niewielkim ugięciem kolan. Oprócz niego występują: obroty, podskoki, przysiady oraz – co ważne – elementy improwizacji. Melodia w polce kurpiowskiej jest często powtarzana kilkakrotnie.
Źródło:
http://ozkultura.pl/wpis/2497/4
www.encyklopedia.pwn.pl