Czy można żyć bez powietrza?

Weź głęboki oddech, po czym spójrz w niebo i zastanów się, czym jest powietrzepowietrzepowietrze. Jakie są właściwości powietrza i co wchodzi w jego skład? Czy powietrze ma wpływ na istnienie na Ziemi życia? Czy wszędzie na Ziemi – na wsi, w mieście, nad morzem i na szczycie górskim – ma ono dokładnie taki sam skład?

RMvK8ekev3EwL

Panoramiczne zdjęcie krajobrazowe, którego głównym tematem jest niebo. Ziemia zajmuje bardzo niewielki obszar wzdłuż dolnej krawędzi kadru i jest przedstawiona w postaci ciemnej sylwetki. Po lewej stronie na wysokość nie większą niż jedna piąta wysokości sceny nad linię horyzontu wystaje sylwetka samotnego drzewa pozbawionego liści. Niebo w górnej części kadru ma barwę niebieską, przechodzącą w żółć poranka w lewym dolnym rogu. Prawa strona kadru ciemniejsza. Chmury białe i skłębione pojedyncze ciemne wypełniają większą część sceny. — Powietrze otacza nas i dzięki niemu żyjemy. Jednocześnie jest dla nas czymś tak oczywistym i niedostrzegalnym, że na ogół kompletnie zapominamy o jego istnieniu.
Źródło: Jon Bunting, dostępny w internecie: www.flickr.com, licencja: CC BY 2.0.

iGBX2vvCuS_d5e201

Dowody na istnienie powietrza

Doświadczenie 1

Czy naczynia, które wydają się nam puste, są w rzeczywistości wypełnione powietrzem? Wykonaj poniższe doświadczenia, które pomogą Ci znaleźć odpowiedź na to pytanie. Sformułuj odpowiednie obserwacje i wnioski.

R1Jwj2c5aFUTP

Ilustracja przedstawia trzy zdjęcia obok siebie. Po lewej stronie szklanka zanurzona do góry dnem w porcelanowym półmisku z wodą. Wewnątrz szklanki znajduje się zwinięta w kulkę zadrukowana kartka papieru. Jest sucha, ponieważ tylko unosi się na powierzchni wody, która wypełnia szklankę jedynie w niewielkim stopniu. Fotografia w prawym górnym rogu przedstawia różnokolorowe balony unoszące się w powietrzu na tle niebieskiego nieba. Trzecie zdjęcie, zajmujące prawy dolny róg kadru wykonane w odcieniach sepii przedstawia krajobraz z czterema drzewami silnie wygiętymi w lewo od podmuchów wiatru. — Dowody na istnienie powietrza
Źródło: epodreczniki.pl, licencja: CC BY 3.0.

R1WzyqHhY9pot

Czy naczynia, które wydają się nam puste, są w rzeczywistości wypełnione powietrzem? Wykonano poniższe doświadczenia, które pomogą Ci znaleźć odpowiedź na to pytanie.

Sformułowano odpowiednie obserwacje i wnioski.

Problem badawczy:

Czy w szklance i strzykawce, które są pozornie puste, znajduje się powietrze?

Hipoteza:

Wybierz jedną z przedstawionych hipotez, a następnie ją zweryfikuj.

W „pustej” szklance i w „pustej” strzykawce jest powietrze.

W „pustej” szklance i w „pustej” strzykawce nie ma powietrza.

Co będzie potrzebne:

$I$

strzykawka

$II$

szklanka
miska
woda
papier

Przebieg doświadczenia:

$I .$ Do ręki wzięto pozbawioną igły strzykawkę i odciągnięto tłoczek do końca. Zatkano palcem wylot strzykawki i naciśnięto tłoczek. Zanotowano obserwację.

$II .$ Do miski wlano wodę. Kartkę pognieciono i umieszczono w szklance. Spróbowano umieścić szklankę w misce z wodą. W tym celu szybkim ruchem odwrócono szklankę do góry dnem i, starając się, aby kartka z niej nie wypadła, włożono do miski. Zaobserwowano zachodzące zmiany.

Obserwacje:

$I .$ Tłoczek stawia opór i nie da się go wcisnąć do końca. W momencie, gdy przestajemy naciskać na tłoczek, siła oddziałująca na palec ustaje, a tłoczek częściowo wraca do początkowego położenia.

$II .$ Kartka znajdująca się wewnątrz szklanki nie uległa całkowitemu zamoczeniu.

Wnioski:

$I .$ Wewnątrz strzykawki znajduje się bezbarwny, niewidoczny gaz, który podczas próby przesunięcia tłoczka wywiera nacisk na palec.

$II .$ Szklanka jest wypełniona powietrzem, dzięki czemu kartka wewnątrz niej nie uległa całkowitemu zamoczeniu. Szkło stanowi barierę fizyczną oddzielającą zawarte w niej powietrze od wody otaczającej szklankę, dlatego dopóki nie oderwiemy szklanki od dna, kartka pozostanie sucha.

Polecenie 1

RJoZnaEhJEKzm

Obserwacje:

$I .$ Czy wciśnięcie tłoczka strzykawki, po zatkaniu wylotu powietrza palcem, nie sprawia problemu? Jeśli tak, to jaki?

$II .$ Czy kartka pozostająca wewnątrz szklanki uległa zamoczeniu?

Wnioski:

$I .$ Co może odpowiadać za trudności związane z wciśnięciem tłoczka?

$II .$ Co może być powodem, dla którego kartka papieru, która znajduje się wewnątrz szklanki, nie uległa zamoczeniu?

Obserwacje:

$II .$ Kartka znajdująca się wewnątrz szklanki nie uległa całkowitemu zamoczeniu.

Wnioski:

$I .$ Wewnątrz strzykawki znajduje się bezbarwny, niewidoczny gaz, który podczas próby przesunięcia tłoczka wywiera nacisk na palec.

Polecenie 1

Jak myślisz, w jakim celu w doświadczeniu zastosowano miskę z wodą?

R1LZyzg2zYHpZ

Powietrze i historia badania jego składników

Podczas formowania się skorupy ziemskiej i późniejszych procesów zachodzących na Ziemi, zmieniał się skład jej atmosferyatmosferaatmosfery, czyli powłoki gazowej otaczającej planetę. Początkowo w ogóle nie zawierała w swoim składzie tlenu. Od momentu powstania organizmów fotosyntezujących, ilość tlenu w atmosferze stopniowo wzrastała, a około $200$ mln lat temu skład powietrza się ustabilizował. Dziś jego głównymi składnikami są azot, tlen oraz niewielka objętość gazów szlachetnych, zwłaszcza argonu.

Co więcej, powietrze zawiera także składniki, których wartość może zmieniać się w zależności od lokalizacji, klimatu, pór roku, a nawet pory dnia. Są to między innymi: para wodna, tlenek węgla $(IV)$ (dwutlenek węgla), ozon oraz zanieczyszczenia, w tym również pyły.

Polecenie 2

Czy wiesz, czym jest atmosfera ziemska i z czego się składa? Zapoznaj się z animacją omawiającą skład powietrza w atmosferze ziemskiej, a następnie rozwiąż zadanie zamieszczone poniżej.

R1Dagz3CIKh6p

Animacja $pt .$ Atmosfera ziemska
Źródło: Tomorrow Sp. z o. o., licencja: CC BY 3.0.

R1TMsY6wUXc9Z

Powietrze jest jednorodną, wieloskładnikową mieszaniną różnych gazów, które znajdują się głównie w troposferze. Tym samym, powietrze stanowi jeden z podstawowych składników środowiska przyrodniczego.

To, że powietrze jest mieszaniną jednorodną oznacza, że nie jesteśmy w stanie rozpoznać jego składników ani „gołym” okiem, ani za pomocą prostych przyrządów optycznych.

Powietrze jest mieszaniną gazów, które różnią się między sobą temperaturami wrzenia. W odpowiednich warunkach temperatury i ciśnienia, poszczególne gazy można skroplić. Składniki skroplonego powietrza można rozdzielić poprzez destylację. Pierwszymi osobami, którym udało się skroplić azot oraz tlen byli polscy uczeni: chemik Karol Olszewski i fizyk Zygmunt Wróblewski (profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego).

Polecenie 3

Czy wiesz, w jaki sposób uzyskuje się gazy na skalę przemysłową? Aby się tego dowiedzieć, zapoznaj się z animacją, a następnie odpowiedz na pytanie zamieszczone poniżej.

R1YDZsdQNa9Jp

Film $pt .$ Składniki powietrza
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

R1etziJof5LGB

Dzisiaj wiemy, że powietrze jest mieszaniną gazów, ale zanim uzyskaliśmy tę wiedzę, konieczny był szereg odkryć i zaangażowanie wielu osób.

Polecenie 4

Czy wiesz, ilu ludzi badających powietrze dokonało przełomowych odkryć i zapisało się na kartach historii? Zapoznaj się z informacjami zawartymi w poniższym materiale, na następnie zaznacz poprawne odpowiedzi na postawione poniżej pytania.

R149KBFa2rjV9

Animacja $pt .$ Historia tlenu
Źródło: GroMar Sp. z o.o., Tomorrow Sp. z o. o., licencja: CC BY 3.0.

R6pnsTwDGZ0J0

R1I21knN7lNYg

RiIDoudfX58YM

Laboratorium 1

Przeprowadź eksperyment w wirtualnym laboratorium. Przyjrzyj się dostępnym w nim odczynnikom i sprzętowi laboratoryjnemu. Na podstawie analizy powyższego materiału zastanów się i odpowiedz na pytanie: Obecność, których gazów można potwierdzić w powietrzu, mając do dyspozycji wspomniane wyposażenie? Wykonaj odpowiednie eksperymenty, a w ich trakcie uzupełnij dziennik laboratoryjny (polecenie $2$ ).

Na podstawie przeprowadzonych eksperymentów porównaj zawartość badanych gazów w powietrzu wdychanym do płuc i wydychanym z płuc. Odpowiednie informacje na ten temat zapisz we wspomnianym dzienniku laboratoryjnym.

RFRAXR1AG897S

Badanie składu powietrza
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 5

RUMX3R8GQG1JS

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ile z prób udało Ci się przeprowadzić w wirtualnym laboratorium? Poniżej znajduje się przykładowo uzupełniony dziennik laboratoryjny. Ile z zawartych w nim informacji znalazło się w Twojej notatce?

Problem badawczy nr $1$ : Czy można można doświadczalnie potwierdzić obecność tlenu, tlenku węgla( $IV$ ) i pary wodnej w powietrzu?

Hipoteza nr $1$ : Wykorzystując odpowiedni sprzęt laboratoryjny i odczynniki, można doświadczalnie potwierdzić obecność tlenu, tlenku węgla( $IV$ ) i pary wodnej w powietrzu.

Problem badawczy nr $2$ : Czy powietrze wdychane do płuc ma taki sam skład, jak powietrze wydychane z płuc?

Hipoteza nr $2$ : Skład powietrza wdychanego do płuc różni się od składu powietrza wydychanego z płuc.

Co będzie potrzebne (sprzęt laboratoryjny i odczynniki):

cylinder miarowy o pojemności $100 {cm}^{3}$ ;
zlewki;
krystalizatory;
długa wąska szklana, żaroodporna rurka, z dwoma gumowymi korkami;
strzykawki;
igły do strzykawek;
świeczki (podgrzewacze);
zapałki/zapalarka;
szalka Petriego;
łyżka laboratoryjna;
bagietki laboratoryjne;
dwa metalowe statywy z łapami;
cylinder miarowy o pojemności $100 {cm}^{3}$ wypełniony powietrzem; wydychanym z płuc (zatkany korkiem);
strzykawki wypełnione powietrzem wydychanym z płuc;
termos z kostkami lodu (lub zlewka z kostkami lodu);
łyżka do lodu;
woda destylowana;
miedź;
siarczan( $VI$ ) miedzi( $II$ ) (stały, bezwodny);
nasycony wodny roztwór wodorotlenku wapnia (woda wapienna).

Instrukcja:

Część $1$ :

W centralnej części szklanej (żaroodpornej) rurki umieść niewielką ilość czystych wiórek miedzi. Rurkę z dwóch stron zatkaj gumowymi korkami.
Tłok jednej strzykawki przesuń na pozycję “ $0 {cm}^{3}$ ”, a tłok drugiej – na pozycję “ $100 {cm}^{3}$ ”.
Połącz obydwie strzykawki z rurką (ostrożnie, by nie przesunąć ich tłoków), przebijając igłą jednej ze strzykawek pierwszy korek, a drugą – ten zamykający rurkę.
Zestaw umieść na dwóch statywach, tak aby każda ze strzykawek podtrzymywana była przez jeden statyw i by mieć możliwość manewrowania ich tokami.
Pod centralną częścią rurki (bezpośrednio pod wiórkami miedzi) ustaw palnik.
Zapal palnik.
Przesuwaj powoli tłoki strzykawek, tak by przetaczać pomiędzy nimi ich zawartość.
Manewrowanie tłokami strzykawek zakończ w momencie, kiedy przestaniesz obserwować zmiany świadczące o przebiegu reakcji chemicznej.
Odczytaj objętość gazowej mieszaniny znajdującej się w strzykawce.

Część $2$ :

Próba $1$ :

Zapal dwie świece.
Jedną ze świec nakryj zlewką.

Próba $2$ :

Zapal dwie świece.
W miarę możliwości, jednocześnie, jedną ze świec nakryj „pustym” cylindrem miarowym, a drugą – cylindrem miarowym wypełnionym uprzednio powietrzem wydychanym z płuc.

Próba $3$ :

Do dwóch krystalizatorów wlej z tryskawki jednakową objętość wody destylowanej.
W każdym z krystalizatorów ustaw jedną świecę. 3.Zapal obydwie świece.
W miarę możliwości, jednocześnie, jedną ze świec nakryj „pustym” cylindrem miarowym, a drugą – cylindrem miarowym wypełnionym uprzednio powietrzem wydychanym z płuc.

Próba $4$ :

Do dwóch zlewek nalej jednakową objętość nasyconego wodnego roztworu wodorotlenku wapnia (wody wapiennej).
Do pustej strzykawki nabierz powietrze, tak by jej tłok ustawił się na pojemności $100 {cm}^{3}$ .
Nabrane do strzykawki powietrze atmosferyczne wprowadź bezpośrednio do wody wapiennej w jednej ze zlewek.
Do wody wapiennej w drugiej ze zlewek wprowadź bezpośrednio, zebrane uprzednio w strzykawce, powietrze wydychane z płuc.

Próba $5$ :

Na szalkę Petriego nanieś za pomocą łyżki laboratoryjnej niewielką ilość bezwodnego siarczanu( $VI$ ) miedzi( $II$ ).
Do pustej suchej zlewki wprowadź kilka kostek lodu.
Krople cieczy zebranej na zewnętrznych ściankach zlewki zbierz za pomocą bagietki i nanieś na siarczan( $VI$ ) miedzi( $II$ ).

Próba $6$ :

Na szalkę Petriego nanieś za pomocą łyżki laboratoryjnej niewielką ilość bezwodnego siarczanu( $VI$ ) miedzi( $II$ ).
Próbkę pozostaw na co najmniej godzinę.

Obserwacje:

Część $1$ :

Zaobserwowano, że z każdym przesunięciem tłoków strzykawek objętość zawartej w nich gazowej mieszaniny nieznacznie się zmniejszała. Jednocześnie miedź pokrywała się stopniowo czarnym nalotem. Wspomniane zmiany przestały być widoczne w momencie, kiedy objętość gazowej mieszaniny zawartej w strzykawkach zmniejszyła się do $79 {cm}^{3}$ ”.

Część $2$ :

Próba $1$ : Płomień świecy nakrytej zlewką po chwili gaśnie. Płomień drugiej ze świec pali się nadal.

Próba $2$ : Płomień świecy nakrytej cylindrem miarowym, zawierającym powietrze wydychane z płuc, gaśnie szybciej niż płomień świecy z cylindrem miarowym zawierającym powietrze atmosferyczne.

Próba $3$ : Płomień świecy nakrytej cylindrem miarowym, zawierającym powietrze wydychane z płuc, gaśnie szybciej niż płomień świecy z cylindrem miarowym zawierającym powietrze atmosferyczne. W obydwu przypadkach część wody z krystalizatora zostaje zassana do cylindra miarowego. Poziom gazowej mieszaniny w cylindrze wypełnionym uprzednio powietrzem wdychanym do płuc wynosi około $80 {cm}^{3}$ , a wydychanym z płuc – około $82 {cm}^{3}$ .

Próba $4$ : W obydwu przypadkach zaobserwowano zmętnienie wody wapiennej, przy czym było ono znacznie bardziej widoczne w przypadku wprowadzenia do wody wapiennej powietrza wydychanego z płuc.

Próba $5$ : Po wprowadzeniu kostek lodu do suchej zlewki zaobserwowano, że na ściankach po zewnętrznej jej stronie pojawiły się krople bezbarwnej cieczy. Biała substancja w kontakcie ze wspomnianą cieczą zabarwiła się na niebiesko.

Próba $6$ : Pozostawiony na powietrzu biały proszek zmienia stopniowo swoje zabarwienie na niebieskie.

Wnioski:

Część $1$ :

Czarny nalot, powstający na miedzi, to tlenek miedzi( $II$ ) ( $CuO$ ). Tlenek ten powstaje w wyniku reakcji miedzi z tlenem podczas ogrzewania. Można zatem wnioskować, że ponieważ zaobserwowano objawy reakcji, w strzykawce znajdował się tlen. W czasie trwania doświadczenia zaobserwowano, że w pewnym momencie objawy reakcji ustały – oznacza to, że w układzie skończył się tlen (miedź nadal była widoczna w rurce). Odczytana objętość gazowej mieszaniny zawartej w strzykawkach, po ustaniu objawów reakcji, pozwala na stwierdzenie, że tlen stanowił około $21 {cm}^{3}$ tej mieszaniny, a więc $21 %$ jej objętości. Pozostałą część ( $79 %$ objętości) stanowiły substancje, które nie brały udziału w reakcji z miedzią w warunkach doświadczenia.

Część $2$ :

Próba $1$ : Substancją podtrzymującą spalanie jest tlen. Ponieważ świece palą się, można wnioskować, że jest on zawarty w powietrzu. Po zakryciu świecy zlewką, odcinamy dostęp powietrza do świecy – świeca pali się jeszcze przez chwilę, po czym gaśnie. Oznacza to, że w czasie spalania się świecy tlen zawarty w zlewce został wyczerpany.

Próba $2$ : Płomień świecy gaśnie w momencie, kiedy w układzie zaczyna brakować tlenu. Można wnioskować, że w powietrzu wydychanym z płuc, podczas spalania, tlen wyczerpał się wcześniej niż w powietrzu atmosferycznym. Zatem powietrze wydychane z płuc zawiera mniej tlenu niż powietrze wdychane do płuc.

Próba $3$ : Woda zajmuje w cylindrach miejsce po wykorzystanym do spalania świec tlenie. Można zatem wnioskować, że zawartość tlenu w powietrzu wydychanym z płuc jest mniejsza niż w powietrzu wdychanym do płuc.

Uwaga: W ćwiczeniu nie analizowano rozpuszczalności tlenku węgla( $IV$ ) w wodzie. Ponieważ powstający w procesach spalania tlenek węgla( $IV$ ) jest stosunkowo dobrze rozpuszczalny w wodzie (około $0,2 g$ na $100 g$ wody), wyniki przeprowadzonego doświadczenia, wskazujące na zawartość procentową tlenu w powietrzu, należy uznać za przybliżone (objętość gazowej mieszaniny, która pozostała w cylindrze, jest pomniejszona o objętość tlenku węgla( $IV$ ), który rozpuścił się w wodzie). Wykonane doświadczenie pozwala jednak na stwierdzenie, że w powietrzu wydychanym z płuc znajduje się mniej tlenu niż w powietrzu wdychanym do płuc.

Próba $4$ : Woda wapienna mętnieje w kontakcie z tlenkiem węgla( $IV$ ). Po intensywności zmętnienia można wnioskować, że powietrze wydychane z płuc zawiera więcej tlenku węgla( $IV$ ) niż powietrze wdychane do płuc.

Próba $5$ : Bezwodny siarczan( $VI$ ) miedzi( $II$ ) zmienia zabarwienie na niebieskie w kontakcie z wodą. Można zatem wnioskować, że obserwowane na zewnętrznych ściankach zlewki krople cieczy, to skroplona para wodna. Zatem jednym ze składników powietrza wdychanego do płuc jest para wodna.

Próba $6$ : Bezwodny siarczan( $VI$ ) miedzi( $II$ ) zmienia zabarwienie na niebieskie w kontakcie z wodą. Można zatem wnioskować, że jednym ze składników powietrza wdychanego do płuc (powietrza atmosferycznego) jest para wodna.

Podsumowanie wniosków: W powietrzu wdychanym do płuc i wydychanym z płuc wykryto tlen oraz tlenek węgla( $IV$ ). Zawartość tych gazów w powietrzu wdychanym do płuc jest inna niż w powietrzu wydychanym z płuc. Powietrze wdychane do płuc zawiera więcej tlenu, a mniej tlenku węgla( $IV$ ). Z kolei w powietrzu wydychanym z płuc znajduje się mniej tlenu, a więcej tlenku węgla( $IV$ ). W powietrzu wdychanym do płuc wykryto również parę wodną.

Badanie składu powietrza

Doświadczenie 2

Czy powietrze jest mieszaniną gazów, w której część ze składników umożliwia proces spalania? Wykonaj eksperyment, który pomoże Ci znaleźć odpowiedź na tak postawiony problem badawczy. Sformułuj odpowiednie obserwacje i wnioski.

RiRFq8Beho0NG

Czy powietrze jest mieszaniną gazów, w której część ze składników umożliwia proces spalania? Aby się o tym przekonać, wykonano eksperyment.

Problem badawczy: Czy powietrze jest mieszaniną gazów, w której część ze składników umożliwia proces spalania?

Hipoteza: Powietrze jest mieszaniną gazów, a część z jej składników podtrzymuje proces spalania.

Co było potrzebne:

krystalizator;

świeczka;

cylinder miarowy;

woda;

barwnik.

Instrukcja:

Do krystalizatora wlano wodę. Na powierzchni wody umieszczono zapaloną świeczkę typu podgrzewacz. Przykryto świecę cylindrem miarowym. Zaobserwowano zachodzące zmiany.

Obserwacje:

Świeczka płonie, a poziom wody w cylindrze się podnosi. Po pewnym czasie świeczka gaśnie.

Wnioski:

Powietrze jest mieszaniną gazów, której część składników jest odpowiedzialna za podtrzymanie procesu spalania.

Podsumowanie:

Świeczka, paląc się w ograniczonej przestrzeni, zużywa tylko część gazu znajdującego się w cylindrze, a w jego miejsce zasysana jest woda. Składnikiem powietrza, który podtrzymuje proces spalania, jest tlen. Gaz ten zajmuje około $21 %$ objętościowych powietrza, co także udało się potwierdzić tym eksperymentem. Świeczka płonie, a poziom wody w cylindrze podnosi się. Gdy wypełni ona cylinder do około $\frac{1}{5}$ ( $20 %$ ) jego objętości, świeczka gaśnie.

Dla zainteresowanych

Sumaryczna objętość gazu w cylindrze się nie zmieniła. Podczas procesu spalania dochodzi do przekształcenia gazowego tlenu w tlenek węgla $(IV)$ (dwutlenek węgla), który rozpuszcza się w wodzie dużo lepiej niż tlen. Powoduje, że ${CO}_{2}$ (powstały w takiej samej objętości, w jakiej wcześniej występował $O_{2}$ ) rozpuszcza się w wodzie, dzięki czemu możemy zaobserwować zmianę poziomu cieczy (objętości wody) w cylindrze.

Polecenie 6

R1NT8U4mzeZjG

Obserwacje: Świeczka płonie, a poziom wody w cylindrze się podnosi. Po pewnym czasie świeczka gaśnie.

Wnioski: Powietrze jest mieszaniną gazów, której część składników jest odpowiedzialna za podtrzymanie procesu spalania.

Podsumowanie:

Świeczka płonie, a poziom wody w cylindrze podnosi się. Gdy wypełni ona cylinder do około $\frac{1}{5}$ ( $20 %$ ) jego objętości, świeczka gaśnie.
Świeczka, paląc się w ograniczonej przestrzeni, zużywa tylko część gazu znajdującego się w cylindrze, a w jego miejsce zasysana jest woda. Składnikiem powietrza, który podtrzymuje proces spalania, jest tlen. Gaz ten zajmuje około $21 %$ objętościowych powietrza, co także udało się potwierdzić tym eksperymentem.

RQZui9yrWZEuZ

Na grafice przedstawione są trzy niebieskie, schematyczne zlewki typu krystalizator ułożone jedna obok drugiej. We wszystkich zlewkach są włożone białe świeczki postawione na żółtym spodku unoszące się na wodzie. Pierwsza zlewka wypełniona jest do mniej więcej połowy wodą. Nad świeczką ukazana jest zbliżająca się zapalona zapałka. Zlewka druga wypełniona jest do mniej więcej połowy wodą. Świeczka znajdująca się w zlewce jest zapalona oraz przykryta cylindrem miarowym. Cylinder miarowy włożony dnem do góry, sięga samego dna zlewki. Zlewka trzecia wypełniona jest mniej więcej w 1/3 wodą. Część wody wpłynęła do wnętrza zlewki unosząc świeczkę do góry. Świeczka nie pali się, nad knotem unosi się dym. — Badanie składu powietrza
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.

Dla zainteresowanych: sumaryczna objętość gazu w cylindrze się nie zmieniła. Podczas procesu spalania dochodzi do przekształcenia gazowego tlenu w tlenek węgla $(IV)$ (dwutlenek węgla), który rozpuszcza się w wodzie dużo lepiej niż tlen. Powoduje, że ${CO}_{2}$ (powstały w takiej samej objętości, w jakiej wcześniej występował $O_{2}$ ) rozpuszcza się w wodzie, dzięki czemu możemy zaobserwować zmianę poziomu cieczy (objętości wody) w cylindrze. Zastanów się i odpowiedz, w jakim celu zastosowano w doświadczeniu cylinder miarowy?

Polecenie 6

Zastanów się i odpowiedz, w jakim celu zastosowano w doświadczeniu cylinder miarowy?

R12gYbVvSDSgJ

Ciekawostka

W $1883 r .$ Zygmunt Wróblewski z Karolem Olszewskim rozpoczęli prace nad skropleniem składników powietrza. Najpierw udało im się uzyskać skroplony tlen (w postaci cieczy), następnie – azot i tlenek węgla $(IV)$ . Informację o tym podali podczas posiedzenia Akademii Umiejętności w Krakowie $4$ kwietnia $1883 r .$ oraz podczas posiedzenia Francuskiej Akademii Nauk w dniach $9$ i $16$ kwietnia tego samego roku. Tablica upamiętniająca ich dokonanie znajduje się na gmachu Collegium Kołłątaja przy ul. św. Anny (na Starym Mieście) w Krakowie.

Karol Olszewski pozostawił w spadku wiele przyrządów i aparatury o znaczeniu historycznym, które zapoczątkowały powstanie działającego do dzisiaj Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego z siedzibą w Collegium Maius.

RHFUIX3EtD2Y3

Ilustracja zawiera trzy zdjęcia ułożone obok siebie. Fotografia w lewym górnym rogu ma układ pionowy i przedstawia ulicę św. Anny w Krakowie od strony Plant ze schodami do Kolegiaty św. Anny na pierwszym planie po lewej stronie kadru. Dolne zdjęcie przedstawia gmach Collegium Kołłątaja mieszczące się przecznicę dalej przy tej samej ulicy. Na ścianie gmachu czerwonym prostokątem zaznaczona jest czarna tablica pamiątkowa. W prawym górnym rogu ilustracji znajduje się zdjęcie przedstawiające tablicę z bliska. Napis po polsku i po łacinie głosi: W gmachu tym Karol Olszewski i Zygmunt Wróblewski, profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego w roku <math aria‑label="tysiąc osiemset osiemdziesiątym trzecim ">1883 skroplili po raz pierwszy na świecie składniki powietrza otwierając przez to nauce i przemysłowi nowe dziedziny badań i zastosowań. — 1. Ulica św. Anny w Krakowie
2. Gmach Collegium Kołłątaja
3. Tablica pamiątkowa
Źródło: Luxetowiec (commons.wikimedia.org), Zygmunt Put (commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.

Ciekawostka

Nazwisko Antoine'a Lavoisiera (czyt. antłana lawłaziera) zostało uwiecznione na wieży Eiffla pod pierwszym balkonem od strony północno‑zachodniej. Znalazło się ono wśród siedemdziesięciu dwóch nazwisk naukowców, inżynierów i przemysłowców. Pomysłodawcą listy był Gustaw Eiffel. Wszyscy wymienieni tam to Francuzi z urodzenia lub pochodzenia; z wyjątkiem pracujących we Francji: Włocha Josepha Lagrange'a (czyt. dżozefa lagrandża) i Szwajcara Jacques'a Sturma (czyt. żaka szturma). Na liście nie ma nazwiska żadnej kobiety.

RB5QAsaAVorPm

Ilustracja przedstawia fotografię Wieży Eiffla uwiecznioną od strony północno zachodniej. Na zdjęciu obszar pod pierwszym balkonem wyróżniony jest beżowym prostokątem. W prawym górnym rogu ilustracji znajduje się zbliżenie tego fragmentu Wieży w obrębie którego również zaznaczono, tym razem ciemniejszym prostokątem, nazwisko Lavoisier wyryte pomiędzy innymi nazwiskami naukowców, inżynierów i przemysłowców. — Wieża Eiffla; zbliżenie – napis pod pierwszym balkonem od strony północno‑zachodniej
Źródło: dostępny w internecie: epodreczniki.pl, licencja: CC BY 3.0.

Właściwości i zastosowanie powietrza

Polecenie 7

Poniższe grafiki przedstawiają skład procentowy poszczególnych składników powietrza. Przeanalizuj dane zamieszczone poniżej, a następnie odpowiedz na pytanie. Zwróć uwagę, że w powietrzu mogą znajdować się także zanieczyszczenia w postaci cząstek stałych, takich jak pyły czy mikroorganizmy.

R1IUj7CIJqMrC

Ilustracja przedstawia tabelę z rozpisaną procentową zawartością składników powietrza. Tabela składa się z czterech kolumn. Pierwsza zatytułowana „Gaz" zawiera nazwy gazów. Druga zatytułowana „Model" zawiera wzory sumaryczne i rysunki modeli cząsteczek tych gazów. Trzecia nosi tytuł „Zawartość objętościowa gazu w powietrzu %", a czwarta — „Zawartość masowa gazu w powietrzu %". Pierwszym opisanym pierwiastkiem jest azot, którego model składa się z dwóch jego atomów, ukazanych jako ciemnoniebieskie kulki. Jego wzór to: N2. Jego zawartość objętościowa w powietrzu wynosi <math aria‑label="siedemdziesiąt osiem procent">78%, a zawartość masowa — <math aria‑label="siedemdziesiąt cztery przecinek cztery procent">74,4%. Następnym pierwiastkiem jest tlen, którego model składa się z dwóch atomów, przedstawionych jako dwie czerwone kulki. Jego wzór to: O2. Zawartość objętościowa tlenu w powietrzu wynosi <math aria‑label="dwadzieścia jeden procent">21%, a zawartość masowa jest równa <math aria‑label="dwadzieścia dwa przecinek dziewięć procent">22,9%. Kolejny jest argon i inne gazy szlachetne — jego model składa się z jednego atomu, ukazanego jako duża, jasnoniebieska kulka. Jego symbol to Ar, zawartość objętościowa w powietrzu wynosi <math aria‑label="zero przecinek dziewiędziesiąt cztery procent">0,94%, a zawartość masowa — <math aria‑label="dwa przecinek sześć procent">2,6%. Czwarty jest tlenek węgla<math aria‑label="cztery">IV zbudowany z jednego atomu węgla (szara kulka) i dwóch przyłączonych do niego atomów tlenu (czerwone kulki). Jego wzór to CO2, zawartość objętościowa w powietrzu wynosi <math aria‑label="zero przecinek zero trzy procent">0,03%, jest to wartość zmienna. Objętość masowa tlenku węgla<math aria‑label="cztery">IV w powietrzu wynosi <math aria‑label="zero przecienk zero dziewięć procent">0,09%. Ostatnim elementem jest para wodna składająca się z jednego atomu tlenu (czerwona kulka) i dwóch przyłączonych do niego atomów wodoru (mniejsze, białe kulki). Jej wzór to H2O, zawartość objętościowa wynosi od 0 do <math aria‑label="zero przecienek zero trzy procent">0,03% i jest wartością zmienną. Objętość masowa pary wodnej w powietrzu równa jest <math aria‑label="zero przecienk zero jeden procent">0,01%. — Tabela przedstawiająca skład powietrza w procentach objętościowych oraz procentach masowych.
Źródło: epodreczniki.pl, licencja: CC BY 3.0.

R1VPQnAXjJ3sW

Grafika przedstawia wykres kołowy obrazujący główne składniki powietrza wyrażone w procentach objętościowych. Azot zaznaczony na niebiesko zajmuje <math aria‑label="siedemdziesiąt osiem procent">78% powietrza, na czerwono tlen - <math aria‑label="dwadzieścia jeden procent">21%, natomiast <math aria‑label="jeden procent">1% zajmują pozostałe składniki powietrza zaznaczone na kolor żółty które dzielą się na gazy szlachetne: argon, krypton, ksenon, neon i hel oraz na składniki o zmiennej zawartości w powietrzu: para wodna, dwutlenek węgla, ozon, amoniak, wodór, oraz z wyszczególnieniem w powietrzu zanieczyszczonym: tlenki azotu, tlenki siarki, pyły, węglowodory i mikroorganizmy. — Wykres kołowy obrazujący główne składniki powietrza wyrażone w procentach objętościowych.
Źródło: epodręczniki.pl, licencja: CC BY 3.0.

R1PpFyotX30DT

Poszczególne gazy, składniki powietrza różnią się od siebie gęstością, co powoduje, że stosunek masy pomiędzy składnikami powietrza różni się od stosunku objętości pomiędzy poszczególnymi gazami.

Szczególnie dobrze jest to widoczne na przykładzie gazów szlachetnych, które są cięższe niż azot: mimo że zajmują jedynie około $0,94 %$ objętościowych powietrza, ich udział w masie powietrza jest bliski $2,6 %$ .

Czyste, niezanieczyszczone powietrze jest bezbarwną, bezwonną, pozbawioną smaku mieszaniną jednorodną gazów, która słabo rozpuszcza się w wodzie. Skroplone powietrze przyjmuje barwę bladoniebieską, a jego gęstość jest mniejsza od gęstości wody.

Gęstość powietrza zależy od warunków ciśnienia i temperatury, w jakich się ono znajduje, a także od jego dokładnego składu. Na poziomie morza, pod ciśnieniem atmosferycznym ( $1013 hPa$ ) i w temperaturze $0 ° C$ , gęstość powietrza wynosi $1,3 \frac{kg}{m^{3}}$ .

Zawartość tlenu w powietrzu w ilości około $21 %$ stanowi wartość optymalną dla organizmów oddychających tlenowo, w tym dla człowieka. To sprawia, że powietrze jest niezbędne do podtrzymania życia na Ziemi. Poza tym wykorzystuje się je w przemyśle w kontrolowanych procesach spalania. Stanowi surowiec do przemysłowego otrzymywania tlenu, azotu, argonu i gazów szlachetnych.

Wybrane właściwości powietrza i jego składników
Powietrze / składnik powietrza	Barwa	Gęstość $[\frac{kg}{m^{3}}]$	Temperatura topnienia $[° C]$	Temperatura wrzenia $[° C]$
powietrze	bezbarwne	$1,30$	$- 213$	$- 190$
azot	bezbarwny	$1,25$	$- 210$	$- 196$
tlen	bezbarwny	$1,43$	$- 219$	$- 183$
argon	bezbarwny	$1,78$	$- 189$	$- 186$

Polecenie 8

Przyjrzyj się powyższemu zestawieniu wybranych właściwości powietrza i kilku jego składników, a następnie, na podstawie danych oraz dotychczas uzyskanej wiedzy, wskaż, które z poniższych zdań jest poprawne.

RzB4AOfhVXakZ

Azot jest obojętnym gazem, który ma szerokie zastosowanie w przemyśle, między innymi górniczym (przeciwdziałanie pożarom), farmaceutycznym i spożywczym (usunięcie tlenu z opakowania zapobiega szybkiemu psuciu się produktów). Azotem, w razie kolizji, wypełniają się również poduszki powietrzne w pojazdach.

Dwutlenek węgla (tlenek węgla $(IV)$ ) również znajduje szerokie zastosowanie w przemyśle. Jest wykorzystywany między innymi jako dodatek do żywności (napoje gazowane), środek gaśniczy w gaśnicach śniegowych czy jako medium chłodzące w postaci tak zwanego suchego lodusuchy lódsuchego lodu.

Z kolei argon, jako gaz szlachetny, znalazł zastosowanie między innymi do utrzymywania obojętnej chemicznie atmosfery w żarówkach, a także jest wykorzystywany w reklamach świetlnych (tzw. neonach) o fioletowej lub niebieskiej barwie.

Badanie właściwości powietrza

Doświadczenie 3

Jaki kształt przyjmuje powietrze? Aby poznać odpowiedź na to pytanie, wykonaj poniższe doświadczenie.

Sformułuj odpowiednie obserwacje i wnioski.

R1RzrU9vQCK8l

Jaki kształt przyjmuje powietrze? Aby poznać odpowiedź na to pytanie, przeanalizuj poniższe doświadczenie.

Problem badawczy:

Jaki kształt przyjmuje powietrze?

Hipoteza:

Powietrze przyjmuje kształt naczynia, w którym się znajduje.

Co będzie potrzebne

szklanka;
balon;
pompka;
skrawki papieru;
strzykawka.

Instrukcja:

$I.$ Na dno szklanki włożono pusty balon i rozpoczęto pompowanie go powietrzem. Zaobserwowano zachodzące zmiany.

$II.$ Nadmuchano balon powietrzem. Na stole umieszczono skrawki papieru. Wypuszczono na nie powietrze z balonika. Zaobserwowano zachodzące zmiany.

$III.$ Odciągnięto tłoczek strzykawki. Zatkano otwór strzykawki palcem i naciśnięto na tłok. Zaobserwowano zachodzące zmiany.

Obserwacje:

$I.$ Powietrze wypełniło balonik, a on dopasował się do kształtu szklanki.

$II.$ Wypuszczenie powietrza z balonu wywołuje podmuch, który unosi ze sobą skrawki papieru.

$III.$ W łatwy sposób można zmniejszyć objętość, którą gaz zajmuje w strzykawce. Od pewnego momentu czuć wyraźny nacisk na palec.

Wnioski:

$I.$ Powietrze i inne gazy przyjmują kształt naczynia, w którym się znajdują.

$II.$ Powietrze w balonie jest ściśnięte, czyli sprężone. Po wypuszczeniu powietrza z balonu gaz rozpręża się, a wywołany tym zjawiskiem podmuch unosi ze sobą skrawki papieru.

$III.$ Powietrze jest rozprężliwe – łatwo można zmniejszyć jego objętość, co wiąże się ze wzrostem ciśnienia w układzie.

Polecenie 9

Rd5ynAZIw3OFn

Obserwacje:

$I.$ Jaki kształt przyjął balon, po wypełnieniu go powietrzem?

$II.$ Czy wypuszczenie powietrza z balonu oddziaływało na obserwowane skrawki papieru? Jeśli tak, to w jaki sposób?

$III.$ Czy jest możliwe wciskanie i odciąganie tłoka strzykawki, po tym jak jej wylot został zasłonięty przez nas palcem?

R7LswWK3WIIcm

Ilustracja przedstawia trzy pary rysunków prezentujących jakąś właściwość powietrza za pomocą odpowiedniego doświadczenia. Na pierwszej parze od lewej zestaw składa się z wysokiego szklanego naczynia z pustym balonem w środku oraz pompki. Po podłączeniu pompki i napompowaniu balon wypełnia całą dostępną mu przestrzeń naczynia. Środkowa para rysunków przedstawia nadmuchany powietrzem balon z zawiązanym końcem oraz znajdujące się pod nim skrawki papieru leżące na płaskiej powierzchni. Po uwolnieniu powietrza z balonika skrawki zostają rozdmuchane na wszystkie strony. Trzecia para rysunków przedstawia strzykawkę z odciągniętym tłoczkiem, której otwór wylotowy zatkany jest palcem przez cały czas trwania eksperymentu. Pierwszy rysunek tej pary to stan początkowy, czyli tłoczek całkowicie odciągnięty, natomiast drugi rysunek przedstawia stan końcowy, czyli tłoczek wciśnięty mniej więcej do połowy. — Właściwości powietrza
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.

Wnioski:

$I.$ O czym może świadczyć kształt, który przyjął balon?

$II.$ Jakie zjawisko jest odpowiedzialne za obserwowane zmiany?

$III.$ O czym może świadczyć możliwość zmiany położenia tłoka strzykawki pomimo zasłonięcia wylotu strzykawki? Dlaczego to doświadczenie jest dla nas łatwe do wykonania jedynie w ograniczonym zakresie?

Obserwacje:

$I.$ Powietrze wypełniło balonik, a on dopasował się do kształtu szklanki.

$II.$ Wypuszczenie powietrza z balonu wywołuje podmuch, który unosi ze sobą skrawki papieru.

$III.$ W łatwy sposób można zmniejszyć objętość, którą gaz zajmuje w strzykawce. Od pewnego momentu czuć wyraźny nacisk na palec.

Wnioski:

$I.$ Powietrze i inne gazy przyjmują kształt naczynia, w którym się znajdują.

$II.$ Powietrze w balonie jest ściśnięte, czyli sprężone. Po wypuszczeniu powietrza z balonu gaz rozpręża się, a wywołany tym zjawiskiem podmuch unosi ze sobą skrawki papieru.

$III.$ Powietrze jest rozprężliwe – łatwo można zmniejszyć jego objętość, co wiąże się ze wzrostem ciśnienia w układzie.

Polecenie 9

Zastanów się i odpowiedz, w jakim celu umieszczono balon w szklance.

REUpC3AlpcKyv

Badanie przewodnictwa elektrycznego powietrza

Doświadczenie 4

Czy powietrze jest dobrym przewodnikiem prądu elektrycznego? Wykonaj poniższe doświadczenie, które pomoże Ci poznać odpowiedź na to pytanie.

Sformułuj odpowiednie obserwacje i wnioski.

R1OgKid4sDLVH

Czy powietrze jest dobrym przewodnikiem prądu elektrycznego? Przeanalizuj poniższe doświadczenie, które pomoże Ci poznać odpowiedź na to pytanie.

Problem badawczy:

Czy powietrze przewodzi prąd elektryczny?

Hipoteza:

Powietrze nie przewodzi prądu elektrycznego.

Co było potrzebne:

bateria;
dioda elektroluminescencyjna (LED);
przewody elektryczne.

Instrukcja:

Z przedmiotów niezbędnych do wykonania doświadczenia skonstruowano obwód elektryczny. Jeden z przewodów elektrycznych został zaczepiony o baterię oraz diodę (LED). Końce zestawu z baterią i diodą (LED) pozostawiono niezłączone. Zaobserwowano, co się dzieje z diodą (LED).

Obserwacje:

LED się nie świeci, czyli w obwodzie elektrycznym nie płynie prąd.

Wnioski:

Powietrze nie przewodzi prądu elektrycznego.

R53G2naEO9IdF

Ilustracja przedstawia rysunek obwodu elektrycznego składającego się z baterii płaskiej, czyli źródła prądu, diody świecącej oraz przewodów z zaciskami typu krokodylki. Biegun ujemny baterii w centralnej dolnej części rysunku podłączony jest do jednej z nóżek diody LED w lewym górnym narożniku rysunku. Biegun dodatni oraz druga nóżka diody LED mają podłączone po jednym przewodzie. Końce tych dwóch przewodów leżą obok siebie w prawej części rysunku, ale się ze sobą nie stykają. Dioda się nie świeci. — Właściwości powietrza - przewodnictwo
Źródło: Dariusz Adryan, epodreczniki.pl, licencja: CC BY 3.0.

Polecenie 10

R7inI7fUus4Dd

Polecenie 10

Zastanów się i odpowiedz, jaki element obwodu elektrycznego wykonanego w powyższym doświadczeniu jest odpowiedzialny za źródło prądu elektrycznego.

R1FsJHToHjrp7

Ciekawostka

Kichając, wydychamy powietrze ze średnią prędkością $150 \frac{km}{h}$ . Wynik zapisany w Księdze rekordów Guinnessa to aż $500 \frac{km}{h}$ .
Podczas pojedynczego kichnięcia wydychamy około $40000$ kropli, które mogą zawierać wirusy i przemieszczają się nawet na odległość trzech metrów. Dlatego pamiętaj o zakrywaniu ust i nosa podczas kichania.

R1cubckNNRiT7

Zdjęcie przedstawia kichającą kobietę. Twarz zwrócona w lewo, oczy zamknięte, otwarte usta częściowo przysłonięte chusteczką trzymaną w rękach. Uchwycony moment na ułamek sekundy przed samym kichnięciem. — Kichanie
Źródło: dostępny w internecie: epodreczniki.pl, licencja: CC BY 3.0.

iGBX2vvCuS_d5e665

Polecenie 11

Przedstaw w postaci wykresów – kołowego i słupkowego – objętościowy skład procentowy powietrza.

RAAiHcHH0BI7O

Polecenie 12

Zapisz z jakich gazów składa się powietrze oraz jaki jest skład objętościowy procentowy poszczególnych składników powietrza?

RD0xt7GEqWzBT

Pamiętaj, że w przypadku wykresu kołowego pełne koło oznacza $100 %$ . Rysując wykres słupkowy, ustal skalę na osi w taki sposób, aby ułatwić sobie naniesienie danych na wykres.

R1Gff4sb3OLWy

Źródło: epodręczniki.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.

Rd9VvRSkhQgGb

Źródło: epodręczniki.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 12

Oblicz temperaturę powietrza, która panuje u podnóża góry na wysokości $600 m n . p . m .$ , podczas gdy na jej wierzchołku, na wysokości $2600 m n . p . m .$ , temperatura powietrza wynosi $10 ° C$ . Przyjmij, że spadek temperatury powietrza przy obniżaniu wysokości wynosi $0,6 ° C$ na każde $100 m$ różnicy wysokości.

RzoUNqGkqTJ51

Oblicz różnicę wysokości pomiędzy wierzchołkiem a jej podnóżem. Pamiętaj, że im wyższa wysokość $n . p . m .$ , tym temperatura powietrza jest niższa.

Różnica wysokości pomiędzy wierzchołkiem a podnóżem wynosi:

2600 m - 600 m = 2000 m

Wiedząc, że spadek temperatury wynosi o $0,6 ° C$ na każde $100 m$ różnicy wysokości, liczymy, jak dużo takich odcinków przypada na $2000 m$ od wierzchołka góry do jej podnóża, a następnie mnożymy liczbę tych odcinków razy oczekiwany spadek temperatury.

2600 m - 600 m = 2000 m

20 \cdot 0,6 ° C = 12 ° C

Wiedząc, że temperatura powietrza na wierzchołku góry jest niższa o $12 ° C$ od temperatury powietrza panującej u jej podnóża, możemy obliczyć temperaturę powietrza u podnóża góry.

10 ° C + 12 ° C = 22 ° C

Podsumowanie

Czyste powietrze jest jednorodną mieszaniną bezbarwnych i bezwonnych gazów.
Głównymi składnikami powietrza w procentach objętościowych są: azot ( $78 %$ ), tlen ( $21 %$ ), argon i inne gazy szlachetne ( $0,94 %$ ), tlenek węgla $(IV)$ oraz woda w postaci pary.
Powietrze, dzięki dużej zawartości tlenu, jest niezbędne dla podtrzymania życia na Ziemi, a także umożliwia zachodzenie procesu spalania.
Powietrze nie przewodzi prądu elektrycznego.
Tlen i azot zostały po raz pierwszy skroplone z powietrza przez polskich naukowców: Karola Olszewskiego i Zygmunta Wróblewskiego.

Słownik

atmosfera

powłoka gazowa otaczająca ciało niebieskie, utrzymywana przy jego powierzchni w wyniku działania grawitacji

powietrze

jednorodna mieszanina różnych substancji, głównie gazów, bez barwy, smaku i zapachu, stanowiąca atmosferę ziemską

suchy lód

tlenek węgla $(IV)$ (dwutlenek węgla) w stanie stałym

iGBX2vvCuS_d5e886

bg‑gold

Notatnik

RjgzD1zA0ZOgm

Czy mieszaniny możemy rozdzielić na składniki?

Zanieczyszczenia powietrza

Dowody na istnienie powietrza

Powietrze i historia badania jego składników

Właściwości i zastosowanie powietrza

Podsumowanie

Słownik

Notatnik