RDBK4QfDnQBVF1

Ilustracja przedstawia mapę, gdzie rzeźba terenu pokazana jest metodą kreskową. Lewa strona mapy to zabudowania zaznaczone kolorem czerwonym. Są to zabudowania miasta Freital. W dole mapy także oznaczono zabudowania czerwonymi prostokątami. Są to wiejskie zabudowania ułożone wzdłuż drogi. Drogi to białe paski szerokie na dwa milimetry. Cały środek mapy pokryty jest drobnymi pionowymi kreskami. Kreski są rozmieszczone równolegle do siebie. Długość kresek to kilka milimetrów. Im wyższe wzniesienie terenu, tym, bliżej szczytu, kreski umieszczone są gęściej obok siebie. Na bardzo stromych zboczach kreski nachodzą na siebie, tworząc większy cień. Łagodne nachylenie terenu to kreski rozmieszczone rzadziej. Metoda ta sprawia wrażenie, że niektóre obszary na mapie leżą niżej, a niektóre wyżej.

1. Jak przedstawić na mapie jakościowe i ilościowe cechy środowiska?

Metody przedstawiania zjawisk na mapie zostały podzielone na dwie główne grupy:

• metody jakościowe,

• metody ilościowe.

Pierwsze z nich służą do przedstawiania cech jakościowych, czyli niemierzalnych, informujących jedynie o występowaniu danego zjawiska. Za pomocą tych drugich przedstawia się na mapach cechy ilościowe, czyli takie, które mówią o natężeniu danego zjawiska.

Metody jakościowe

Do prezentacji cech jakościowych możemy stosować metodę powierzchniowąmetoda powierzchniowametodę powierzchniową (nazywaną też chorochromatyczną), która polega na pokryciu fragmentów mapy odpowiednią barwą lub kreskowaniem (tzw. szrafowaniem). Stosuje się ją na przykład na mapach użytkowania ziemi, typów klimatu itp. Często za pomocą tej metody opracowane jest tło mapy, na którym przy użyciu innych metod przedstawia się pozostałe zjawiska.

R1DiYzb6smbXh1

Ilustracja przedstawia mapę świata. Opisano kontynenty. Morza zaznaczono kolorem niebieskim. Opisano oceany. Białą linią zaznaczono kontur Polski. Na mapie w obrębie lądów kolorami przedstawiono degradację gleb. Kolorem fioletowym zaznaczono gleby silnie zdegradowane, kolorem czerwonym gleby zdegradowane, a kolorem beżowym gleby stabilne. Większą część mapy zajmuje kolor fioletowy i czerwony przenikający się nierównomiernie. Północne rejony Ameryki Północnej, północna część Skandynawii i północne rejony Azji zaznaczone są kolorem beżowym. Nieliczne beżowe plamy występują również w kilku miejscach w Ameryce Południowej, Afryce i Australii. Na Grenlandii, Antarktydzie i na Saharze kolorem szarym zaznaczono brak roślinności. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni. Po lewej stronie mapy w legendzie umieszczono trzy kolorowe prostokąty opisane: gleby silnie zdegradowane, gleby zdegradowane, gleby stabilne.

Zjawiska, które występują na niewielkich rozproszonych obszarach, można prezentować przy użyciu metody sygnaturowejmetoda sygnaturowametody sygnaturowej, czyli rysowania na mapach znaków umownych bądź skrótów. Metodą taką przedstawia się na przykład występowanie surowców, rodzaje upraw, miejsca hodowli zwierząt itp.

R1BnTHTzfZ9t61

Ilustracja przedstawia prostokątną mapę świata. Kontynenty oznaczono kolorem zielonym, morza i oceany kolorem niebieskim. Na mapie jest siatka kartograficzna, gdzie południki i równoleżniki przecinają się pod kątami prostymi. Wokół mapy jest ramka, na której opisano wartości długości i szerokości poszczególnych południków i równoleżników. Siatka opisana jest co dwadzieścia stopni. Na mapie niebieskimi liniami oznaczone są rzeki, niebieskimi powierzchniami jeziora, szarymi liniami granice pomiędzy państwami. Na wszystkich kontynentach rozrzucone są kolorowe kółeczka z opisanymi w środku symbolami metali, np. Fe – żelaza, Cu – miedzi, Au – złota. Kółeczka te to sygnatury oznaczające występowanie rud danego metalu. W lewym dolnym rogu znajduje się legenda objaśniająca, co która sygnatura oznacza. Na górze legendy jest tytuł mapy: Rudy metali. W prawym dolnym rogu jest podziałka liniowa pokazująca odcinki co dwa tysiące kilometrów. Przy podziałce jest uwaga: podziałka liniowa dotyczy odległości wzdłuż równika.

Występowanie zjawisk rozproszonych i ograniczonych terytorialnie można prezentować metodą zasięgówmetoda zasięgówmetodą zasięgów.
Linia zasięgu informuje o tym, że dane zjawisko ma miejsce w zaznaczonym obrębie, ale nie zawsze na całym terenie. Bardzo często obszar zasięgu oznaczony linią wypełnia się barwą. Metodę taką stosuje się do przedstawienia na przykład zasięgu występowania roślin, zwierząt itp.

RzxyAcDb3pM5s1

Ilustracja przedstawia mapę zasięgów. Zasięgi to obszary zaznaczone czarnymi liniami obejmującymi pokolorowane obszary. Na mapie znajdują się same kontynenty. Powierzchnia kontynentów jest w kolorze szarym. Na powierzchni białe linie wskazują granice państw. Na mapie trzy obszary zasięgiem wskazują występowanie orła cesarskiego na świecie. Kolor niebieski wskazuje na letnie lęgowiska. Obszar letnich lęgowisk to głównie część Afryki północno-wschodniej. Niewielkie obszary letnich lęgowisk to również południowa część Azji i jej wschodnie krańce. Zimowiska tego ptaka oznaczone są kolorem jasnozielonym. Poziomy pas jasnozielony rozciąga się od południowej części Europy – tereny Grecji poprzez środkową część Azji do wschodnich granic Mongolii. Siedliska całoroczne to ciemnozielony. Orły całorocznie przebywają w Europie Zachodniej – obszar Hiszpanii i Portugalii oraz niewielka część w Afryce – na północy Maroka. W lewym dolnym rogu znajduje się podziałka liniowa.

Metody ilościowe

Ilościowe cechy zjawisk najczęściej przedstawia się za pomocą niżej wymienionych metod:

• metody kartogramu,

• metody kartodiagramu,

• metody izarytmicznej,

• metody kropkowej.

Metoda kartogramumetoda kartogramuMetoda kartogramu polega na przedstawieniu za pomocą barwy (lub szrafu) zróżnicowania intensywności rozpatrywanego zjawiska w granicach pól podstawowych, którymi mogą być jednostki podziału terytorialnego (gminy, powiaty, województwa) lub pola geometryczne (kwadraty, trójkąty). Ilościowe wskaźniki charakteryzujące jednostki są poklasyfikowane w przedziały, którym przypisana jest skala barwna.

Najczęściej za pomocą tej metody prezentowane są wskaźniki obrazujące średnią intensywność jakiegoś zjawiska na danym terenie, np. gęstość zaludnienia, przyrost naturalny, gęstość sieci dróg kołowych i kolejowych w poszczególnych państwach, województwach, powiatach czy gminach.

R1EYCH8m4Q7t11

Ilustracja przedstawia mapę Polski z podziałem na województwa i powiaty. Granice województw zaznaczone są czerwoną linią. Granice powiatów zaznaczone są czarną linią. Powierzchnie powiatów mają kolor niebieski, użyto pięciu odcieni – od błękitnego do ciemnoniebieskiego. Nasyceniem kolorów oznaczono liczbę komputerów z dostępem do Internetu w gimnazjach przypadających na tysiąc uczniów. Poszczególne kolory rozkładają się nierównomiernie i występują na mapie w zbliżonych ilościach. Najciemniejszy kolor jest w województwie opolskim. Czerwonymi kropkami zaznaczono miasta wojewódzkie. Po lewej stronie mapy na dole w legendzie umieszczono w pionie pięć prostokątów. Najciemniejszy – ciemnoniebieski oznacza największą liczbę komputerów z dostępem do Internetu w gimnazjach przypadających na tysiąc uczniów – powyżej sto pięćdziesiąt. Najjaśniejszym kolorem oznaczono powiaty, w których liczba komputerów z dostępem do Internetu w gimnazjach przypadających na tysiąc uczniów wynosi mniej niż siedemdziesiąt pięć.

Metoda kartodiagramumetoda kartodiagramuMetoda kartodiagramu polega na prezentacji wartości liczbowych zjawiska za pomocą wykresów wstawionych w konkretnym miejscu występowania charakteryzowanego zjawiska lub w środku obszaru, którego dotyczą. Diagramy pokazują wielkość i rodzaj przedstawianego zjawiska lub jego strukturę (np. udział procentowy poszczególnych składników zjawiska). Wykresy mogą być różne: słupkowe, kołowe, liniowe. Za pomocą diagramów można przedstawiać zarówno zjawiska przyrodnicze (np. roczny przebieg temperatury powietrza), jak i zjawiska społeczno‑gospodarcze (np. wydobycie surowców mineralnych i ich strukturę).

R14DtUwtqtRVU1

Ilustracja przedstawia mapę Polski z podziałem na województwa. Wszystkie województwa mają kolor jasnoniebieski. W obrębie każdego województwa umieszczony jest diagram kołowy. Na każdym diagramie umieszczono dane dotyczące procentowego udziału ludności w wieku produkcyjnym – kolor czerwony, poprodukcyjnym – kolor brązowy i przedprodukcyjnym – kolor żółty w ogólnej liczbie ludności Polski. Diagramy mają zbliżony rozkład procentowy, kolor żółty zajmuje około jedną szóstą koła – czyli około siedemnaście procent, kolor czerwony cztery szóste koła – około sześćdziesiąt sześć procent i kolor brązowy jedną szóstą koła – około siedemnaście procent. Diagramy kołowe są różnej wielkości. Wielkość diagramów – kół, odpowiada liczbie ludności danego województwa. Największy diagram jest w województwie mazowieckim, ludność liczy tam sześć milionów, a najmniejszy w województwie opolskim – jeden milion. Na dole mapy po lewej stronie umieszczono legendę. Najmniejszy diagram kołowy obrazuje strukturę ludności w województwach z liczbą ludności jeden milion, kolejne dwa, trzy, cztery miliony, pięć milionów, a największy w województwach z liczbą ludności sześć milionów. W legendzie opisano kolory, których użyto na diagramach kołowych. Kolor czerwony – ludność w wieku produkcyjnym. Kolor brązowy – ludność w wieku poprodukcyjnym. Kolor żółty – ludność w wieku przedprodukcyjnym.

Zjawiska występujące w sposób ciągły, ale zróżnicowany w przestrzeni można przedstawić za pomocą metody izarytmicznejmetoda izarytmicznametody izarytmicznej, polegającej na wykreślaniu linii łączących punkty o tej samej wartości prezentowanego zjawiska. Linie te, zwane izoliniami lub izarytmami, na różnych mapach mają różne nazwy. Na przykład izolinie łączące punkty o jednakowej temperaturze nazywamy izotermami, te, które pokazują jednakową wartość ciśnienia – izobarami, a linie łączące punkty o jednakowej wysokości nad poziomem morza – izohipsami, warstwicami lub najczęściej poziomicami. Nierzadko obszary pomiędzy izoliniami wypełnia się odpowiednim kolorem zgodnym z przyjętą skalą barw, co w sposób plastyczny podkreśla natężenie danego zjawiska.

RC5xEyMm07KVQ1

Ilustracja przedstawia mapę Polski. Na mapie kolorami zaznaczono średnie miesięczne temperatury powietrza w styczniu. Z lewej strony mapy kolor jest żółty, w kierunku wschodnim, w prawo i południowym, w dół mapy przechodzi w błękitny, dalej niebieski i ciemnoniebieski. Na izotermach opisano średnią miesięczną temperaturę stycznia co pół stopnia. Czerwonymi punktami zaznaczono miasta wojewódzkie. Mapa pokryta jest siatką równoleżników i południków. Dookoła mapy jest biała ramka, w której opisane są współrzędne geograficzne. Poniżej mapy w legendzie umieszczono prostokątny poziomy pasek. Pasek podzielono na trzynaście kolorów. Z lewej strony ciemnoniebieskie do jasnoniebieskiego, środek błękitny, z prawej strony –seledynowy, kremowy i żółty. Każda część paska obrazuje dziesięciostopniowy przedział średniej miesięcznej temperatury powietrza w styczniu od minus sześć i pół stopnia Celsjusza – niebieskie do minus jeden stopnia Celsjusza – żółte, co pół stopnia.

Metoda kropkowametoda kropkowaMetoda kropkowa polega na rozmieszczeniu na mapie kropek (lub innego symbolu charakteryzującego przedstawiane zjawisko) o określonej wielkości. Wielkość kropek lub symboli odpowiada wadze danego zjawiska (czyli jego wartości liczbowej). Najczęściej metodę tę wykorzystuje się do przedstawienia rozmieszczenia ludności lub zwierząt, np. hodowlanych, na danym obszarze.

R67MOCpA5oRTc1

Ilustracja przedstawia mapę świata. Wody zaznaczono kolorem niebieskim. Na mapie za pomocą czerwonych kropek przedstawiono rozprzestrzenienie chowu bydła. Jedna kropka oznacza dwa miliony sztuk bydła. Największe zagęszczenie kropek jest w Indiach i zachodniej części Ameryki Południowej, nieco mniejsze zagęszczenie kropek jest w środkowej części Ameryki Północnej, Europie, wschodniej Afryce, wschodniej Azji i wschodniej Australii. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni. Po lewej stronie mapy objaśniono znak kropki użyty na mapie.

2. Jak prezentować wysokość względną i bezwzględną oraz rzeźbę terenu na mapach?

Autorzy dawnych map nie radzili sobie z prezentowaniem ukształtowania terenu i wysokości nad poziomem morza. Stosowano rysowanie na mapach kopczyków, kreskowanie stoków gór oraz cieniowanie, co miało ukazać zróżnicowanie rzeźby powierzchni terenu.

Dopiero wynalezienie metody poziomicowej okazało się przełomem. Poziomice (zwane także warstwicami lub izohipsami) to linie na mapie łączące punkty o tej samej wysokości powyżej (albo poniżej) poziomu morza. Im bliżej siebie narysowane są poziomice, tym stok jest bardziej stromy, natomiast im dalej od siebie – tym łagodniejszy.

Rozwinięciem tej metody jest metoda hipsometryczna polegająca na połączeniu poziomicowego obrazu ukształtowania terenu z odpowiednią kolorystyką. Przestrzenie między poziomicami koloruje się wówczas zgodnie ze skalą barw hipsometrycznych, stosując barwy ciepłe i zimne. Metoda hipsometryczna wykorzystuje właściwości ludzkiego oka. Barwy ciepłe, czyli żółcienie, pomarańcze, czerwienie, wydają się być bliższe w stosunku do obserwatora, a barwy chłodne – zielenie i błękity – bardziej od niego oddalone. Dlatego formy wypukłe, jak góry i wyżyny, oznaczane są barwami ciepłymi, a formy wklęsłe i niżej leżące – barwami chłodnymi.

R17HCUHyd0hiA1

Ilustracja przedstawia skalę barw hipsometrycznych. Skala to pionowy prostokątny pas. Pas podzielony jest na równe części. Siedemnaście poziomo ułożonych małych prostokątów jest pokolorowanych różnymi barwami. W pasie wydzielono dwie duże części. W dolnej części znajduje się dziewięć niebieskich prostokątów skali. Na dole prostokąty są w kolorze ciemnoniebieskim. Im wyżej, tym kolor staje się jaśniejszy. Pierwszy od góry delikatnie niebieski prostokąt oznacza głębokość od zera do dwustu metrów poniżej poziomu morza. Następny prostokąt to głębokość od dwustu do tysiąca metrów poniżej poziomu morza. Następne poziomy to kolejno: do dwóch tysięcy metrów, trzech tysięcy, czterech tysięcy, pięciu tysięcy, siedmiu tysięcy i ostatni najbardziej niebieski wskazuje głębokości poniżej dziewięciu tysięcy metrów. Powyżej poziomu morza znajduje się skala dotycząca wysokości lądów. Skala wyrażona jest w metrach nad poziomem morza. Wysokości od zera do dwustu metrów oznaczone są prostokątem zielonym, od dwustu do pięciuset kolorem żółtym, od pięciuset do tysiąca lekko pomarańczowym, od tysiąca do dwóch tysięcy kolorem pomarańczowym, od dwóch tysięcy do trzech tysięcy kolorem mocniej pomarańczowym, od trzech tysięcy do czterech tysięcy bardzo mocno pomarańczowym, od czterech tysięcy do pięciu tysięcy kolorem czerwonym i powyżej pięciu tysięcy kolorem bordowym. Poziom morza oznaczony niebieską linią. Obok skali hipsometrycznej powyżej poziomu morza znajduje się napis: wysokości lądów powyżej poziomu morza, pod nim znajduje się napis: poziom morza, a jeszcze niżej jest kolejny napis: głębokości mórz poniżej poziomu morza.

Dzięki zastosowaniu map poziomicowej lub hipsometrycznej można dosyć dokładnie określić różnice wysokości między sąsiednimi obiektami na mapie. Różnicę wysokości jednego obiektu w stosunku do innego (np. szczytu górskiego w stosunku do doliny leżącej u jego podnóża) nazywamy wysokością względnąwysokość względnawysokością względną. Można także odczytać różnicę wysokości dowolnego miejsca w stosunku do poziomu morza i tę różnicę nazywamy wysokością bezwzględnąwysokość bezwzględnawysokością bezwzględną.

RX4P7qb3Ww1k11

Ilustracja przedstawia sposoby mierzenia wysokości bezwzględnej i względnej. Rysunek obrazuje zróżnicowaną rzeźbę terenu. W centrum ilustracji znajduje się szczyt. Jest to najwyższe wzniesienie. Z prawej strony u podnóża jest morze, a z lewej dolina leżąca wyżej niż morze. Od wierzchołka szczytu jest poprowadzona pionowa linia zakończona dwoma grotami z góry i dołu. Linia ta wskazuje odległość od wierzchołka szczytu do linii poziomej, białej przerywanej, która jest poprowadzona na poziomie morza. Przedstawiona odległość to wysokość bezwzględna. Po stronie prawej od poziomej linii biegnącej na poziomie szczytu pagórka poprowadzona jest pionowa linia z dwoma grotami do dna doliny. Odległość od wierzchołka szczytu do podnóża pagórka to wysokość względna.

Ciekawostka

Dawne mapy pokazywały użytkownikowi zróżnicowanie ukształtowania powierzchni. Może nie były to metody precyzyjne, ale dawały przybliżoną informację o rzeźbie terenu. Metodę cieniowania stosuje się do dzisiaj w celu uplastycznienia pokazywanej rzeźby, łącząc ją na przykład z metodą hipsometryczną.

RTL2VgwEsIi4Y1

Ilustracja przedstawia mapę, na której do przedstawienia rzeźby terenu użyto metody kopczykowej. Mapa obrazuje rzeźbę terenu Śląska w szesnastym wieku. Powierzchnia mapy w kolorze beżowym. Czarne linie wskazują rzeki. Na mapie znajdują się miejsca w kolorze zielonym. To tereny zalesione. Lewa strona mapy to Sudety. Góry przedstawiono za pomocą trójkątnych kopczyków. Zbocza kopczyków są zacieniowane, aby pokazać nachylenie zbocza. Cieniowanie kopczyków spowodowało uplastycznienie przedstawionego terenu. Niektóre kopczyki pokryte są kolorem zielonym. W prawym górnym rogu mapy znajduje się herb. W dolnym lewym rogu mapy znajduje się opis mapy w złoconej prostokątnej ramce. W ramce napis – na białym tle znajduje się tytuł mapy: Silesia Ducatus. Ramę przytrzymuje kobieta i postać diabła. Kobieta stoi po lewej stronie ramki. Diabeł po prawej. Przed ramką leżą zwierzęta: byk, owca, sarna i dzik. Na górnej krawędzi ramki siedzą trzy ptaki.

RDBK4QfDnQBVF1

Ilustracja przedstawia mapę, gdzie rzeźba terenu pokazana jest metodą kreskową. Lewa strona mapy to zabudowania zaznaczone kolorem czerwonym. Są to zabudowania miasta Freital. W dole mapy także oznaczono zabudowania czerwonymi prostokątami. Są to wiejskie zabudowania ułożone wzdłuż drogi. Drogi to białe paski szerokie na dwa milimetry. Cały środek mapy pokryty jest drobnymi pionowymi kreskami. Kreski są rozmieszczone równolegle do siebie. Długość kresek to kilka milimetrów. Im wyższe wzniesienie terenu, tym, bliżej szczytu, kreski umieszczone są gęściej obok siebie. Na bardzo stromych zboczach kreski nachodzą na siebie, tworząc większy cień. Łagodne nachylenie terenu to kreski rozmieszczone rzadziej. Metoda ta sprawia wrażenie, że niektóre obszary na mapie leżą niżej, a niektóre wyżej.

ReEpqk1tqpWsi1

Ilustracja przedstawia mapę, w której rzeźba zobrazowana jest metodą cieniowania. Mapa obejmuje góry Pieniny. Mapa w kształcie poziomo ułożonego prostokąta. Kolor niebieski wskazuje zbiorniki wodne. Zbiornik w kształcie wydłużonej elipsy po lewej stronie mapy to jezioro w górach. Od jeziora rozchodzą się niebieskie kreski. To rzeki. Cała powierzchnia mapy jest jasna. Plastyczność terenu jest przedstawiona za pomocą odpowiednio zacieniowanych zboczy gór. Im wyższe wzniesienie tym cień jest ciemniejszy. Zacienione są południowo-wschodnie zbocza, a oświetlone północno-zachodnie. Powoduje to wrażenie mocno pofałdowanego terenu. Najwyższe szczyty gór znajdują się w górnej części mapy. Dolna część mapy jest jaśniejsza i robi wrażenie mniej pofałdowanej. Koryta rzek rozgałęziają się w dolinach.

3. Podstawowe formy powierzchni Ziemi wyróżnione na mapach

Biorąc pod uwagę wysokości względne i bezwzględne, geografowie podzielili powierzchnię naszej planety na różniące się pod pewnymi względami formy powierzchni Ziemi (także dna morskiego i oceanicznego). Wyróżnili wśród nich przede wszystkim górygórygóry, wyżynywyżynywyżyny, nizinynizinyniziny i depresjedepresjadepresje na powierzchni Ziemi, a szelfy kontynentalneszelf kontynentalnyszelfy kontynentalne, stoki kontynentalnestok kontynentalnystoki kontynentalne, baseny oceanicznebasen oceanicznybaseny oceaniczne i rowy oceanicznerów oceanicznyrowy oceaniczne poniżej poziomu morza.

Niziny to równinne lub słabo urzeźbione obszary o wysokościach nieprzekraczających 300 m n.p.m., w obrębie których występują depresje, czyli obszary lądu położone poniżej poziomu morza. Obszary o wysokościach bezwzględnych przekraczających 300 m n.p.m. i wysokościach względnych mniejszych niż 300 m uznaje się za wyżyny. Jednak w wielu krajach, w tym w Polsce, graniczną wartością rozdzielającą niziny od wyżyn jest 200 m n.p.m., co wynika z faktu, że w konkretnych warunkach środowiska oprócz kryterium wysokości bierze się także pod uwagę budowę geologiczną. Wzniesienie wyżyn nad poziomem morza jest różne; wyżyny europejskie położone są przeważnie na wysokości 300‑600 m n.p.m.
Mianem gór określa się zwykle formy terenu o dużym nachyleniu stoków i wysokościach względnych powyżej 300 m w stosunku do sąsiadujących dolin. Ze względu na wysokości względne i stromość stoków wyróżnia się góry niskie, średnie i wysokie.

Na styku kontynentów i przylegających do nich mórz lub oceanów występuje szelf kontynentalny, czyli zalana wodami morza część kontynentu. Szelf sięga do głębokości ok. 200 m poniżej poziomu morza, gdzie gwałtownie załamuje się i przechodzi w stok kontynentalny, który ma znaczny kąt nachylenia i z kolei stanowi przejście do głębszych partii oceanów. Jedną z najrozleglejszych stref głębokiego oceanu (ok. 50% powierzchni Ziemi) są baseny oceaniczne. Ich dno znajduje się na głębokości od 3000 m do 6000 m poniżej poziomu morza. Innymi głębokimi strukturami rzeźby den oceanicznych są rowy oceaniczne stanowiące wydłużone obniżenia o głębokości ponad 6000 m.
Procentowy udział poszczególnych głównych form w całej powierzchni Ziemi ilustruje krzywa hipsograficzna.

Rc5MA3tSt7Taz1

Ilustracja przedstawia dwie osie liczbowe wychodzące z tego samego punktu. Jedna znajduje się po prawej stronie i jest pionowa, a druga znajduje się u dołu w poziomie. Oś pionowa podzielona jest na dwadzieścia odcinków i każdy koniec odcinka opisany jest po lewej stronie co tysiąc metrów od minus jedenastu tysięcy metrów pod poziomem morza poprzez zero na poziomie morza do dziewięciu tysięcy metrów pod poziomem morza. U szczytu pionowej osi znajduje się napis: Mount Everest osiem tysięcy osiemset czterdzieści osiem metrów nad poziomem morza. Oś pozioma jest podzielona na dziesięć równych fragmentów i opisana od zera do stu procent co dziesięć procent. Nad osią poziomą wzdłuż jej całej długości przebiega linia krzywa. Zaczyna się na wysokości prawie dziewięć tysięcy metrów, a kończy na głębokości sześć tysięcy metrów poniżej poziomu morza. W jednym miejscu krzywa załamuje się gwałtownie w dół i dochodzi od czterech tysięcy metrów poniżej poziomu morza do jedenastu tysięcy metrów poniżej poziomu morza, a w innym gwałtownie wyskakuje w górę od czterech tysięcy metrów poniżej poziomu morza do trzech tysięcy metrów powyżej poziomu morza. Między krzywą a osią poziomą powierzchnia wypełniona jest pionowymi kolorowymi pasami. Czerwony oznacza góry, żółty wyżyny, zielony niziny, jasnoniebieski szelfy, niebieski stoki kontynentalne, ciemnoniebieski baseny oceaniczne, granatowy rowy oceaniczne, a fioletowy grzbiety oceaniczne.

Ciekawostka

Często trudno jest precyzyjnie określić granicę między wysokimi i dosyć mocno urzeźbionymi fragmentami wyżyn a niskimi i łagodnie nachylonymi górami. W rezultacie czasami obszary wyżynne, a nawet nizinne mają zwyczajową nazwę gór. Najwyższe wzniesienia polskich wyżyn to Góra Świętej Anny na Wyżynie Śląskiej (404 m n.p.m.) i Góra Zamkowa na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej, zwana również Górą Janowskiego (516 m n.p.m.). Najwyższe wzniesienia pojezierzy polskich (zaliczanych zgodnie z prezentowaną definicją do nizin) też bywają nazywane górami, np. Dylewska Góra – 312 m n.p.m. czy Góra Szeska – 309 m n.p.m.

R1dp4iZwJeYCc1

Zdjęcie przedstawia Górę Zamkową. Słoneczny dzień. Na szczycie góry ruiny Zamku Ogrodzieniec. Zamek na środku zdjęcia. Zbocza wzniesienia pokryte wyschniętą trawą. Trawa krótko przycięta. Białe ścieżki dla pieszych na pierwszym planie. Ścieżki otaczają owalnie ruiny zamku z białego wapienia. Ściany zamku wbudowane są w skały. Dobrze zachowane trzy wieże to najwyższe części zamku. Wieże w kształcie walca. Na lewo od zamku długi biały mur. Na prawo od zamku, w głębi zdjęcia, widoczne zabudowania współczesnego miasteczka.

Ciekawostka

Wyżyna Tybetańska ze względu na stosunkowo równinny charakter powierzchni i otoczenie wysokimi, potężnymi łańcuchami między innymi Himalajów, Karakorum, Pamiru i Kunlun uważana jest za wyżynę, choć leży na wysokości ok. 4000–5000 m n.p.m.

R1GEGyLg7zRYB1

Fotografia przedstawia pofałdowany krajobraz Wyżyny Tybetańskiej. Na niebie białe, rozbudowane chmury kłębiaste.

Ukształtowanie terenu można pokazać także w przekroju wzdłuż wybranej linii. Wykres taki bardzo dobrze obrazuje różnice wysokości pomiędzy poszczególnymi formami rzeźby znajdującymi się wzdłuż danej linii. Wykres tego typu nosi nazwę profilu hipsometrycznego. Profil ten konstruuje się na podstawie mapy poziomicowej. Oś pionowa wykresu przedstawia wartości wysokości bezwzględnych, natomiast pozioma odległości zgodnie ze skalą mapy, na podstawie której profil był konstruowany.

RrT3d4iB3W0ga1

Ilustracja pokazuje sposób tworzenia profilu hipsometrycznego. Rysunek pagórka pokazany za pomocą kilku opisanych wysokościami poziomic i znajdujących się pomiędzy nimi barw hipsometrycznych jest zrzutowany poniżej. Na każdej z linii pionowych biegnących od skrajnych boków poziomic została zaznaczona jej wysokość pionowa. Połączenie tych wysokości tworzy profil hipsometryczny, czyli wygląd pagórka w przekroju.

RwM2wyjRRgdmW1

Ilustracja przedstawia profil hipsometryczny Azji. Profil umieszczony na wykresie. Oś pionowa to skala wyrażona w metrach. Podziałka co tysiąc metrów. Skala kończy się na ośmiu tysiącach metrów. Metry wskazują wysokość nad poziomem morza. Oś pozioma to skala liczbowa w kilometrach. Podziałka liczbowa co osiemset kilometrów. Skala kończy się na siedmiu tysiącach kilometrów i dwustu metrach. Nad lewą pionową osią duża litera „es”. Nad prawą osią pionową duża litera „en”. Profil Azji wskazuje różnice wysokości. W punkcie przecięcia osi najniższy teren to Sri Lanka. Na prawo Dekan. Po tysiąc sześciuset kilometrach wysokość terenu wzrasta do pięciuset metrów nad poziomem morza. Następnie opada. Po dwóch tysiącach kilometrów wysokość gwałtownie wzrasta ponad siedem tysięcy metrów. Najwyższe miejsca to Nanda Devi, nieco niżej opisane Himalaje, w jednej z dolin Indus. Następnie w prawo, wykres opada do dwóch tysięcy metrów nad poziomem morza. To Kotlina Tarymska. Po około trzech tysiącach kilometrów i ośmiuset metrach wysokość ponownie wzrasta ponad siedem tysięcy metrów. To góry Tienszan i ich najwyższy szczyt Pik Pobiedy. Po czterech tysiącach kilometrów wysokość gwałtownie pionowo spada do tysiąca metrów. Wysokość stopniowo spada do kilkuset metrów. Teren nizinny to Nizina Zachodniosyberyjska.

Podsumowanie

• W celu przedstawienia na mapach cech jakościowych stosuje się metody: powierzchniową, sygnatur i zasięgów. Cechy ilościowe prezentowane są przy użyciu kartogramu, kartodiagramu, metody izarytmicznej i kropkowej.

• Mapy poziomicowe i hipsometryczne umożliwiają sprawne odczytanie wysokości względnej i bezwzględnej.

• Powierzchnia Ziemi i dno morskie zostały podzielone na kilka najważniejszych form ukształtowania powierzchni: góry, wyżyny, niziny, depresje, szelfy kontynentalne, stoki kontynentalne, baseny oceaniczne i rowy oceaniczne.

Słowniczek

Zadania