R7Rfh6uC28nW51

Ilustracja przedstawia mapę Ziemi. Mapa ma kształt prostokąta. Widoczne są wszystkie kontynenty. Na powierzchni kontynentów zielony kolor wskazuje powierzchnie zielone na przykład lasy. Miejsca pokryte śniegiem zaznaczone są kolorem białym, na przykład okolice biegunów. Kolor niebieski wokół kontynentów to morza i oceany. Wszystkie południki i równoleżniki położone są prostopadle do siebie. Miejsca przecięcia południków z równoleżnikami są zawsze pod kątem prostym.

1. Z jakich elementów składa się mapa?

MapamapaMapa to obraz powierzchni Ziemi lub jej fragmentu (także innego ciała niebieskiego lub nieba) przedstawiony na płaszczyźnie i w pomniejszeniu, to znaczy w skaliskala mapyskali, przy użyciu odwzorowania kartograficznegoodwzorowanie kartograficzneodwzorowania kartograficznego. Rysując treść mapy, konieczne jest zastosowanie odpowiednich symboli kartograficznychsymbole kartograficzne (znaki kartograficzne)symboli kartograficznych (znaków umownych), których zestawienie wraz z opisami nazywamy objaśnieniami mapyobjaśnienia mapyobjaśnieniami mapy lub legendąlegenda mapylegendą. Nie ma możliwości przedstawienia na mapie wszystkich obiektów, jakie istnieją w rzeczywistości na prezentowanym obszarze, co zmusza nas do uproszczenia, czyli generalizacjigeneralizacja treści mapygeneralizacji jej treści.

Generalizacja może być:

• ilościowa, polegająca na generalizacji formy (kiedy zostaje uproszczony kształt obiektów, np. rzek, granic, dróg itp.) i treści (kiedy pominięte zostają pewne obiekty, np. mniejsze miejscowości, rzeki itp.), zmniejszeniu ulega liczba znaków na mapie;

• jakościowa, czyli pewne elementy mapy ulegają uogólnieniu – symbolizacji (np. granice zabudowy miasta zostają zamienione w sygnaturę o kształcie kwadratu lub koła itp.) i grupowaniu (np. kilka mniejszych powierzchni leśnych z różnymi rodzajami drzewostanu zostaje połączonych w jedną ogólną powierzchnię leśną).

R1RgZVdIcd7cL1

Nagranie wideo obrazuje generalizację ilościową. Na białym tle czarny napis dużymi literami: generalizacja ilościowa. Na białym tle pojawia się mapa. Widoczne są czarne kontury wieloboków, wypełnione czerwonym kolorem, wskazujące powierzchnię większych miast. Większe miasta to na przykład Katowice, Sosnowiec, Chorzów, Zabrze, Bytom, Gliwice. Nazwy miast największych zapisane pogrubioną czcionką. Czarne okręgi z czarną centralnie umieszczoną kropką lub kółeczkiem wewnątrz wskazują średnie miasta. Średnie miasta to na przykład Będzin, Tarnowskie Góry, Czeladź, Mikołów. Czarne, malutkie okręgi puste w środku to miasta najmniejsze. Najmniejsze miasta to na przykład Toszek, Wojkowice, Koziegłowy. Opisane są również pozostałe miasta znajdujące się na Śląsku. Na mapie niebieskie linie wskazują rzeki. Poniżej mapy pozioma czarna podziałka wskazująca skalę mapy. Podziałka podzielona na cztery odcinki. Każdy odcinek to dziesięć kilometrów. Niektóre, wybrane mniejsze rzeki i mniejsze miasta wraz z nazwami zaczynają migać, po czym znikają. Usunięcie pewnych elementów z mapy to generalizacja ilościowa.

Nagranie wideo obrazuje generalizację ilościową. Na białym tle czarny napis dużymi literami: generalizacja ilościowa. Na białym tle pojawia się mapa. Widoczne są czarne kontury wieloboków, wypełnione czerwonym kolorem, wskazujące powierzchnię większych miast. Większe miasta to na przykład Katowice, Sosnowiec, Chorzów, Zabrze, Bytom, Gliwice. Nazwy miast największych zapisane pogrubioną czcionką. Czarne okręgi z czarną centralnie umieszczoną kropką lub kółeczkiem wewnątrz wskazują średnie miasta. Średnie miasta to na przykład Będzin, Tarnowskie Góry, Czeladź, Mikołów. Czarne, malutkie okręgi puste w środku to miasta najmniejsze. Najmniejsze miasta to na przykład Toszek, Wojkowice, Koziegłowy. Opisane są również pozostałe miasta znajdujące się na Śląsku. Na mapie niebieskie linie wskazują rzeki. Poniżej mapy pozioma czarna podziałka wskazująca skalę mapy. Podziałka podzielona na cztery odcinki. Każdy odcinek to dziesięć kilometrów. Niektóre, wybrane mniejsze rzeki i mniejsze miasta wraz z nazwami zaczynają migać, po czym znikają. Usunięcie pewnych elementów z mapy to generalizacja ilościowa.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Nagranie wideo obrazuje generalizację ilościową. Na białym tle czarny napis dużymi literami: generalizacja ilościowa. Na białym tle pojawia się mapa. Widoczne są czarne kontury wieloboków, wypełnione czerwonym kolorem, wskazujące powierzchnię większych miast. Większe miasta to na przykład Katowice, Sosnowiec, Chorzów, Zabrze, Bytom, Gliwice. Nazwy miast największych zapisane pogrubioną czcionką. Czarne okręgi z czarną centralnie umieszczoną kropką lub kółeczkiem wewnątrz wskazują średnie miasta. Średnie miasta to na przykład Będzin, Tarnowskie Góry, Czeladź, Mikołów. Czarne, malutkie okręgi puste w środku to miasta najmniejsze. Najmniejsze miasta to na przykład Toszek, Wojkowice, Koziegłowy. Opisane są również pozostałe miasta znajdujące się na Śląsku. Na mapie niebieskie linie wskazują rzeki. Poniżej mapy pozioma czarna podziałka wskazująca skalę mapy. Podziałka podzielona na cztery odcinki. Każdy odcinek to dziesięć kilometrów. Niektóre, wybrane mniejsze rzeki i mniejsze miasta wraz z nazwami zaczynają migać, po czym znikają. Usunięcie pewnych elementów z mapy to generalizacja ilościowa.

R1YaeiuzrQweE1

Nagranie wideo obrazuje generalizację jakościową. Na białym tle czarny napis dużymi literami: generalizacja jakościowa. Na białym tle pojawia się mapa. Widoczne są małe wielokąty, które symbolizują powierzchnię większych miast. Cała powierzchnia wielokątów jest wypełniona kolorem czerwonym. Największe miasta to na przykład: Katowice, Sosnowiec, Chorzów, Zabrze, Bytom, Gliwice. Nazwy największych miast zapisane pogrubioną czcionką. Czarne okręgi z czarnym centralnie umieszczonym punktem lub kółeczkiem wewnątrz wskazują miasta mniejsze. Mniejsze miasta to na przykład Czeladź, Chrzanów, Mikołów, Wodzisław, Knurów. Na mapie niebieskie linie wskazują rzeki. Poniżej mapy pozioma czarna podziałka wskazująca skalę mapy. Podziałka podzielona na równe odcinki. Każdy odcinek to dziesięć kilometrów. Czerwone wieloboki symbolizujące powierzchnię największych miast zaczynają migać i zamieniają się w mniejsze znaki – kwadraty. Ta zamiana obrazuje generalizacją jakościową.

Nagranie wideo obrazuje generalizację jakościową. Na białym tle czarny napis dużymi literami: generalizacja jakościowa. Na białym tle pojawia się mapa. Widoczne są małe wielokąty, które symbolizują powierzchnię większych miast. Cała powierzchnia wielokątów jest wypełniona kolorem czerwonym. Największe miasta to na przykład: Katowice, Sosnowiec, Chorzów, Zabrze, Bytom, Gliwice. Nazwy największych miast zapisane pogrubioną czcionką. Czarne okręgi z czarnym centralnie umieszczonym punktem lub kółeczkiem wewnątrz wskazują miasta mniejsze. Mniejsze miasta to na przykład Czeladź, Chrzanów, Mikołów, Wodzisław, Knurów. Na mapie niebieskie linie wskazują rzeki. Poniżej mapy pozioma czarna podziałka wskazująca skalę mapy. Podziałka podzielona na równe odcinki. Każdy odcinek to dziesięć kilometrów. Czerwone wieloboki symbolizujące powierzchnię największych miast zaczynają migać i zamieniają się w mniejsze znaki – kwadraty. Ta zamiana obrazuje generalizacją jakościową.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Nagranie wideo obrazuje generalizację jakościową. Na białym tle czarny napis dużymi literami: generalizacja jakościowa. Na białym tle pojawia się mapa. Widoczne są małe wielokąty, które symbolizują powierzchnię większych miast. Cała powierzchnia wielokątów jest wypełniona kolorem czerwonym. Największe miasta to na przykład: Katowice, Sosnowiec, Chorzów, Zabrze, Bytom, Gliwice. Nazwy największych miast zapisane pogrubioną czcionką. Czarne okręgi z czarnym centralnie umieszczonym punktem lub kółeczkiem wewnątrz wskazują miasta mniejsze. Mniejsze miasta to na przykład Czeladź, Chrzanów, Mikołów, Wodzisław, Knurów. Na mapie niebieskie linie wskazują rzeki. Poniżej mapy pozioma czarna podziałka wskazująca skalę mapy. Podziałka podzielona na równe odcinki. Każdy odcinek to dziesięć kilometrów. Czerwone wieloboki symbolizujące powierzchnię największych miast zaczynają migać i zamieniają się w mniejsze znaki – kwadraty. Ta zamiana obrazuje generalizacją jakościową.

Podstawowymi elementami mapy są:

• osnowa matematyczna, czyli przyjęte odwzorowanie kartograficzne i związana z nim siatka kartograficzna i skala;

• obraz kartograficzny, czyli główna treść mapy informująca o rozmieszczeniu różnorodnych obiektów i zjawisk (przyrodniczych, ekonomicznych i in.) oraz o powiązaniach między nimi;

• elementy pomocnicze, czyli objaśnienia mapy, tzw. legenda (tytuł mapy, objaśnienia zastosowanych umownych znaków kartograficznych, ewentualnie rok wydania mapy, autor itp.), wykresy lub inne dane informacyjne.

Czasami na mapie znajdują się także dodatkowe elementy ułatwiające korzystanie z niej. Są to na przykład przekroje, diagramy, tabele czy rysunki (szczególnie często stosowane na dawnych mapach).

RBRX1NRwEsU8t1

Mapa i jej podstawowe elementy: matematyczne, kartograficzne, pomocnicze. Ilustracja przedstawia mapę Ameryki Południowej. Mapa znajduje się w białej ramce. Na białym pasku ramki umieszczone są liczby odnoszące się do długości i szerokości geograficznej. Stopnie podane są co dziesięć. Mapa pokryta jest czarnymi liniami tworzącymi siatkę kartograficzną. Są to elementy matematyczne mapy. Elementem pomocniczym jest legenda. Legenda umieszczona jest w białym prostokącie w dolnym lewym rogu mapy. Legenda zawiera symbole objaśniające obiekty zaznaczone na mapie. Na przykład niebieskie figury geometryczne to zbiorniki wodne takie jak jeziora. Niebieskie zakrzywione linie to rzeki. Wnętrze kontynentu pośrodku, od północy na południe pokryte jest kolorem ciemno- i jasno zielonym. Na północy to Nizina Orinoko, trochę dalej na północ to Nizina Amazonki. Na południu to Nizina La Platy. Lewe – zachodnie wybrzeże kontynentu ma kolor pomarańczowy i czerwony. Kolor wskazuje na Góry Andy. Na północnym wschodzie i w środkowej części kontynentu na wschodzie widoczne są dwie wyżyny oznaczone kolorem żółtym. Na północnym wschodzie to Wyżyna Gujańska. Poniżej, w środkowej części, to Wyżyna Brazylijska.

Ciekawostka

Dawne mapy często nie spełniały większości kryteriów, które obecnie traktowane są jako konieczne. Brakowało konsekwencji w stosowaniu skali, co prowadziło do tego, że każdy fragment mapy miał inną podziałkę. Odwzorowania kartograficznego nie wykorzystywano wcale, a symbole na mapie zależały wyłącznie od fantazji kartografa.

R3ndnIyGM5BmO1

Ilustracja to mapa Skandynawii wykonana w szesnastym wieku. Mapa przedstawia nie tylko informacje związane z rozmieszczeniem najważniejszych miast, rzek, gór i mórz. Na kolorowej mapie znajdują się rysunki mieszkańców krajów skandynawskich. Kolorowe postacie wykonują różne codzienne czynności. Widoczni są kupcy jadący na wozach drewnianych. Rybacy brodzący w wodzie. Na mapie przedstawieni są również żeglarze na łodziach. W centralnej części mapy przedstawieni są łucznicy na polowaniu. Myśliwi trzymają łuk w dłoniach kierując strzałę w stronę zwierząt. Na niebieskim kolorze wskazującym morza i ocean znajdują się rysunki potworów morskich. Są to olbrzymie czerwone węże pływające w głębinach. Foki z olbrzymimi wąsami i pasami wzdłuż ciała. Ryby wielkości wielorybów z grzywą wokół głowy. I wiele innych.

Ciekawostka

Ze względów praktycznych do najczęściej ostatnio stosowanych map należą mapy samochodowe w postaci drukowanych na papierze atlasów samochodowych albo elektronicznych map w nawigacjach samochodowych współpracujących z odbiornikami GPS. Nie mają one jednak wielu elementów właściwych dla tradycyjnie sporządzonej mapy.

RAOTNmsUg08d21

Ilustracja przedstawia mapę GPS. Kolorowa mapa znajduje się na wyświetlaczu. Wyświetlacz ma kształt prostokąta o wymiarach dziesięć centymetrów na pięć centymetrów. Na górze wyświetlacza znajduje się aktualna nazwa ulicy oraz dzielnica Warszawy. Informacja to: Grójecka, Ochota, Aleje Jerozolimskie, Ochota. W dolnej części wyświetlacza znajdują się informacje podające czas przejazdu do punktu pośredniego. Wyświetla się również aktualny czas. W prawym dolnym rogu napis Menu. Na wyświetlaczu widoczne są pasy odnoszące się do ulicy Grójeckiej. Ulica przedstawiona jest pionowo. Równolegle drugi pas jezdni w przeciwnym kierunku. Wzdłuż ulicy wyświetlają się szare strzałki wskazujące grotem kierunek jazdy. Prawa strona mapy przedstawia część miasta. Budynki, restauracje i parking są przedstawione jako niebieskie bryły. Po lewej stronie wyświetlacza znak ostrzegawczy. Okrągły znak z czerwoną ramką informuje o ograniczeniu prędkości do pięćdziesięciu kilometrów na godzinę.

2. Siatka geograficzna i siatki kartograficzne

Siatka geograficzna jest umownym układem południków i równoleżników na powierzchni kuli ziemskiej lub na jej modelu zwanym globusem, a siatka kartograficzna jest jej odpowiednikiem na płaszczyźnie. Jednym z podstawowych zadań kartografiikartografiakartografii jako nauki było wynalezienie sposobu na dokonanie rzeczy z pozoru niemożliwej – takiego „rozpłaszczenia” powierzchni kulistej (albo jej części), aby każdy jej fragment przylegał idealnie do płaszczyzny. Kartografowie opracowali matematyczne i optyczne metody sprostania temu zadaniu. Sposoby te nazywamy odwzorowaniami kartograficznymiodwzorowanie kartograficzneodwzorowaniami kartograficznymi.

Najłatwiej można zrozumieć, co to jest odwzorowanie kartograficzne, wyobrażając sobie szklaną kulę, na którą naniesiona została siatka geograficzna, a wewnątrz znajduje się świecąca żarówka. Wówczas na przyłożoną do kuli płaską powierzchnię będą padały cienie południków i równoleżników, tworząc na niej siatkę kartograficzną.
Można wyróżnić trzy główne rodzaje odwzorowań ze względu na sposób przyłożenia powierzchni rzutowania:

• azymutalne (płaszczyznowe),

• stożkowe,

• walcowe,

• umowne (modyfikacja wyżej wymienionych, według określonych założeń matematycznych celem uzyskania wiernego odwzorowania kątów, powierzchni lub odległości).

RtIXEpCoNxKa91

Ilustracja przedstawia trzy sposoby transformacji powierzchni kuli na powierzchnie płaską. Pierwszy z nich przedstawia kulę, na której wyrysowana jest siatka południków i równoleżników, kula jest przezroczysta. Wewnątrz kuli znajduje się świecąca żarówka. Do bieguna północnego na górze kuli przylega okrągła płaska powierzchnia. Światło żarówki powoduje, że cień linii południków i równoleżników rzucany jest na tę płaską powierzchnię. Obok przedstawiona jest okrągła płaska powierzchnia z wyrysowanymi, rozchodzącymi się gwiaździście południkami i rozchodzącymi się koncentrycznie, jak koła na wodzie po wrzuceniu kamienia – równoleżnikami. Rysunek przedstawia na czym polega odwzorowanie płaszczyznowe. Drugi przykład przedstawia przezroczystą kulę z południkami i równoleżnikami oraz żarówką wewnątrz. Kula znajduje się wewnątrz stożka. Światło żarówki rzuca cienie linii południków i równoleżników na powierzchnię boczną stożka. Obok znajduje się ten sam stożek z wyrysowanymi już południkami i równoleżnikami. Na prawo od stożka przedstawiona jest rozwinięta na płasko powierzchnia boczna stożka z wyrysowaną siatką południków i równoleżników. Rysunek przedstawia na czym polega odwzorowanie stożkowe. Trzeci przykład przedstawia przezroczystą kulę z południkami i równoleżnikami oraz żarówką wewnątrz. Kula znajduje się wewnątrz walca. Światło żarówki rzuca cienie linii południków i równoleżników na powierzchnię boczną walca. Obok znajduje się ten sam walec z wyrysowanymi już południkami i równoleżnikami. Na prawo od walca przedstawiona jest rozwinięta na płasko powierzchnia boczna walca z wyrysowaną siatką południków i równoleżników. Rysunek przedstawia na czym polega odwzorowanie walcowe.

Niestety każde odwzorowanie kartograficzne powoduje pewne zniekształcenia przedstawianego obszaru. Odwzorowania wiernokątne zachowują na siatce kartograficznej w sposób wierny tylko kąty, wiernopowierzchniowe zgodnie z rzeczywistością oddają jedynie powierzchnię, a wiernoodległościowe – odległości, przy czym są one wierne tylko wzdłuż określonych linii lub kierunków. Zawsze kiedy jedna z tych wielkości była wiernie odwzorowana, pozostałe ulegały niestety deformacji. Często stosuje się odwzorowania kartograficzne, które zniekształcają zarówno kąty, powierzchnię, jak i odległości, ale wówczas wszystkie te zniekształcenia są zminimalizowane.

RP869xpG2bwcx1

Ilustracja przedstawia cztery mapy powierzchni Ziemi z zaznaczoną siatką południków i równoleżników. Cztery rysunki ułożone w dwóch rzędach. Dwa rysunki na górze i dwa poniżej. Wszystkie ilustracje odwzorowują zniekształcenia w różnego rodzaju siatkach kartograficznych.Pierwszy rząd, ilustracja na lewo. Mapa świata w kształcie prostokąta. Kolor niebieski wskazuje morza i oceany. Widoczne są kontury kontynentów. Na mapie narysowane są czerwone koła. Koła ułożone są w pięciu poziomych rzędach. Odległość między rzędami jest jednakowa. W górnym, pierwszym i dolnym, piątym, rzędzie koła są większe. W drugim, trzecim i czwartym rzędzie czerwone koła są o połowę mniejsze. W każdym rzędzie umieszczono jedenaście punktów leżących blisko jeden obok drugiego. Poniżej ilustracji podpis: sitka wiernokątna. Poniżej w nawiasie okrągłym informacja: odwzorowanie walcowe Mercatora. Druga mapa na prawo. Mapa świata przedstawiona w kształcie spłaszczonej poziomo kuli ziemskiej. Kula ziemska w kształcie elipsy. Na górze i na dole widoczne bieguny. Na mapie widoczne czerwone powierzchnie w kształcie kół i elips. Wszystkie czerwone powierzchnie zajmują podobnej wielkości obszar. Powierzchnie rozmieszczone są w pięciu rzędach położonych poziomo równolegle do siebie. Poniżej podpis: siatka wiernopowierzchniowa. Poniżej informacja w nawiasie okrągłym: odwzorowanie umowne, myślnik, pseudowalcowe Mollweidego. Rząd poniżej. Pierwsza z lewej to mapa w kształcie koła. Na środku mapy widoczny biegun północny położony centralnie. Niebieski kolor na mapie to morza i oceany. Od bieguna rozchodzą się promieniście południki. Wzdłuż południków narysowane są czerwone eliptyczne figury. Czerwone figury oddalone są od siebie dokładnie tak samo. Czerwone eliptyczne figury ułożone są wzdłuż południków. Na każdym południku znajdują się trzy czerwone figury. Układ południków i figur przybiera kształt litery „iks”. Na biegunie, w samym środku koła, figury są małe. Następne są większe. Największe znajdują się najdalej od centrum koła. Położone są na krawędzi koła. Poniżej podpis: siatka wiernoodległościowa. Poniżej informacja w nawiasie okrągłym: odwzorowanie azymutalne. Odległości zachowane są tylko wzdłuż południków. Mapa świata po prawej, rząd dolny. Mapa świata w kształcie elipsy o ściętych bokach na górze i na dole. Proste linie tworzą poziome ograniczenia mapy na górze i na dole. Boki mapy zaokrąglone po lewej i prawej stronie. Na mapie widoczne czerwone plamki. Plamki rozmieszczone są w pięciu rzędach położonych poziomo równolegle do siebie. W pierwszym górnym rzędzie i dolnym piątym rzędzie plamki są większe. W drugim, trzecim i czwartym rzędzie plamki są trochę mniejsze. Plamki mają kształty od kulistych po eliptyczne. Poniżej podpis: siatka umowna Winkela. Poniżej informacja w nawiasie okrągłym: modyfikacja odwzorowania azymutalnego, posiada wszystkie trzy rodzaje zniekształceń, ale są one stosunkowo nieduże.

Ciekawostka

Na załączonej poniżej mapie równoleżniki są rzeczywiście równoległe, a kąty między równoleżnikami i południkami – proste. W efekcie im dany obszar leży bliżej biegunów, tym większe są zniekształcenia jego powierzchni oraz odległości. Grenlandia (powierzchnia rzeczywista ok. 2,2 mln kmIndeks górny 2²) wygląda na tej siatce na większą od Australii (powierzchnia ok. 7,7 mln kmIndeks górny 2²).

R7Rfh6uC28nW51

Ilustracja przedstawia mapę Ziemi. Mapa ma kształt prostokąta. Widoczne są wszystkie kontynenty. Na powierzchni kontynentów zielony kolor wskazuje powierzchnie zielone na przykład lasy. Miejsca pokryte śniegiem zaznaczone są kolorem białym, na przykład okolice biegunów. Kolor niebieski wokół kontynentów to morza i oceany. Wszystkie południki i równoleżniki położone są prostopadle do siebie. Miejsca przecięcia południków z równoleżnikami są zawsze pod kątem prostym.

3. Skala mapy, jej rodzaje i obliczanie odległości

Przedstawienie jakiegokolwiek obszaru na mapie wymaga zmniejszenia jego obrazu. Stopień takiego zmniejszenia, czyli skalę mapy, przedstawia stosunek odległości między dwoma punktami na mapie do odpowiadającej jej odległości w terenie. Pod uwagę brana jest odległość pozioma, w linii prostej, a nie rzeczywista, uwzględniająca ukształtowanie terenu. Można to zapisać w następujący sposób:

W zależności od sposobu zapisu wyróżnia się kilka rodzajów skali. Gdy zapisujemy ją jako ułamek, to nazywana jest skalą liczbowąskala liczbowaskalą liczbową. Może mieć wówczas na przykład postać 1:100 000 albo 1/100 000. Czasem ten drugi sposób zapisu nosi nazwę skali ułamkowej. W obu przypadkach skala ta informuje, że jeden odcinek na mapie odpowiada 100 000 takich samych odcinków w terenie. Rzeczywista długość odcinka, który na mapie o podanej powyżej skali ma 2 cm, to 2 x 100 000 takich samych dwucentymetrowych odcinków w terenie, czyli 200 000 cm, 2 000 m albo 2 km. Zatem 1 cm w tej skali odpowiada 100 000 cm, 1000 m, czyli 1 km.

Możemy przedstawić to jako: 1 cm – 1 km (lub 1 cm → 1 km). Podany zapis odczytujemy w następujący sposób: jeden centymetr na mapie odpowiada jednemu kilometrowi w terenie. Tak zapisana skala to skala mianowanaskala mianowanaskala mianowana.
Każdą skalę można przedstawić także w postaci graficznej. Nazywamy ją wówczas podziałką liniowąpodziałka liniowapodziałką liniową.

W stosunku do map powstałych w odpowiednich skalach często używa się określeń mała skala, duża skala. Różnice między nimi najłatwiej zrozumieć, gdy zapamięta się, że skala jest ułamkiem, a więc im większa jest liczba w mianowniku, tym skala jest mniejsza. Skoro wartość liczbowa skali 1:1000 jest znacznie większa niż 1:100 000 000, to łatwo zinterpretować, że pierwsza z nich jest duża, a druga mała.

RqPJxMXSmgCVP1

Ilustracja przedstawia różne rodzaje skali. Skala liczbowa na górze ilustracji. Skala liczbowa jest przedstawiona za pomocą liczb „jeden”, dwukropek, „sto tysięcy”. Poniżej podpis: skala liczbowa. Poniżej skala mianowana. Skala mianowana to „jeden centymetr, myślnik, jeden kilometr”. Poniżej podpis: skala mianowana. Na dole ilustracji trzeci rodzaj skali. Podziałka liniowa przedstawiona jest jako prosta pozioma linia z czarnymi krawędziami. Szerokość linii około trzy milimetry. Linia jest biała i podzielona na osiem równych odcinków. Po lewej stronie skala rozpoczyna się od liczby jeden. Następnie kolejno zero, jeden, dwa, trzy, aż do siedem. Na lewym końcu podziałki pionowe czarno-białe linie wypełniają odcinek od jeden do zero. Poniżej podpis: podziałka liniowa.

4. Plan i różne rodzaje map

PlanplanPlan to bardzo szczegółowy, kartograficzny obraz stosunkowo niewielkiego obszaru (np. jednego miasta) przedstawiony na płaszczyźnie za pomocą symboli kartograficznych w dużej skali (zwykle od ok. 1:1000 przy bardzo małych miejscowościach lub ich fragmentach do ok. 1:20 000 dla wielkich miast lub aglomeracji). Plan obejmuje tak mały fragment powierzchni Ziemi, że można uznać go za półpłaszczyznę i nie trzeba stosować w tym przypadku odwzorowania kartograficznego. Na planie nie rysuje się zazwyczaj układu współrzędnych geograficznych.

RsY8FEai55NKN1

Ilustracja przedstawia plan miasta. Jest to Stare Miasto w Zamościu. Plan ma kształt prostokąta. Na planie zaznaczone są główne ulice znajdujące się w obrębie Starego Miasta. Plan starego miasta jest pokazany z góry. W centrum planu znajduje się Rynek Wielki. Rynek to biały prostokąt od którego rozchodzą się mniejsze uliczki. Uliczki mają układ prostych ułożonych do siebie prostopadle. Pomiędzy uliczkami znajdują się prostokątne symbole obrazujące budynki. Prostokąty mają kolor czerwony i różowy, co oznacza, że są zabytkami. Wokół Starego Miasta zaznaczono miejsca zielone typu parki, trawniki i skwery. W lewym górnym rogu mapy znajduje się zbiornik wodny w kolorze niebieskim. Plan zawiera również inne symbole wskazujące położenie obiektów. Żółty krzyż oznacza kościół. W granicach Starego Miasta znajdują się cztery kościoły. Krzyże ułożone są wokół Rynku. Wokół Rynku naniesiono czarne małe kwadraty z białą literą „ha”. Symbol ten oznacza hotel. Na mapie znajdują się czarne linie oznaczające różne miejsca. Czarna przerywana linia wokół Starego Miasta to linia dawnych murów obronnych. Czarna ciągła linia to mury istniejące do dzisiaj. Na dole mapy, na południe od Starego Miasta, rozciąga się biały wąski pasek podzielony czarnymi prostokątami w równych odstępach. Jest to linia kolejowa. W prawym, górnym rogu znajduje się legenda, gdzie są objaśnione wszystkie użyte znaki na planie oraz podziałka liniowa przedstawiająca jaki odcinek na mapie to sto metrów w terenie.

Nieco mniejsze skale (od 1:10 000 do 1:200 000) mają zwykle mapy topograficznemapa topograficznamapy topograficzne. Są to szczegółowe mapy przedstawiające ukształtowanie terenu i jego pokrycie, wody, drogi, koleje, zabudowania, granice administracyjne i państwowe. Mapy te mają wrysowaną siatkę topograficzną (kilometrową).

RkR3jVB3WlXUe1

Ilustracja przedstawia przykładową mapę topograficzną. Tło mapy jest białe. Powierzchnie w kolorze zielonym to lasy, niebieskie linie to rzeki, linie pomarańczowe to poziomice, niebieskie powierzchnie to zbiorniki wodne. Linie podwójne w kolorze czarnym, pomiędzy którymi jest białe lub pomarańczowe tło to drogi. Pojedyncze czarne, cieńsze linie to drogi gruntowe. Grube czarne linie to koleje. Na mapie jest siatka, dzieląca całą mapę na małe kwadraty. Każdy kwadrat ma bok o długości jednego kilometra w terenie, dlatego siatka nazywa się siatką kilometrową. Dokoła mapy znajduje się ramka podzielona na krótkie fragmenty, przy granicy których opisana jest długość i szerokość geograficzna co jedną minutę. Na dole znajdują się różne objaśnienia, a wśród nich podziałka liniowa. Na górze mapy znajduje się oznaczenie literowo-cyfrowe wskazujące, który to arkusz mapy topograficznej.

Podobną skalę jak mapy topograficzne mają mapy turystycznemapa turystycznamapy turystyczne, które przedstawiają informacje o obiektach istotnych z punktu widzenia turysty, czyli m.in. o interesujących obiektach przyrodniczych i kulturowych, szlakach turystycznych, schroniskach, polach namiotowych i biwakowych, kempingach, pocztach itp.

R59FiOyE0Jklz1

Zdjęcie przedstawia mapę turystyczną. Mapa ma kształt prostokąta. Mapa trzymana jest za boki, widać dwie dłonie po lewej i prawej stronie mapy. Dłuższe boki ułożone są poziomo. W lewym górnym rogu znajduje się legenda. Obok legenda przedstawiona jest w powiększeniu. Jest to biały prostokąt z wyciętym rogiem, na którym znajduje się skala jeden do sześćdziesięciu pięciu tysięcy, podziałka liniowa i objaśnienia znaków użytych na mapie. Na mapie kolorowe przerywane linie oznaczają szlaki turystyczne. Miejsca zakreślone owalnymi liniami i zacieniowane na niebiesko to jeziora, stawy, niebieskie linie to rzeki. Białe miejsca na mapie to pola uprawne. Zielone plamy oznaczają tereny leśne. Szczyty są nazwane oraz podana jest liczba metrów opisanego wzniesienia. Cała mapa pokryta jest jasno brązowymi liniami, które ułożone w formie pętli. Linie mają kształt falisty. Są to poziomice. Im mniejsza odległość między liniami tym powierzchnia terenu jest bardziej stroma.

Mniejszą skalę niż mapy topograficzne mają mapy przeglądowemapa przeglądowamapy przeglądowe (skala mniejsza niż 1:200 000), które przedstawiają kraje, kontynenty lub ich części. Ukazane są na nich istotne elementy pokrycia terenu – m.in. rzeki, jeziora, bagna, największe miasta, linie kolejowe, drogi, granice państw, punkty wysokościowe. Zwykle wymienione elementy treści mapy przedstawione są na tle rzeźby terenu odwzorowanej za pomocą poziomic i barw właściwych dla skali hipsometrycznej. Zwyczajowo mapy takie nazywane są mapami ogólnogeograficznymi lub fizycznymi.

R17T2cqpF8Kcw1

Ilustracja przedstawia mapę przeglądową Australii. Mapa ma kształt prostokąta. Dłuższe boki prostokąta ułożone poziomo. Lądy mają kolory od zielonego poprzez żółty do pomarańczowego. Morza i oceany są jednolicie niebieskie. Po prawej stronie mapy znajduje się legenda. Legenda zawiera objaśnienia dotyczące znaków użytych na mapie, największe miasta, punkty wysokościowe, drogi, koleje, granice, pustynie, jeziora, solniska, bagna, rafy koralowe, punkty wysokościowe. Na górze legendy jest tytuł mapy: Australia. Poniżej podziałka liniowa wyrażona w kilometrach. Na dole legendy znajduje się długi pionowy prostokąt podzielony na fragmenty, gdzie z boku opisana jest wysokość w metrach nad poziomem morza. Najniższy fragment to kolor zielony oznaczający wysokość do dwustu metrów nad poziomem morza. Odpowiednio wyżej znajdują się kolory jasnożółte i coraz intensywniejsze – aż do pomarańczowego. Im wyżej jest ukształtowany teren tym kolory są cieplejsze. Powierzchnia mapy pokryta jest siatką kartograficzną. Na obrzeżach mapy, na południkach i równoleżnikach, zapisane są współrzędne długości i szerokości geograficznej. Na powierzchni Australii przeważają kolory żółte i zielone. Czerwone poziome i pionowe linie wyznaczają poszczególne terytoria Australii. Wokół kontynentu oznaczone są i opisane zatoki, morza i ocean. Na mapie znajdują się nazwy największych miast takie jak Sydney, Adelaide, Melbourne.

Innym kryterium podziału map może być klasyfikacja ze względu na treść mapy. Według tego wyznacznika możemy wydzielić dwie główne grupy:

• mapy ogólnogeograficzne,

• mapy tematyczne.

Mapy ogólnogeograficzne pokazują związki przestrzenne pomiędzy wybranymi zjawiskami geograficznymi. Najczęściej przedstawione są na nich: ukształtowanie powierzchni, hydrografia (czyli wody, np. rzeki, jeziora, morza, bagna itp.), zabudowa, drogi, koleje, granice.

Mapy tematyczne przedstawiają jedno określone zjawisko bądź element (czasami kilka zagadnień z danej dziedziny). Możemy je podzielić na dwie grupy:

• mapy przyrodniczo‑geograficzne (np. klimatyczne, geologiczne, glebowe itp.);

• mapy społeczno‑gospodarcze (np. demograficzne, czyli dotyczące ludności, komunikacji, turystyki, przemysłu, historii itp.).

Mapy ze względu na wielkość skali można podzielić na trzy grupy:

• mapy wielkoskalowe (w skalach większych niż 1:200 000, np. plany działek budowlanych, plany miast, mapy topograficzne, turystyczne);

• mapy średnioskalowe (od 1:200 000 do 1:1 000 000, np. mapy samochodowe, mapy przeglądowe, ogólnogeograficzne i tematyczne o większych skalach);

• mapy małoskalowe (skale mniejsze niż 1:1 000 000, np. mapy przeglądowe, ogólnogeograficzne i tematyczne o mniejszych skalach, mapy kontynentów, mapy świata).

R1Zp0kGg5si4a1

Ilustracja przedstawia dwie mapy tematyczne, mapę A i mapę B. Mapy ułożone są obok siebie. Mapy mają kształt prostokątów. Mapa A, po lewej, to mapa przyrodnicza. Wskazuje średni opad roczny w Polsce. Na mapie A znajduje się kontur mapy Polski. Widoczne są nazwy miast wojewódzkich. Niebieskie linie oznaczają największe rzeki w Polsce. Na lewo od mapy w górnym rogu znajduje się tytuł mapy: Polska opady roczne. W lewym dolnym rogu znajduje się legenda o nagłówku: Średnie roczne sumy opadów. Poniżej małe kolorowe prostokąty ułożone poziomo jeden przy drugim. Im dalej w prawo tym kolory niebieskie wypełniające prostokąciki stają coraz ciemniejsze. Na samym końcu po prawej stronie prostokąt jest granatowy. To opady ponad tysiąc czterysta milimetrów na metr kwadratowy. Po przeciwnej stronie prostokąt ma kolor prawie biały i oznacza opady poniżej pięciuset milimetrów. Powierzchnia kraju jest pokryta różnymi odcieniami koloru niebieskiego. Na południu Polski, kolor jest ciemny. Opady wynoszą od dziewięciuset do tysiąca milimetrów na metr kwadratowy. Kolor jest jaśniejszy bliżej centrum kraju. Opady mieszczą się w granicach od pięciuset do dziewięćset milimetrów na metr kwadratowy. Kolory przedstawiają falujące pasma. Centrum Polski jest zacieniowane jasnym kolorem niebieskim – tam są najmniejsze opady. Na północy kolor jest ciemniejszy. Na prawo od mapy A znajduje się mapa B. Mapa B to mapa społeczno-gospodarcza. Mapa świata w kształcie elipsy z odciętymi górą i dołem. Dłuższe boki ustawione poziomo. Mapa przedstawia kontury wszystkich kontynentów. W prawej części mapy krótka legenda. Legenda w postaci małych poziomych prostokątów ułożonych pionowo jeden pod drugim. Tworzą pionową kolumnę. Każdy prostokąt odnosi się do średniej gęstości zaludnienia w danym obszarze świata. Gęstość zaludnienia jest przedstawiona w postaci zmieniających się odcieni koloru brązowego, pomarańczowego i żółtego. Na górze prostokąt jest ciemnobrązowy co wskazuje na ponad pięćdziesiąt tysięcy osób mieszkających na jednym kilometrze kwadratowym. Ciemnobrązowy kolor to głównie Indie, Europa Centralna, Wschodnie Chiny i Japonia. Bardzo jasnożółty wskazuje niewielką gęstość zaludnienia – dwie osoby na kilometr kwadratowy. Jasny kolor to głównie Kanada, Rosja i Australia. Na samym dole jest prostokąt szary oznaczający obszary niezamieszkałe, np. Antarktydę, Grenlandię.

Podsumowanie

• Mapa jest uogólnionym odwzorowaniem powierzchni Ziemi, innego ciała niebieskiego lub ich fragmentu, stworzonym przy zastosowaniu ścisłych matematycznych reguł i przedstawionym na płaszczyźnie w odpowiedniej skali za pomocą znaków umownych. Mapy mogą dotyczyć różnych zagadnień, np. ukształtowania terenu, podziału politycznego obszaru, budowy geologicznej itd.

• Siatki kartograficzne powstały z przekształcenia siatki geograficznej za pomocą różnych metod matematycznych, czyli tzw. odwzorowań kartograficznych.

• Skala mapy informuje o wielokrotności pomniejszenia obrazu Ziemi lub jej fragmentów na mapie.

• Kartografia proponuje wiele rodzajów map różniących się konstrukcją, skalą, tematyką i przeznaczeniem.

Słowniczek

Zadania