ok. 1160 - ok. 1250 – szkoła Notre Dame, powstanie motetu
ok. 1250 - ok. 1320 – epoka Ars Antiqua, rozwój motetu, rytmika menzuralna
ok. 1320 - ok. 1380 – epoka Ars Nova, motet izorytmiczny
1291‑1361 – lata życia Philippe’a de Vitry
ok. 1300‑1377 – lata życia Guillaume’a de Machault
ok. 1370‑1412 – lata życia Johannesa Ciconii
ok. 1400‑1474 – lata życia Guillaume’a Dyfaya
ok. 1440‑1521 – lata życia Josquina des Prés
między 1480 a 1490‑1562 – lata życia Adriana Willaerta
ok. 1495 - między 1556 a 1561 – lata życia Nicolasa Gomberta
ok. 1505 - 1585 – lata życia Thomasa Tallisa
ok. 1524 - ok. 1560 – lata życia Wacława z Szamotuł
1525‑1594 – lata życia Giovanniego P. da Palestrina
1532‑1594 – lata życia Orlanda di Lasso
1543‑1623 – lata życia Williama Byrda
1554 a 56 -1612 – lata życia Giovanniego Gabrielego
1685‑1750 – lata życia Jana Sebastiana Bacha
1756‑1791 – lata życia Wolfganga Amadeusza Mozarta
1824‑1896 – lata życia Antona Brucknera
1833‑1897 – lata życia Johannesa Brahmsa
1895‑1963 – lata życia Paula Hindemitha
1
Scenariusz dla nauczyciela
RSifiyMWGoUwN1
I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka. 3. Średniowiecze. Uczeń: 6) omawia cechy wybranych form muzycznych (motet); II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń: 1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych; 2. nazywa i porządkuje główne nurty, gatunki i style muzyczne, wskazuje formy wypowiedzi artystycznej spoza tradycyjnej klasyfikacji, uzasadniając swoją wypowiedź; 3. zna konteksty kulturowe i naukowe powstawania muzyki; 5. rozpoznaje cechy stylistyczne utworu reprezentującego określoną epokę muzyczną; III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń: 1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np. esej, referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię; 2. przybliża twórczość i działalność przedstawicieli różnych obszarów kultury muzycznej; 3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne.
Nauczysz się
przedstawiać genezę motetu;
omawiać ewolucję motetu w epoce średniowiecza, z uwzględnieniem stosowanych w nich technik;
przedstawiać przemiany zachodzące w motecie renesansowym;
opisywać gatunek motetu w epokach, w których stracił on wiodącą pozycję.
Motet na przestrzeni wieków
Motet to jeden z najważniejszych i najdłużej uprawianych gatunków w historii muzyki. Jego początki sięgają epoki średniowiecza, pod koniec której stał się najważniejszym gatunkiem muzyki polifonicznej. Okresem szczególnego rozkwitu motetu stał się renesans, kiedy to liczni kompozytorzy, zwłaszcza ci należący do kolejnych generacji franko‑flamandzkich, wzbogacali repertuar polifonii wokalnej o tysiące nowych kompozycji. Motet, będąc dominującym gatunkiem, oddziaływał na mszę i madrygał. Przemiany, jakie zaszły w muzyce na przełomie renesansu i baroku, spowodowały spadek zainteresowania tym gatunkiem. Odrodzenie motetu nastąpiło w XIX w., wraz ze wzrostem zainteresowania muzyką poprzednich epok.
Motet na przestrzeni wieków zmieniał swe oblicze, co wynikało ze stosowanych środków techniczno‑wyrazowych właściwych danej epoce. Mimo wielu zmian, jakie w nim zachodziły, można zauważyć, że posiada zazwyczaj tekst łaciński, zaczerpnięty z części zmiennych mszy, a także z psalmów, lamentacji, hymnów oraz jest gatunkiem muzyki religijnej, mimo elementów świeckich obecnych w motetach średniowiecznych.
Powstanie motetu w średniowieczu
Muzyka polifoniczna w średniowieczu była sztuką elitarną, uprawianą w najważniejszych ośrodkach muzycznych – dominowała wówczas monodia religijna i świecka. Jej komponowaniem i wykonywaniem zajmowali się wysoko wykwalifikowani muzycy, którzy w ten sposób uświetniali szczególnie ważne uroczystości.
Motet powstał na przełomie XII/XIII w. w paryskiej szkole Notre Dame, a dojrzałego kształtu nabrał w przypadającej na II połowę XIII i początek XIV w. epoce Ars Antiqua. Zdaniem niektórych badaczy, jego początków można doszukać się już w prowansalskiej szkole St. Martial w Limoges. Motet powstał w wyniku dodawania tekstu do wyższych, bardziej melizmatycznych głosów w najstarszym gatunku muzyki polifonicznej – organumOrganumorganum. Najbardziej nadawały się do tego tzw. klauzule dyskantowe – odcinki organum, w których tenor, zaczerpnięty z chorału gregoriańskiego, był rytmizowany w oparciu o reguły modalne. Sama etymologia nazwy gatunku wskazuje na kluczową rolę tekstu: z francuskiego le mot oznacza „słowo”. W organum dwugłosowym nowy tekst pojawiał się tylko w jednym, wyższym głosie, zwanym motetus. Jeśli organum było trzygłosowe wówczas jednocześnie wprowadzano dwa różne teksty w dwóch wyższych głosach. Początkowo teksty dodawane były w języku łacińskim i nawiązywały do treści zawartych w głosie tenorowym. Z czasem zamiast tekstów w języku łacińskim zaczęto wprowadzać je w języku francuskim, nierzadko były one świeckie. Jednoczesne śpiewanie kilku tekstów znacznie uniemożliwiało ich rozumienie. Od początku istnienia motetu szczególnie ważnym jego elementem była rytmika. Nowe możliwości w tym zakresie dała rytmika menzuralna, która pojawiła się pod koniec XIII w., zastępując, opartą na notacji neumatycznej, rytmikę modalną.
Motet nie był gatunkiem liturgicznym, mimo że tenor wywodził się z chorału gregoriańskiego. Wykonywano go jednak w trakcie nabożeństw, zwykle na zakończenie, ze względu na walory brzmieniowe. Wraz z częstszym wprowadzaniem tekstów świeckich, religijny charakter motetu uległ osłabieniu.
Katedra Notre Dame w Paryżu – ośrodek muzyki polifonicznej w średniowieczu
R12tG5kYpIl891
RWqWsoAnvznvr1
Głównym ośrodkiem uprawiania motetów w epoce Ars Antiqua była Francja, a szczególnie Paryż z katedrą Notre Dame. Wśród kompozytorów uprawiających ten gatunek należy wskazać Petrusa de Cruce z Amiens, Jakuba z Leodium (ur. około 1260 r.) oraz działającego w Paryżu Johannesa de Grocheo. Także w Anglii komponowano tego typu utwory, odróżniające się jednak od francuskich większą prostotą i naturalnością. To w nich tercje i seksty zyskały znaczenie konsonansów.
R7jZfpHyNJqM0
Przemiany motetu w epoce Ars Nova i w początkach Renesansu
Ważnym osiągnięciem epoki Ars nova, przypadającej na wiek XIV w historii muzyki, był motet izorytmiczny, w którym tenor był zorganizowany według powtarzającego się schematu rytmicznego, zwanego talea. Także melodia w tenorze mogła być powtarzana w sposób niezależny od rytmicznego modelu. Taki melodyczny odcinek zwano colorem. Zdarzało się, że modele melodyczne i rytmiczne oddziaływały również na wyższe głosy. Racjonalizm tych kompozycji nie był uchwytny dla słuchacza, był on jednak odwzorowaniem porządku wszechświata stworzonego przez Boga. Motet w XIV w. był zwykle 3‑głosowy, wyjątkowo dodawano głos czwarty, umiejscowiony poniżej tenoru, zwany kontratenorem. Głos najwyższy, zwany dotychczas triplum, uzyskał nową nazwę – cantus. Brzmienie tych kompozycji, ze względu na obecność dysonansów wynikających zwłaszcza z obecności toni fictiToni fictitoni ficti, było surowe. Charakter ten podkreślał niezbyt naturalny rysunek linii melodycznych. Politekstowość motetów znajduje odzwierciedlenie w tytułach przywołujących początkowe słowa tekstu poszczególnych głosów. Poruszano w nich, oprócz tematyki miłosnej, treści społeczne, polityczne. Najwybitniejszymi kompozytorami motetów w XIV w. byli Philippe de Vitry oraz Guillaume de Machault.
R13vGe90h4ldS
Technikę izorytmiczną przejęli kompozytorzy, w twórczości których kształtuje się już nowy styl renesansowy. Byli to Johannes Ciconia oraz najwybitniejszy przedstawiciel szkoły burgundzkiej – Guillaume Dufay. Pierwszy z nich połączył zdobycze francuskiej Ars Nova ze stylem włoskiej muzyki XIV w., m.in. wprowadzał w wyższych głosach technikę kanoniczną i imitację. W twórczości motetowej Dufaya, będącej syntezą osiągnięć różnych ośrodków, wykształciła się typowa dla renesansowej muzyki faktura czterogłosowa, zapewniająca pełne brzmienie. Szczególne w niej miejsce zajmuje czterogłosowy motet Nuper rosarum flores, skomponowany w 1436 r. na uroczystość konsekracji katedry we Florencji. Istnieje spór na temat związku proporcji liczbowych obecnych w kompozycji z proporcjami liczbowymi zastosowanymi w konstrukcji słynnej budowli.
R1dW0UGvG802T
Renesans – epoka motetu
Motet to obok mszy i chanson najpopularniejszy gatunek muzyki wielogłosowej w epoce renesansu. W motetach ceremonialnych z I połowy XV w., komponowanych z okazji ważnych uroczystości kościelnych i świeckich, odnaleźć można jeszcze pewne cechy przejęte z motetu średniowiecznego. Odmienną postać nadali mu kompozytorzy w II poł. XV w. Wówczas zmieniła się także rola motetu, który znalazł miejsce w liturgii, jako wielogłosowe opracowanie tekstów proprium missaeProprium missaeproprium missae oraz w Liturgii godzin.
Motet renesansowy jest zazwyczaj kompozycją czterogłosową. Jego podstawą jest zaczerpnięty z chorału gregoriańskiego cantus firmusCantus firmuscantus firmus, obecny zwykle w tenorze. Motet dzieli się najczęściej na dwie części różniące się menzurą. W motetach z tego okresu obecna jest nierzadko symbolika muzyczna i pozamuzyczna, której rozszyfrowanie wymaga dogłębnego poznania utworu. Kompozytorzy wykorzystywali w motetach najczęściej teksty z Pisma Świętego.
W XVI w. dochodzi do powstania nowej jego odmiany – motetu przeimitowanego, który swą nazwę bierze od techniki przeimitowania, zwanej też imitacją syntaktyczną, na której jest oparty. Brak w nim chorałowego cantus firmus. Cała konstrukcja oparta jest na imitacji krótkich tematów lub motywów zwanych sogetto, przypisanych kolejnym odcinkom tekstu. Po przeprowadzeniu tematu lub motetu przez wszystkie głosy kompozycji wprowadzony zostaje w sposób płynny kolejny temat, co skutkuje brakiem wyraźnych cezur i kadencji. Motet oparty na tej technice wyróżnia całkowity linearyzmLinearyzmlinearyzm.
RAdPwxqxtedFz
Pierwszorzędne znaczenie w historii motetu posiada twórczość kompozytorów należących do kilku generacji franko‑flamandzkich. Wśród nich szczególne miejsce zajęli: działający na przełomie XV/XVI w. Josquin des Prés – twórca motetów psalmowych. Dbał on szczególnie o wyrażenie za pomocą środków muzycznych treści zawartych w tekście, stąd w jego kompozycjach obok kunsztownego kontrapunktu występują proste zestawienia akordów. Wśród XVI‑wiecznych mistrzów motetu należy wskazać m.in. twórcę polichóralnych motetów Adriana Willaerta, mistrzów techniki przeimitowanej – Nicolasa Gombert i Clemensa non Papa, a także Philippe’a de Monte i najwybitniejszego późnorenesansowego kompozytora franko‑flamandzkiego, autora ok. tysiąca dwustu motetów – Orlanda di Lasso.
RzuBVfWofBwwG
W oparciu o osiągnięcia kompozytorów franko‑flamandzkich, wykształcił się uniwersalny styl, przejęty przez rodzimych kompozytorów w różnych ośrodkach. We Włoszech bogaty repertuar motetowy pozostawił po sobie najwybitniejszy przedstawiciel szkoły rzymskiej – Giovanni Pierluigi da Palestrina, w Anglii gatunek ten uprawiali Thomas Tallis i William Byrda, w Hiszpanii Cristóbal Morales oraz w Polsce Wacław z Szamotuł.
RW8FeLWuBKSPC
Motet w epoce baroku na tle przemian zachodzących w muzyce
Wraz nadejściem nowego stylu na przełomie XVI/XVII w., zwanego stile moderno, motet, jako główny gatunek renesansowej polifonii wokalnej, traci na znaczeniu. Wyróżniano wówczas trzy typy motetów: dawny – polifoniczny, zaliczany do stile antico oraz koncertujący i solowy, w których sięgano po nowe środki muzyczne, właściwe epoce baroku.
Na granicy epok, w roku 1602, pojawia się m.in. zbiór Lodovica Grossiego da Viadana Centi concerti ecclesiastici zawierający pierwsze kompozycje nazwane koncertami, które jednakże nieznacznie różniły się od późnorenesansowych motetów. Na sto kompozycji w zbiorze, czterdzieści jest 1‑głosowych, a pozostałe sześćdziesiąt są 2–4‑głosowe. Nowością jest faktura z basso continuo. W Niemczech szczególne znaczenie odegrała, nasycona retoryką muzyczną, twórczość motetowa H. Schütza, który w swych Kleine geistliche Konzerte nawiązywał do koncertów Viadany. Z kolei motet koncertujący powstał z polichóralnych kompozycji uprawianych w szkole weneckiej. Kompozycje tego typu wyróżniają się bogatą obsadą głosów wokalnych i instrumentów. Odnaleźć je można zwłaszcza w twórczości Giovanniego Gabrielego oraz Claudia Monteverdiego.
RjaO3KeeJAUlP1
We Francji wykształciły się nowe typy motetu – grand motet oraz petit motet. Wykonywano je w trakcie uroczystych liturgii w Wersalu, komponowali je m. in. J. B. Lully, F. Couperin oraz J. P. Rameau. W dorobku J. S. Bacha odnaleźć można sześć motetów do tekstów w języku niemieckim. W kompozycjach tych obok środków zaczerpniętych z polifonii późnorenesansowej obecne są nowatorskie rozwiązania.
RbxHSUu0oKkgm1
ROB8dZJi4lfH21
Motet od klasycyzmu po współczesność - marginalizacja i odrodzenie gatunku
Spadek zainteresowania muzyką religijną w XVIII w. spowodował marginalizację motetu. W twórczości W. A. Mozarta zwraca się uwagę na dwie kompozycje określane mianem motetu, zapewne ze względu na zastosowanie w nich łacińskiego tekstu. Pierwszy z nich, Ave verum, to przykład pieśni chóralnej, drugi Exultate jubilate, to trzyczęściowa aria koloraturowa.
Rg8gduQrynXtj1
W XIX w. wraz z nurtem zwanym historyzmem sięgnięto do muzyki dawnych mistrzów, w tym do twórczości Palestriny. Powstawały także nowe kompozycje, obok tych nawiązujących do stylu palestrinowskiego, odnaleźć można oryginalne motety w dorobku Feliksa Mendelssohna, Johannesa Brahmsa, Maxa Regera czy Antona Brucknera, Franciszka Liszta. Brahms komponował do tekstów niemieckich, Reger sięgał m.in. po teksty chorałów protestanckich, z kolei motety Brucknera i Liszta posiadają teksty w języku łacińskim, co jest zgodne z tradycją katolicką.
Rz9bkKGjNd4ty1
R8UYTYjxe3pFL1
R1LGmj87li8XQ1
R17IooUO17Iet1
W XX w. motet jest rzadko uprawianym gatunkiem. W utworach tego typu odnaleźć można oddziaływanie różnych technik. Po motet sięgają zwykle kompozytorzy dążący do stylizacji lub archaizacji, m.in. P. Hindemith, I. Strawiński, T. Szeligowski, a także czerpiący z bogatego skarbca, jakim jest chorał gregoriański, m.in. M. Durufle.
RkXDE5Q9PY43z1
RBVK8vOvlYVia1
R1VkwiJNy2h1A1
Zadania
ROz9UflKfUJfZ
Ćwiczenie 1
Ćwiczenie 2
R1BLWadKfiyJk
R1S4weQ6enyTp
R1O6nN2Pxn4Ld
R14qFyMCCXw5Y
R19SsErO9eWux
Ćwiczenie 3
RKyVL1chDvwnd
RHX4O08Blc53x1
RacRYHik6sViB1
Rfwcl5Ktv748e
Przyporządkuj tytuły kompozycji do epok (wieków), w których pochodzą: Możliwe odpowiedzi: Możliwe odpowiedzi: 1. Renesans, 2. XIX wiek, 3. Barok Możliwe odpowiedzi: 1. "Ego sum pastor bonus" Wacław z Szamotuł 2. Franciszek Liszt "Ave verum corpus" 3. Ludovico Grossi da Viadana "Exultate justi in Domino".
Przyporządkuj tytuły kompozycji do epok (wieków), w których pochodzą: Możliwe odpowiedzi: Możliwe odpowiedzi: 1. Renesans, 2. XIX wiek, 3. Barok Możliwe odpowiedzi: 1. "Ego sum pastor bonus" Wacław z Szamotuł 2. Franciszek Liszt "Ave verum corpus" 3. Ludovico Grossi da Viadana "Exultate justi in Domino".
Przyporządkuj usłyszane fragmenty kompozycji do epok (wieków), w których pochodzą:
Renesans, XIX wiek, Barok
kompozycja a
kompozycja b
kompozycja c
R13zz2Wzc8oKt
Ćwiczenie 4
R1MM7PuCEN1lO
Ćwiczenie 5
Połącz w pary słowo z odpowiadającą mu definicją: cantus firmus, linearyzm, menzura, toni ficti. Możliwe odpowiedzi: 1. cecha kompozycji polifonicznej, w której każdy głos prowadzi niezależną linię melodyczną, 2. z łac. śpiew stały; melodia będąca podstawą kompozycji wielogłosowej, najczęściej zaczerpnięta z chorału gregoriańskiego, 3. znak wskazujący sposób podziału wartości rytmicznych, 4. dźwięki prowadzące utworzone poprzez chromatyczne podwyższenie dźwięków w ramach skal modalnych linearyzm.
Połącz w pary słowo z odpowiadającą mu definicją: cantus firmus, linearyzm, menzura, toni ficti. Możliwe odpowiedzi: 1. cecha kompozycji polifonicznej, w której każdy głos prowadzi niezależną linię melodyczną, 2. z łac. śpiew stały; melodia będąca podstawą kompozycji wielogłosowej, najczęściej zaczerpnięta z chorału gregoriańskiego, 3. znak wskazujący sposób podziału wartości rytmicznych, 4. dźwięki prowadzące utworzone poprzez chromatyczne podwyższenie dźwięków w ramach skal modalnych linearyzm.
Połącz w pary słowo z odpowiadającą mu definicją.
cecha kompozycji polifonicznej, w której każdy głos prowadzi niezależną linię melodyczną, znak wskazujący sposób podziału wartości rytmicznych, dźwięki prowadzące utworzone poprzez chromatyczne podwyższenie dźwięków w ramach skal modalnych, z łac. śpiew stały; melodia będąca podstawą kompozycji wielogłosowej, najczęściej zaczerpnięta z chorału gregoriańskiego
cantus firmus
linearyzm
menzura
toni ficti
R1Xd18Ard2Trz
Ćwiczenie 6
RItZTV1HxUgmH
Ćwiczenie 7
Przyporządkuj kompozytora do rodzaju motetu, który jest typowy dla jego twórczości: motet polichóralny, motet przeimitowany, motet psalmowy Możliwe odpowiedzi: 1. Clemens non Pana, 2. Josquin des Prés, 3. Adrian Willaert
Przyporządkuj kompozytora do rodzaju motetu, który jest typowy dla jego twórczości: motet polichóralny, motet przeimitowany, motet psalmowy Możliwe odpowiedzi: 1. Clemens non Pana, 2. Josquin des Prés, 3. Adrian Willaert
Przyporządkuj kompozytora do rodzaju motetu, który jest typowy dla jego twórczości.
Clemens non Papa, Josquin des Prés, Adrian Willaert
motet polichóralny
motet przeimitowany
motet psalmowy
Polecenie 1
Podzielcie się na 4 grupy, zgodnie ze skalą głosu jaką dysponujecie. Wybierzcie wspólnie z nauczycielem dowolny motet 4‑głosowy, np. Ave Maria… virgo serena Josquina des Prés. Po analizie tekstu, pozwalającej odkryć treści zawarte w tej kompozycji, spróbujcie zaśpiewać zróżnicowane pod względem faktury wybrane fragmenty kompozycji (w razie potrzeby nauczyciel wspomaga śpiew realizacją linii melodycznych na instrumencie, dokonuje transpozycji). Następnie odpowiedzcie na pytania.
Pytanie 1 Jak faktura wpływa na czytelność tekstu w motecie?
Pytanie 2 W jaki sposób Josquin podkreśla kluczowe w tekście słowa?
R1NlISDbEaG3O
Słownik pojęć
Cantus firmus
Cantus firmus
[łac., ‘śpiew stały’], muzyczna struktura melodyczna stanowiąca podstawę kompozycji wielogłosowej, najczęściej zapożyczona z wcześniej istniejącego utworu jedno- lub wielogłosowego, rzadziej — napisana specjalnie dla mającej powstać kompozycji.
Linearyzm
Linearyzm
muzyczny rodzaj polifonii, którego cechą jest nadrzędna rola linii melodycznych w stosunku do harmoniki.
Organum
Organum
muzyczna technika kompozytorska stosowana w początkowej fazie rozwoju wielogłosowości eur. (od IX do pocz. XIII w.), także forma dźwiękowa charakterystyczna dla muzyki tego okresu (kompozycja oparta na tej technice).
Proprium missae
Proprium missae
części zmienne mszy, m.in. introit, offertorium.
Toni ficti
Toni ficti
dźwięki prowadzące utworzone poprzez chromatyczne podwyższenie dźwięków w ramach skal modalnych.
Źródła:
encyklopedia.pwn.pl
sjp.pwn.pl
Biblioteka muzyczna
RacRYHik6sViB1
RbxHSUu0oKkgm1
Rz9bkKGjNd4ty1
R8UYTYjxe3pFL1
RHX4O08Blc53x1
RkXDE5Q9PY43z1
RBVK8vOvlYVia1
R1VkwiJNy2h1A1
R7jZfpHyNJqM0
R13vGe90h4ldS
R1dW0UGvG802T
RAdPwxqxtedFz
RzuBVfWofBwwG
R1cAFyEJjxEiB
RKyVL1chDvwnd
Bibliografia
Mała encyklopedia muzyki, Stefan Śledziński (red. naczelny), PWN, Warszawa 1981.
Historia Muzyki - Podręcznik dla szkół muzycznych, Danuta Gwizdalanka, PWN, Kraków 2005.