Ważne daty
1349‑1369 - przyjęty czas powstawania Mszy Notre‑Dame Guillaume'a de Machaut
1685 - narodziny Jana Sebastiana Bacha w Eisenach
1733 - powstanie Kyrie oraz Gloria z Wielkiej mszy h‑moll
1750 - śmierć Jana Sebastiana Bacha w Lipsku
1859 - pierwsze wykonanie Wielkiej mszy h‑moll w całości
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.
3. Średniowiecze. Uczeń:
2) omawia chorał gregoriański:
g) formy i gatunki z nim związane: hymn, psalm, antyfona, msza, dramat liturgiczny (misterium) i in.;
6) omawia cechy wybranych form muzycznych (msza i jej stałe części, organum, motet, pieśń, rondo, ballada);
5. Barok. Uczeń:
1) charakteryzuje muzykę barokową w kontekście estetyki epoki, uwzględniając:
c) szczyt rozwoju polifonii związany z twórczością Jana Sebastiana Bacha,
2) omawia cechy wybranych form muzycznych (fuga, preludium, toccata, suita i partita, tańce: menuet, gawot; koncert, concerto grosso, sonata barokowa, uwertura, opera, oratorium, pasja, kantata);
3) wymienia i klasyfikuje barokowe instrumenty muzyczne (klawesyn, organy, skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas, obój, waltornia, fortepian, flet poprzeczny);
4) wymienia i charakteryzuje twórczość kompozytorów (Claudio Monteverdi, Johann Sebastian Bach, Georg Friedrich Haendel, Antonio Vivaldi, Arcangelo Corelli, klawesyniści francuscy: Jean Philippe Rameau, François Couperin);
6) zna pojęcia: system dur‑moll, polifonia imitacyjna, bas cyfrowany (basso continuo), kontrapunkt, forma ewolucyjna, orkiestra barokowa, improwizacja, forma wariacyjna, ostinato, system równomiernie temperowany, bel canto.
II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:
1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych;
2. nazywa i porządkuje główne nurty, gatunki i style muzyczne, wskazuje formy wypowiedzi artystycznej spoza tradycyjnej klasyfikacji, uzasadniając swoją wypowiedź;
4. dokonuje analizy percepcyjnej, uwzględniając:
a) elementy muzyki,
b) podstawowe techniki kompozytorskie,
c) cechy stylów muzycznych,
d) strukturę gatunków i form muzycznych, ich zmiany i rozwój,
e) funkcje: np. religijna, społeczna, użytkowa, artystyczna i in..
III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:
1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np. esej, referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię;
2. przybliża twórczość i działalność przedstawicieli różnych obszarów kultury muzycznej, np. dyrygent, leader zespołu, koncertmistrz, reżyser spektaklu muzyczno‑teatralnego, kompozytor, wykonawca, wirtuoz, primadonna, primabalerina, performer, klezmer, muzykant, pieśniarz;
3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne.
opisywać mszę kantatowo‑oratoryjną;
opisywać związki mszy kantatowo‑oratoryjnej ze współczynnikami formy operowej;
rozpoznawać stile antico i moderno w mszach epoki baroku;
określać stile antico i moderno w mszach epoki baroku;
analizować fragmenty Mszy h‑moll J. S. Bacha.
Msza w muzyce
Budowa mszy - stałe i zmienne części
Muzyczne części mszy można podzielić na części stałe, czyli ordinarium missaeordinarium missae oraz części zmienne, czyli proprium missaeproprium missae. Ustalenie części nastąpiło na przełomie V i VI wieku. W skład ordinarium missae wchodzą:
- Kyrie (Panie, zmiłuj się);
- Gloria (Chwała na wysokościach Bogu);
- Credo (Wyznanie wiary; od XI wieku);
- Sanctus i Benedictus (Święty i Błogosławiony);
- Agnus Dei (Baranek Boży);
- Ite missa est (Idźcie, ofiara spełniona; dopiero od wprowadzenia mszy trydenckiej w XVI wieku; czasem zastępowane przez Benedicamus Domino, czyli Błogosławmy Panu).
Do części zmiennych należą:
- Introit;
- Graduale;
- Alleluja (czasem zastępowana przez Tractus lub sekwencję);
- Offertorium;
- Communio.
Msza w okresie średniowiecza była najważniejszą formą liturgii i stanowiła odwzorowanie ostatniej wieczerzy Chrystusa. Składała się z trzech grup śpiewów chorałowych: części stałych, części zmiennych oraz solowych śpiewów celebransa.
Warto pamiętać, iż termin msza może być stosowany w odniesieniu liturgicznym oraz muzycznym. Msza muzyczna to opracowanie ordinarium missae w artystyczny sposób. W średniowieczu początkowo muzycznie opracowywano poszczególne części mszy osobno, grupując je w osobnych zbiorach, np. w zbiorze Kyrie, zbiorze Gloria etc. Dzięki temu osoba, która przygotowywała część muzyczną mszy w danym dniu mogła wybrać z każdego zbioru dane opracowanie części i skompletować całą ceremonię. Pierwsze opracowanie całego cyklu mszy dokonane przez jednego kompozytora to La messe de Nostre Dame, czyli Msza Notre‑Dame autorstwa Guillaume'a de Machaut. Jest to dzieło polifoniczne, czterogłosowe, które w zamyśle jest integralne, co dodatkowo ukazuje jego wyjątkowość na tle epoki. Za czas jego powstania przyjmuje się 1349‑1363 rok.
Podczas renesansu podstawą nadal było ordinarium missae, jednak pojawiła się także tzw. msza krótka - missa brevismissa brevis, która zawierała opracowanie tylko wybranych części (najczęściej Kyrie oraz Gloria). Najbardziej popularne były msza oparta na cantus firmuscantus firmus, msza parodiowanamsza parodiowana oraz msza przeimitowanaprzeimitowana. Istnieje też określenie mszy w stylu palestrinowskim, odnoszące się do kompozytora Giovanni'ego Pierluigi'ego da Palestriny. Tworzył on msze przeznaczone na chór a cappella, z prostą diatoniczną melodyką oraz uproszczoną techniką polifoniczną.
W okresie baroku dwa podstawowe kierunku rozwoju mszy to stile anticostile antico oraz stile novostile novo (także moderno). Pierwszy z nich zakładał nawiązywanie do twórczości renesansowych kompozytorów, w szczególności Palestriny; drugi zakładał użycie nowych środków technicznych (głównie techniki koncertującej). Istniała także grupa mszy określanych jako stile mistostile misto, czyli styl mieszany, które łączyły cechy obu kierunków. Często polegał on na wprowadzeniu wstawek opartych o concertatoconcertato do utworów a cappella. Msza o charakterze koncertująca była dość popularna wśród twórców muzyki baroku; pojawiły się też msze kantatowe, wykazujący mocne wpływy kantaty. Wielu kompozytorów opracowywało też renesansowe msze dodając do nich basso continuobasso continuo oraz instrumentalne zespoły. W ośrodku rzymskim powstała msza monumentalnamsza monumentalna, która miała mocno rozbudowaną obsadę wokalną oraz instrumentalną; przykładem może być twórczość kompozytora Orazio Benevoli'ego, który przyczynił się do rozwoju tego gatunku.
Wielka msza h‑moll
Wielka msza h‑moll jest jedyną mszą uwzględniającą ordinarium missae w twórczości Jana Sebastiana Bacha. Wszystkie pozostałe są przykładem typowej dla protestantyzmu missa brevis. Początkowo msza h‑moll również była zawarta w skróconej formie i składała się wyłącznie z Kyrie oraz Gloria, które Bach napisał w 1733 roku. Wysłał on swoje dzieło do Augusta III Sasa (króla Polski), ubiegając się o posadę nadwornego kompozytora. Z czasem Bach zaczął pracować nad pełnym cyklem ordinarium missae, który był gotowy dopiero pod koniec jego życia. W latach 1748‑1749 pogrupował on poszczególne części, rozdzielając je na cztery zeszyty. Sam nigdy nie nazwał swojego dzieła - Wielka msza h‑moll zyskała obecną nazwę dopiero pod koniec XVIII wieku. Bardzo nietypową cechą utworu jest czerpanie zarówno z tradycji katolickiej, jak i luterańskiej; spowodowało to, iż nie był on nigdy wykonywany za życia kompozytora, gdyż nie mógł być wykorzystany w żadnym z obrządków. Część historyków wskazuje na monumentalność mszy i jej odwołanie bezpośrednio do Boga, z pominięciem Kościoła jako pośrednika.
Wielka msza h‑moll jest mszą kantatową, zawierającą techniki koncertującą oraz fugowanąfugowaną. Składa się z dwudziestu siedmiu ogniw wokalno‑instrumentalnych, pogrupowanych na cztery sekcje: Missa (Kyrie oraz Gloria), Credo (Symbolum Nicenum), Sanctus oraz Osanna/Agnus Dei/Dona nobis pacem. Wśród ogniw znajduje się osiemnaście chórów, trzy duety oraz sześć arii; stanowią one zamknięte całości, które mogą być wykonywane osobno. Podstawą mszy są polifoniczne partie chóralne, nawiązujące do twórczości Palestriny (czyli utrzymane w stile antico), ale też korzystające ze wspomnianych nowych technik. Ważną częścią dzieła jest część Credo, oparta na gregoriańskim cantus firmus; zawiera ona symboliczne liczby: 7 oraz 12. Pierwsza, 7, oznacza Boga oraz jego akt stworzenia świata; wyraz Credo pojawia się w tej części 49 razy, czyli 7x7. Liczba 12 symbolizuje Kościół jako wspólnotę wiernych (odwołując się do liczby apostołów, pierwszych uczniów Chrystusa); zwrot In unum Deum, oznaczający w jednego Boga pojawia się w Credo 84 razy, czyli 7x12. Celowość tych zabiegów jest podkreślona w notatkach kompozytora.
Poza częścią Missa (czyli Kyrie i Gloria) materiał muzyczny Bach oparł na swoich wcześniejszych dziełach (głównie kantatach), które zostały przetworzone. Niektórzy historycy oceniają nawet, iż msza jako dzieło miała na celu być kompilacją najlepszych fragmentów twórczości Bacha, swoistym cyklem stanowiącym syntezę jego stylu, niczym Sztuka fugi.
Film pt. Wielka msza h‑moll
Zadania
Przyporządkuj określone częsci mszy do ordinarium missae lub proprium missae.
Alleluja, Offertorium, Agnus Dei, Introit, Ite missa est., Benedictus, Graduale, Credo, Kyrie, Comunnio, Gloria, Sanctus
Ordinarium missae | |
---|---|
Proprium missae |
Słownik pojęć
bas cyfrowany, generałbas, b.c., muz. typ instrumentalnego towarzyszenia, stanowiącego harmoniczną podstawę utworu, stosowany we wszystkich gatunkach muzyki 1600 – ok. 1750. Nad nutami głosu basowego były umieszczone cyfry i znaki chromatyczne wskazujące, jakie akordy należy zbudować na dźwiękach basu; basso continuo, realizowane gł. na instrumentach klawiszowych (także strunowych szarpanych), wymagało kunsztu improwizacji; basso ostinato: ostinato; basso profondo: bas.
muz. struktura melodyczna stanowiąca podstawę kompozycji wielogłosowej, najczęściej zapożyczona z wcześniej istniejącego utworu jedno- lub wielogłosowego, rzadziej — napisana specjalnie dla mającej powstać kompozycji.
styl muzyki barok., polegający na współdziałaniu zespołów instrumentalnego i wokalnego.
muz. forma imitacyjna (imitacja), zarówno instrumentalna, jak i wokalna, o ściśle ustalonej liczbie głosów (2–8, najczęściej jednak 3-, 4- lub 5‑głosowa), wykorzystująca różnorodne środki techniki polifonicznej, podporządkowane określonym założeniom tonalnym; rozwinięta w XVIII w. z różnych form przeimitowanych, jak ricercar, capriccio, fantazja; w XIV–XV w. nazwa fuga oznaczała kanon, imitację. Fuga rozpoczyna jeden głos tematem (dux, proposta) podjętym imitacyjnie w odpowiedzi (comes, risposta) głosu drugiego przy jednoczesnym kontrapunkcie głosu pierwszego; podobnie wchodzą pozostałe głosy, tworzące ekspozycję fugi, czyli pierwsze przeprowadzenie; między tematem a odpowiedzią zachodzi stosunek harmoniczny toniczno‑dominantowy; w dalszych przeprowadzeniach następują często zmiany tonacji, kontrapunktów, różne rodzaje imitacji i ich kombinacje (w końcowym ogniwie fugi często stretto); między przeprowadzeniami występują łączniki (także między wystąpieniami tematu) lub epizody; fugi mogą być 1-, 2- i wielotematowe; fuga występuje jako utwór samodzielny, bądź w cyklu z poprzedzającym ją preludium, toccatą, fantazją, także jako część cyklu sonatowego, wariacji, oratorium, opery, mszy; doskonały kształt artyst. osiągnęła fuga w dziełach J.S. Bacha (Kunst der Fuge); posługiwali się nią także kompozytorzy XIX i XX w., zwłaszcza w cyklicznych formach wok.-instrumentalnych; fugato, odcinek utworu muz., wprowadzający imitację tematu w poszczególnych głosach na wzór fugi, będący najczęściej jednym przeprowadzeniem; fughetta, mała fuga.
muz. środek techniki polifonicznej (polifonia), polegający na powtórzeniu całości lub fragmentu melodii jednego głosu przez głos drugi, podczas gdy głos pierwszy kontynuuje swoją linię melodyczną; najczęściej stosowana jest imitacja 2–5‑głosowa; gdy są imitowane jednocześnie 2, 3, 4 melodie, powstaje imitacja podwójna, potrójna, poczwórna; głos imitujący może wejść w unisonie, oktawie, kwincie i kwarcie (fuga) lub innym interwale; rodzaje imitacji ścisłej: imitacja prosta, z zachowaniem interwałów i wartości rytmicznych, imitacja w odwróceniu (inwersja), w ruchu retrogradalnym (rak), w augmentacji (powiększenie wartości rytmicznych) i dyminucji (pomniejszenie wartości rytmicznych); imitacja swobodna dopuszcza zmiany interwałowe i rytmiczne nie regulowane określonymi zasadami. Imitacja jest stosowana w muzyce różnych kultur; w muzyce eur. znana od XII w.; stała się podstawą form imitacyjnych (kanon, motet, fuga) i przeimitowanych (XVI–XVII w.), w których poszczególne odcinki rozpoczynały się imitacjami; imitację stosuje się też w dodekafonii.
inaczej msza krótka, zawierająca najczęściej tylko części Kyrie oraz Gloria.
msza o bardzo rozbudowanej obsadzie wokalnej i instrumentalnej.
muz. forma mszy w XVI w. wykorzystująca jako materiał tematyczny kompozycję wielogłosową (motet, madrygał), w odróżnieniu od mszy wykorzystującej samą melodię (cantus firmus).
części stałe mszy: Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Benedictus, Agnus Dei, Ite missa est.
części zmienne mszy: Introit, Graduale, Alleluja (czasem Tractus lub sekwencja), Offertorium, Communio.
jeden z kierunków rozwoju mszy w epoce baroku, zakładający nawiązywanie do kompozytorów renesansu.
tzw. styl mieszany, czyli łączenie cech stile antico oraz novo.
jeden z kierunków rozwoju mszy w epoce baroku, zakładający wykorzystanie nowoczesnych technik kompozytorskich (głównie stylu koncertującego).
Galeria dzieł sztuki
Biblioteka muzyczna
Bibliografia
encyklopedia.pwn.pl
sjp.pl