Nowe społeczeństwo Europy?

Po upadku Cesarstwa Zachodniego, w V wieku zaczęły powstawać państwa, w  których większe i mniejsze grupy ludzi kultywowały różne tradycje i stosowały różne formy praw. Oprócz zasad odziedziczonych po czasach rzymskich funkcjonowały prawa i zwyczaje lokalne. Z upływem wieków różnice powoli się zacierały. Czy oznacza to jednak, że w  całej Europie we wczesnym średniowieczu wykształcił się jeden, klarowny porządek społeczny i prawny?

R1SZJD8jEEec4

Społeczeństwo średniowieczne, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Społeczeństwo średniowieczne, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Społeczeństwo średniowieczne, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Społeczeństwo średniowieczne, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Społeczeństwo średniowieczne, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Społeczeństwo średniowieczne, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Organizacja społeczeństw

Tak zwane plemiona barbarzyńskie w IV–V wieku przypominały skomplikowaną układankę złożoną z wielu różnych grup. Jedności plemienia nie gwarantowały wspólne korzenie – wywodzenie się jego członków od wspólnego przodka. Podtrzymywanie przekonania o prawdziwym czy symbolicznym pokrewieństwie służyło wzmacnianiu więzi wśród współplemieńców. Ale oprócz podziałów o podłożu historycznym – spowodowanych tym, że plemiona powstawały z mniejszych plemion, podbitych bądź włączonych w trakcie migracji – istniały też podziały związane z bieżącym funkcjonowaniem społeczności.

Dominującą rolę w społecznościach plemiennych odgrywała grupa wolnych wojowników skupionych wokół wodza, którym mógł zostać wybitny wojownik. Najczęściej wybierali go wszyscy wolni wojownicy. Wraz z utworzeniem państw coraz istotniejszą pozycję zdobywali możni, najbliżsi współpracownicy wodza, odpowiedzialni za zarządzanie państwem. Przejmowali oni elementy kultury i obyczajów powstałych pod wpływem tradycji rzymskich od możnych przedstawicieli lokalnych społeczności. Tak zwana romanizacja elit, czyli upodobnienie się do lokalnych elit o rzymskiej kulturze - m.in. poprzez zawieranie małżeństw - dokonała się stosunkowo szybko. Już po 2–3 pokoleniach dawni Germanie, choć nadal podlegali odrębnemu prawu, w sferze kultury niemal nie różnili się od możnych wywodzących się z rodzin dawnych obywateli rzymskich.

Rosnącemu znaczeniu arystokracji towarzyszyło zmniejszanie roli odgrywanej przez wolnych wojowników. Zwłaszcza po załamaniu się centralnej władzy królewskiej wojownicy stawali się zależni od możnych władających księstwami, hrabstwami i mniejszymi jednostkami administracyjnymi. Już w czasach karolińskich w zamian za opiekę i zabezpieczenie materialne wojownicy zobowiązywali się do pełnienia służby na rzecz swoich opiekunów. Powoli kształtowały się w ten sposób więzi wasalne. Równocześnie zmieniała się pozycja niewolników, ponieważ znaczenie ekonomiczne niewolnictwa spadało. Nie oznaczało to jednak, że zanikło zupełnie. W Europie handel niewolnikami był źródłem zysków pośredników i władców tolerujących ten proceder jeszcze w X wieku. Nawet w XII wieku istniały rolnicze osady niewolników i grup zniewolonych rzemieślników.

Liczni mieszkańcy terenów zajętych przez Germanów w wiekach IV–VI nadal kierowali się zasadami prawa rzymskiego. Największe znaczenie wśród nich nadal mieli możni właściciele wielkich majątków ziemskich. Niektórzy z nich podejmowali współpracę z nowymi władcami, z biegiem czasu stając się członkami ścisłej elity władzy. Wielu po upływie kilku dekad utożsamiało swoje dobro z dobrem plemienia najeźdźców. Często sami, a jeszcze częściej ich dzieci uważały się za jego członków. Niżej od możnych stali rzemieślnicy i kupcy zamieszkujący miasta, a także rzemieślnicy i chłopi z ośrodków wiejskich. Mieszkańcy wsi w większości byli ściśle zależni od właścicieli wielkich majątków, a ich pozycja niewiele różniła się od pozycji niewolników. Dopiero osadnictwo Germanów w majątkach ziemskich powiększyło liczbę wolnych chłopów. Tendencja do wzrostu znaczenia wolnych chłopów w społeczeństwie średniowiecznym nie była stała. Zdarzały się okresy większego uzależnienia chłopów od właścicieli wsi. Prowadziło to do wymuszania na chłopach jeszcze większego zaangażowania w pracę w gospodarstwie pańskim. Ale ostatecznie u schyłku średniowiecza pozycja wolnego chłopa wydawała się nie być zagrożona. Jego obowiązki sprowadzały się do płacenia czynszu właścicielowi wsi z tytułu dzierżawienia jego ziemi i wykonywania drobnych prac na jego rzecz. Wolność osobista chłopów na Zachodzie rzadko była wówczas oficjalnie krępowana.

Religie i społeczeństwa

Odrębną grupę w społeczeństwie wczesnośredniowiecznym stanowili ludzie związani z funkcjonowaniem kultów religijnych. Patrząc z perspektywy wieków, myślimy głównie o duchownych chrześcijańskich. Jednak oprócz nich przez dłuższy czas o potrzeby religijne mieszkańców Europy troszczyli się kapłani i osoby związane z religiami niechrześcijańskimi. Słowiańska świątynia poświęcona Świętowitowi w Arkonie na wyspie Rugii przetrwała do 2. połowy XII wieku. Lokalne kulty w całej Europie mogły przetrwać co najmniej do XIII wieku. Nie wiemy, jakie dokładnie funkcje pełnili w swoich środowiskach ludzie czynnie zaangażowani w niechrześcijańskie życie religijne. Poza kapłanami obsługującymi świątynie lub inne miejsca kultu, do grona tych osób należeli także ci, którzy troszczyli się o zdrowie (uzdrowicielki, akuszerki) i... przyszłość swoich współmieszkańców (wróżbici).

### Kapsuła czasu

Pogańskie średniowiecze atrakcją turystyczną?
Po świątyni na wyspie Rugii nie pozostał ślad. Zachowały się jedynie wały umocnień otaczających osadę wokół niej. Dziś jednak na potrzeby turystów ustawiono rzeźby.

Polecenie 5

Powiedz kogo przedstawiają rzeźby?

R1A9PHcBmClaG1

Drewniane rzeźby stojące na wyspie Arkona Drewniane rzeźby stojące na wyspie Arkona Źródło: 2006, licencja: CC BY-SA 3.0.

Więcej wiemy o działalności duchownych chrześcijańskich. Ta grupa nie była jednolita. Podobnie jak i dziś, dzieliła się na duchownych zapewniających wiernym posługę duszpasterską oraz zakonników dążących do własnej doskonałości w klasztorze. Te dwie grupy różniły się zasadniczo zakresem relacji z otoczeniem zewnętrznym. Duchowni opiekujący się kultem publicznym i religijnością wiernych upodabniali się do swoich wiernych. We wczesnym średniowieczu zakładali rodziny, majątek Kościoła traktowali jako źródło dochodu mającego zapewnić bezpieczeństwo im i ich dzieciom. Natomiast zakonnicy zasadniczo wyrzekali się własności, traktując wszystko, co posiadał ich klasztor, jako dobro wspólne.

Duchowni zajmujący wysokie miejsce w hierarchii społecznej – biskupi, arcybiskupi, ale też opaci klasztorów – byli wysokimi urzędnikami administracji państwowej zależnymi od władców. Wszystko to zmieni się w późniejszym okresie w wyniku walki o wolność Kościoła, rozpoczętej w XI wieku. Duchowni upodobnią się poprzez celibat do mnichów. Mnisi zaś, a zwłaszcza członkowie nowych zakonów w większym stopniu wezmą udział w opiece duszpasterskiej nad wiernymi.

Różne drogi służby Chrystusowi

RFctA3n1d2Tga11

Strona z księgi liturgicznej Strona z księgi liturgicznej

RksvI6APUHdc511

Miniatura z XII wieku Miniatura z XII wieku

Oprócz wielości wyznań – bo przecież oprócz ortodoksji rzymskiej istniały Kościoły ariańskie i te związane z ortodoksją bizantyjską – funkcjonowały liczne lokalne odmiany chrześcijaństwa, bezpośrednio przekładające się na różnorodne rozumienie miejsca duchownych w społeczeństwie. Najlepszym przykładem odrębności zwyczajów religijnych może być porównanie Kościoła w państwie Franków i w celtyckiej Irlandii. Na kontynencie życie wiernych organizowali duchowni skupieni wokół biskupa rezydującego przy katedrze w mieście – stolicy biskupstwa. Był on również przełożonym całego kleru w swoim biskupstwie. W tym samym czasie w Irlandii podstawową instytucją Kościoła był klasztor wiejski. Mnisi troszczyli się o posługę duszpasterską okolicznych wiernych, a opat był jednocześnie biskupem lub wypełniał jego funkcje, nie podlegając niczyjej kontroli.

Wielka różnorodność organizacji społeczeństw wczesnego średniowiecza wynikała z ich historycznych losów: kolejnych podbojów, włączania w obręb większych organizacji politycznych, przyjmowania nowych trendów religijnych. Nie było to korzystne dla zarządzania coraz rozleglejszymi państwami. Jak wiemy, próbę względnego ujednolicenia państwa podjął Karol Wielkit8kaU4Xnja_000tp003Karol Wielki. Podstawowym problem, z którym musiał się zmierzyć, była różnorodność praw, według których żyli jego poddani. W skali całego kontynentu konsekwencją tego zróżnicowania oraz wielości form życia społecznego była różnorodność organizacji państwa.

Przestrzeganie prawa

Wyzwaniem, jakie stało przed władcą, było nie tylko uporządkowanie i spisanie prawa. Dużo istotniejsze było zatroszczenie się o jego przestrzeganie.

Organizacja państwa

Systematycznie zorganizowane, podległe centralnemu ośrodkowi władzy państwo, odeszło w przeszłość wraz z upadkiem Cesarstwa Rzymskiego. Nie oznacza to, że przepadły zupełnie instytucje, dzięki którym ono funkcjonowało. Dla starożytności greckiej i rzymskiej charakterystyczne było to, iż ośrodkiem organizującym życie administracji i społeczeństwa było miasto. Choć u schyłku Cesarstwa coraz większą rolę gospodarczą odgrywały wielkie majątki ziemskie, to miasto nadal stanowiło centrum podstawowej jednostki administracyjnej – tak zwanej diecezji. Podboje germańskie unicestwiły późnorzymską, państwową organizację prowincji i diecezjit8kaU4Xnja_000tp004diecezji i doprowadziły do wyludnienia miast. Te, które nadal odgrywały istotną rolę jednoczącą społeczność lokalną, zawdzięczały to najczęściej już nie reprezentantowi cesarza lub króla, lecz biskupowi. Biskupi jednoczyli w swoich rękach władzę administracyjną zarówno w wymiarze świeckim, jak i duchowym.

Dla zainteresowanych

Zasięg terytorialny władzy biskupów u progu średniowiecza był bardzo różny. Według niektórych badaczy ograniczał się on do przestrzeni dawnej, rzymskiej civitas. Była to jednostka administracyjna wchodząca w skład prowincji, złożona z ośrodka miejskiego i okręgów wiejskich (łac. pagus). W ten sposób powstawały diecezje Kościoła ze stolicami w miastach i wiejskimi parafiami. Pamiętajmy jednak, że tak przejrzysty porządek następstwa organizacji administracyjnej nie wszędzie miał miejsce. Ponadto biskupi po pewnym czasie musieli dzielić się swoją władzą z reprezentantami króla. Owszem, najczęściej to oni reprezentowali jego interesy w świecie lokalnym. Jednak król miał prawo i z niego korzystał, by samemu i poprzez swoich wysłanników określać zasady, według których ten świat funkcjonował. I biskup musiał się im podporządkować.

Władcy germańscy przez wzgląd na pochodzenie poddanych wspierali początkowo podział kompetencji w zakresie administrowania państwem. Miasta były istotne dla osób poddanych prawu rzymskiemu. Tu rozstrzygali swoje sprawy przed biskupem i urzędnikami króla. Jednak dla Germanów najważniejszymi instytucjami pozostawał dwór królewski oraz wiec wszystkich wolnych obywateli. Ten ostatni był zwoływany kilka razy do roku, najczęściej w związku z przygotowaniami do wojny, bądź jej trwaniem. Podczas wiecu, w obecności wszystkich wolnych wojowników, zapadały decyzje polityczne. Tu też z woli króla stanowiono, bądź ogłaszano prawa. Gdy stanowisko króla, który zwoływał wiec, słabło, rosło znaczenie lokalnych przedstawicieli jego władzy. Z biegiem czasu to oni tworzyli wokół siebie własne dwory. Choć formalnie reprezentowali króla, w rzeczywistości sami opiekowali się i nadzorowali lokalną ludność według miejscowych zwyczajów.

Tak skomplikowany system sprawowania władzy utrudniał prowadzenie sprawnej polityki wewnątrz państwa. Doskwierał zwłaszcza brak kontroli nad lokalnymi reprezentantami władzy królewskiej. Z tego powodu Karol Wielki, król Franków, dążył do stworzenia scentralizowanej administracji Cesarstwa nawiązującej do wzorców znanych z prawa rzymskiego. Nie przetrwała ona jednak długo. Po jego śmierci w różnym czasie, ale na terenie całego cesarstwa, doszło do zmniejszenia kompetencji władzy centralnej i wzrostu znaczenia lokalnych możnych. Na osłabieniu władzy sterowanej centralnie wyrośnie w XI–XIII w. społeczeństwo feudalne. Pamiętajmy jednak, że organizacja państwa Franków, będąca połączeniem wpływów germańskich i rzymskich, nie była jedynym wzorem funkcjonowania władzy w Europie. Istniały w niej bowiem wspólnoty polityczne, działające w oparciu o lokalne zwyczaje organizacji plemiennych.

Kapsuła czasu

Karol, zwolennik kontroli i harmonii

Ustanowienie przez Karola Wielkiego wysłanników cesarskich

Ślady plemiennych form organizacji przetrwały jednak w późniejszych zapisach prawa. Jednym z nich był podział całej społeczności zamieszkującej Anglię na setki. Wprowadzony został przez Germanów przybyłych z kontynentu i oddawał podstawowy podział ich społeczności. Pierwotnie służył przede wszystkim mobilizacji wojowników. W Anglii tak ściśle zrósł się z organizacją państwa, że już po podboju przez Wilhelma Zdobywcę (1066 r.) stał się podstawą stworzenia systemu podatkowego.

Trwałym elementem zwyczajów germańskich, który wszedł do wszystkich praw regulujących funkcjonowanie państwa średniowiecznego, była tak zwana główszczyzna. Za wyrządzoną krzywdę należała się stosowna, w zależności od stanu społecznego osoby pokrzywdzonej, wypłata pieniędzy bądź innych wartościowych przedmiotów. Przenikanie się rzymskich, chrześcijańskich i germańskich norm prawnych i form organizacji życia społecznego postępowało już od 2. połowy I tysiąclecia. Prawdziwy przełom miał jednak dopiero nastąpić.

Zamiast podsumowania

Dzięki temu spotkaniu z historią uzyskałem lub rozwinąłem:

• umiejętność:

• wiedzę:

• zrozumienie: