Rj6UrSaR9f8dT1

Na zdjęciu sad, kwitnące drzewa owocowe.

1. Rośliny uprawne

Rośliny uprawiane w ramach działalności rolniczej można podzielić na kilka grup:

• Zboża – najważniejsze rośliny żywieniowe, ponieważ ich podstawowym plonem jest ziarno, które po zmieleniu daje mąkę, a z niej można upiec na przykład chleb czy bułki. Trzy główne zboża na świecie to ryż, pszenica i kukurydza; w Polsce uprawia się tylko te dwa ostatnie. Inne zboża to na przykład żyto, pszenżyto, jęczmień, owies, gryka i proso, a także sorgo (nie uprawiane u nas).

• Rośliny bulwiaste – również odgrywają istotną rolę w procesie żywienia, gdyż zawierają m.in. skrobię, białko i cukier. W naszej strefie umiarkowanej najbardziej rozpowszechnione są ziemniaki, w ciepłych klimatach rosną zaś bataty, maniok, kolokazja, pochrzyn (jams).

• Rośliny cukrodajne – na świecie najważniejsza jest trzcina cukrowa, która jednak rośnie tylko w klimacie gorącym i wilgotnym. U nas i w całej strefie umiarkowanej główna roślina cukrodajna to burak cukrowy. Ponadto w Azji uprawia się arengę (palmę cukrową) i kucmerkę (bylina o słodkich korzonkach). W Ameryce Północnej do słodzenia używa się też syropu klonowego.

• Rośliny oleiste – dostarczają tłuszczów roślinnych. Najbardziej obfite w tłuszcz są rośliny uprawiane w klimatach gorących i ciepłych, np. palma oleista, palma kokosowa, migdałowiec, sezam, orzech ziemny, oliwka, soja, a także bawełna. W Polsce głównymi roślinami oleistymi są rzepak i rzepik. W cieplejszym, kontynentalnym klimacie umiarkowanym uprawiany jest przede wszystkim słonecznik, a ponadto len oleisty, gorczyca, dynia oleista.

• Rośliny pastewne – uprawiane na paszę dla zwierząt hodowlanych. Można wśród nich wyróżnić kilka grup, np. motylkowe (lucerna, koniczyna, esparceta), strączkowe (łubin, groch, bobik, soja), trawy pastewne (kostrzewa, tymotka, życica), okopowe (buraki pastewne, rzepa, brukiew, ziemniaki, marchew), silosowe (kapusta pastewna, kukurydza, słonecznik). Jak widać niektóre rośliny pastewne są spożywane również przez człowieka.

• Rośliny włókniste – odrębna grupa upraw, gdyż uzyskiwane z nich produkty nie są wykorzystywane do celów spożywczych. Użytkuje się je do wyrobu tkanin, dywanów, mat, szczotek, pędzli, sznurków itp. Na świecie największe znaczenie ma bawełna. Inne rośliny tego typu to juta, agawa sizalska, jukka włóknista, aloes, rafia (palma iglasta). W Polsce rośliny włókniste uprawia się na niewielką skalę i jest tylko to len oraz konopie.

• Warzywa i owoce – naturalne źródło zwiekszonej ilości witamin, które bardzo korzystnie wpływają na zdrowie człowieka. Najbardziej popularne warzywa to pomidory, ogórki, papryka, kapusta, sałata, szpinak, kalafior, cebula, marchew, fasola, groch. Wśród owoców na świecie prym wiodą cytrusy, banany, brzoskwinie, morele, arbuzy, winogrona, a w Polsce jabłka, gruszki, śliwki, czereśnie, wiśnie, porzeczki, maliny, truskawki.

• Używki i przyprawy – nie zawierają wartościowych składników odżywczych (wyjątkiem jest kakao), są jednak uprawiane dla innych celów. Działanie substancji zawartych w używkach (kofeina, nikotyna) powoduje pobudzenie organizmu człowieka, czego przykładem może być kawa i tytoń oraz w mniejszym stopniu herbata i kakao. W Polsce uprawiać można tylko tytoń, a pozostałe wymienione używki rosną w klimatach gorących. Przyprawy mają na celu poprawę smaku i zapachu spożywanych potraw. Ważniejsze rośliny przyprawowe rosnące u nas to cebula, chrzan, czosnek, papryka, pietruszka, koper, majeranek, tymianek, kminek zwyczajny, cząber, bylica estragon. W cieplejszych klimatach uprawia się pieprz, cynamonowiec, muszkatołowiec, goździkowiec, wanilię, imbir i wiele innych.

RvWzI2BI3a0Ej1

Na zdjęcie pole pszenicy, dojrzałe kłosy.

R1Dj6Ea2HLTFQ1

Na zdjęcie pole żyta, zielone kłosy.

R1YClFP3ltZkF1

Od kilkunastu lat w Polsce uprawia się coraz więcej kukurydzy na ziarno

RJz0N1F0VuU241

Na zdjęciu plantacja ziemniaków, równe rzędy sadzonek.

Rs17QmJE2jqan1

Na zdjęciu pole buraków, równe rzędy młodych roślin.

RnqNZHd03ksI31

Na zdjęciu rozległe pole rzepaku, kwitnącego na żółto.

R7Q0CV1TPwTJK1

Na zdjęciu pole szpinaku, równe rzędy młodych roślin.

Rj6UrSaR9f8dT1

Na zdjęciu sad, kwitnące drzewa owocowe.

R1E7W0BzRTAfl1

Na zdjęciu trzy białe grzyby z blaszkami pod spodem kapelusza.

2. Struktura zasiewów i jej zmiany

Ze względu na przewagę słabych gleb w Polsce przez wiele lat głównymi roślinami uprawnymi były ziemniaki i żyto. Po 1989 roku nasze rolnictwo zaczęło intensywniej rozwijać się także w innych kierunkach.
Przeszliśmy na gospodarkę rynkową, a także zmieniła się struktura własności ziemi (więcej ziemi przeszło w ręce prywatne). Rolnicy indywidualni zostali niejako zmuszeni do zmian w strukturze zasiewów, by utrzymać się na rynku. Musieli przestawić produkcję rolną na te towary, które będą mogli sprzedać. Toteż zamiast mniej wartościowych ziemniaków i żyta należało zacząć uprawiać na większą skalę rośliny bardziej wartościowe – pszenicę, kukurydzę, rzepak – i to nawet na słabszych glebach. Do tego konieczne były inwestycje w maszyny oraz sprzęt rolniczy, a także w nawozy sztuczne i środki ochrony roślin.

R1AA2Elo5K0Gm1

Na ilustracji trzy diagramy kołowe – struktura zasiewów w Polsce w latach 1985, 1995, 2014.Pierwszy diagram:

uprawa	1985
pszenica	13,0%
żyto	21,3%
kukurydza	2,2%
pozostałe zboża	20,2%
ziemniaki	14,5%
buraki cukrowe	3,0%
rzepak i rzepik	3,2%
warzywa	1,7%
pozostałe uprawy	20,9%

Drugi diagram:

uprawa	1995
pszenica	18,7%
żyto	19,0%
kukurydza	1,4%
jęczmień	8,1%
owies	4,6%
pszenżyto	4,8%
pozostałe zboża	9,8%
ziemniaki	11,8%
buraki cukrowe	3,0%
rzepak i rzepik	4,7%
warzywa	2,2%
pozostałe uprawy	11,9%

Trzeci diagram:

uprawa	2014
pszenica	22,4%
żyto	8,5%
kukurydza	11,7%
jęczmień	7,8%
owies	4,6%
pszenżyto	12,5%
pozostałe zboża	9,5%
ziemniaki	2,6%
buraki cukrowe	1,9%
rzepak i rzepik	9,1%
warzywa	1,5%
pozostałe uprawy	7,9%

Obecnie blisko 3/4 obszaru upraw w Polsce zajmują zboża. Stale zwiększa się areał pszenicy, pszenżyta i kukurydzy, a zmniejsza żyta. Wyraźnie też zmniejszyła się powierzchnia obsadzana ziemniakami – zamiast nich zaczęliśmy jeść więcej ryżu, kasz i makaronów.
Plantatorzy buraków cukrowych od lat mają duże trudności ze względu na załamanie krajowego przemysłu cukrowniczego (upadło wiele cukrowni). Natomiast dosyć dobrze rozwija się przemysł tłuszczowy, produkujący m.in. oleje spożywcze i margaryny, toteż rolnicy, którzy w odpowiednim czasie nastawili się na uprawę rzepaku, mają na ogół duże zyski.

3. Uprawa zbóż w Polsce

Powierzchnia zasiewów, zbiory i plony to najważniejsze miary określające produkcję roślinną. W przypadku zbóż, będących podstawową rośliną żywieniową, szczególnie ważne są zbiory, gdyż informują one o potencjale żywnościowym – czy dany kraj jest w stanie wyżywić się sam czy też musi sprowadzać zboże. Polska, jako kraj typowo rolniczy, jest pod tym względem samowystarczalna. Niewielkie ilości zboża są przez nas importowane.
Corocznie w Polsce zbiera się około 30 mln ton zboża i jest to więcej niż na przykład w Wielkiej Brytanii czy Włoszech, które to kraje mają znacznie większą liczbę ludności i muszą importować zboże. Jednak dla porównania w sąsiedniej Ukrainie, która liczy tylko nieco więcej mieszkańców niż Polska, zbiera się ponad dwa razy więcej zboża i kraj ten jest jednym z większych eksporterów ziarna na świecie.

Duże zbiory roślin uprawnych można otrzymywać dwoma sposobami – albo obsiewać duże powierzchnie, albo uzyskiwać wysokie plony z 1 hektara. W Polsce względnie duże zbiory zbóż osiągane są zarówno dzięki dużej powierzchni zasiewów jak i dość wysokim plonom, wynoszącym około 40 dt z 1 ha (dt to decytona, czyli 1/10 część tony, czyli 100 kg; dawniej wielkość tą nazywano kwintalem). Dla porównania w krajach z wyspecjalizowanym rolnictwem wysokotowarowym plony zbóż są dwukrotnie wyższe, np. w Holandii wynoszą 86,7 dt/ha, a w Niemczech 73,2 dt/ha. Co prawda są tam lepsze gleby i łagodniejszy klimat, ale wartości te i tak wskazują, jak sporo jeszcze dzieli nasze rolnictwo od tego najlepiej rozwiniętego.

Wśród zbieranych zbóż konsumpcyjnych największy udział – ponad 1/4 – ma w Polsce pszenica, która jest wykorzystywana głównie do produkcji mąki i rozmaitego pieczywa. Drugie miejsce zajmuje jęczmień, z którego robi się również kaszę i piwo. Kukurydza używana jest m.in. do produkcji chipsów, chrupek, płatków. Spożywa się ją też w postaci ziarna nieprzetworzonego jako składnik różnych surówek czy też dodatek do dań, np. pizzy. Prażona kukurydza nosi amerykańską nazwę pop‑corn. Kukurydza uprawiana jest też na paszę dla zwierząt jako tzw. zielonka. Słoma kukurydziana może być składnikiem biomasy, którą spala się w ciepłowniach czy elektrowniach. Żyto i owies są zbożami o małych wymaganiach klimatyczno‑glebowych. Uprawia się je m.in. w górach, czego można dowiedzieć się na przykład z dawnej piosenki ludowej – Zasiali górale żyto…, zasiali górale owies…. Poza mąką i pieczywem żyto wykorzystywane jest do produkcji alkoholu. Z owsa wytwarzane są m.in. płatki śniadaniowe, a ponadto jest ono cenną paszą dla zwierząt, np. koni (Wio koniku, a jak się postarasz, na kolację zajedziemy jak w sam raz, tobie owsa nasypiemy zaraz… – śpiewała kiedyś Maryla Rodowicz). Spośród pozostałych zbóż wymienić trzeba jeszcze grykę, z której wyrabia się kaszę gryczaną.
W Polsce uprawia się dużo pszenżyta. Jednak zboże to ma nieco mniejsze wartości odżywcze i przeznacza się je głównie na paszę dla zwierząt.

RLhybAvn5ALSZ1

Na ilustracji diagram kołowy – zbiory zbóż w Polsce: pszenica – 11,6 miliona ton, żyto – 2,8 miliona ton, kukurydza – 4,5 miliona ton, jęczmień – 3,3 miliona ton, owies – 1,5 miliona ton, pszenżyto – 5,2 miliona ton, mieszanki zbożowe – 2,9 miliona ton, gryka, proso i inne zboża – 0,2 miliona ton.

Najbardziej wartościowym zbożem jest pszenica, której uprawa wymaga dobrych gleb i długiego okresu wegetacyjnego. W Polsce rośnie ona przede wszystkim na najlepszych glebach, a więc na Nizinie Śląskiej i Szczecińskiej, na Żuławach i Kujawach oraz na Wyżynie Lubelskiej. Możliwa jest też uprawa na słabszych glebach, ale muszą one być dobrze nawożone. Na słabych glebach spośród zbóż uprawia się głównie żyto – pokrywa ono wiele pól na Nizinach Środkowopolskich i Pojezierzach. Mapy poniżej pokazują rozmieszczenie upraw pszenicy oraz żyta w Polsce i są one niemal wiernym odbiciem obszarów z dobrymi i słabymi glebami.

R17CUy0qdfYuR1

Ilustracja przedstawia dwie mapy Polski, na których pokazano udział pszenicy i żyta w ogólnej powierzchni zasiewów według powiatów. Na mapie czerwonymi liniami oznaczono granice województw, a czarnymi granice powiatów, czerwonymi kropkami oznaczono miasta wojewódzkie i je opisano. Uprawa pszenicy. Kolorem czerwonym oznaczono obszary, w których uprawa pszenicy przekracza czterdzieści pięć procent ogólnej powierzchni zasiewów. Obejmują one powiaty w województwie dolnośląskim, lubelskim, pomorskim i warmińsko-mazurskim. Bezpośrednio do tych powiatów przylegają obszary o równie dużym odsetku pszenicy w ogólnej powierzchni zasiewów, wynoszącym powyżej dwudziestu pięciu procent. Kolorem żółtym oznaczono obszary, na których udział pszenicy w ogólnej powierzchni zasiewów wynosi od pięciu do piętnastu procent i obejmuje on przeważającą część mapy – centralną Polskę. Kolorem zielonym oznaczono obszary, na których uprawa pszenicy nie przekracza pięciu procent ogólnej powierzchni zasiewów i występują one w województwie mazowieckim, podlaskim i pomorskim. Poniżej mapy opisano kolory użyte na mapie. Uprawa żyta. Odcieniami koloru zielonego i żółtego oznaczono obszary, w których udział żyta w ogólnej powierzchni zasiewów wynosi poniżej piętnastu procent. Obejmują one większą powierzchnię mapy. Najniższe wartości są na południu Polski, w województwie dolnośląskim, na obszarach górskich, na Wyżynie Lubelskiej oraz w województwie kujawsko-pomorskim, pomorskim i warmińsko-mazurskim. Powiaty w których udział żyta w ogólnej powierzchni zasiewów przekracza piętnaście procent oznaczono odcieniami koloru pomarańczowego i występują one w województwach łódzkim, mazowieckim, podlaskim, lubuskim, zachodniopomorskim i pomorskim. Poniżej mapy opisano kolory użyte na mapie.

Przewagę pszenicy nad żytem obrazują też średnie plony tych zbóż – z 1 hektara zbieramy blisko 50 dt ziarna pszenicy i tylko nieco ponad 30 dt żyta. Dla porównania w krajach z wysokorozwiniętym rolnictwem towarowym plony pszenicy są znacznie wyższe i wynoszą na przykład 89 dt/ha w Irlandii czy Belgii (2013 r.).

4. Uprawa pozostałych roślin (niezbożowych)

Poza zbożami duże znaczenie w naszym rolnictwie mają ziemniaki, buraki cukrowe, rzepak oraz warzywa i owoce.
Uprawa ziemniaków i buraków cukrowych jest ściśle związana z jakością gleb. Ziemniaki, podobnie jak żyto, mogą rosnąć na słabych glebach, natomiast buraki cukrowe, podobnie jak pszenica, potrzebują lepszej ziemi. Toteż ziemniaki często rosną na tych samych obszarach co żyto, a buraki cukrowe tam gdzie pszenica. Wśród rolników przyjęło się nawet określać jakość gleb w powiązaniu z tymi właśnie uprawami – często mówi się o dobrych glebach pszenno‑buraczanych i słabych glebach żytnio‑ziemniaczanych. Poniższe i powyższe mapy potwierdzają powiązania przestrzenne między tymi uprawami.

RCTShyX7LSXxe1

Ilustracja przedstawia dwie mapy Polski, na których pokazano udział buraków cukrowych i ziemniaków w ogólnej powierzchni zasiewów według powiatów. Na mapie czerwonymi liniami oznaczono granice województw, a czarnymi granice powiatów, czerwonymi kropkami oznaczono miasta wojewódzkie i je opisano. Uprawa buraków. Odcieniami koloru fioletowego przedstawiono udział buraków cukrowych w ogólnej powierzchni zasiewów. Kolor najjaśniejszy obrazuje obszary poniżej jednego procenta, a kolor najciemniejszy powyżej dziesięciu procent. Na przeważającej powierzchni Polski udział buraków cukrowych w ogólnej powierzchni zasiewów wynosi poniżej jednego procenta. Najwyższe wartości odnotowano w województwach kujawsko-pomorskim, wielkopolskim, dolnośląskim i lubelskim gdzie występują powiaty, w których udział buraków cukrowych w ogólnej powierzchni zasiewów przekracza pięć procent. Uprawa ziemniaków. Na przeważającym obszarze Polski udział ziemniaków w ogólnej powierzchni zasiewów nie przekracza pięciu procent, co oznaczono na mapie kolorem zielonym. Obszary, na których udział ziemniaków w ogólnej powierzchni zasiewów przekracza pięć procent oznaczono kilkoma odcieniami koloru brązowego i obejmują one pojedyncze powiaty w województwie wielkopolskim, pomorskim, mazowieckim, województwo świętokrzyskie, małopolskie i podkarpackie. Na obszarach górskich najwięcej jest obszarów najciemniejszych obrazujących udział ziemniaków w ogólnej powierzchni zasiewów powyżej piętnastu, a nawet powyżej dwudziestu procent.

Rzepak i rzepik to praktycznie jedyne rośliny oleiste uprawiane u nas na skalę przemysłową. Wymagają one raczej dobrych gleb, choć mogą też rosnąć na słabszych przy odpowiednim nawożeniu. Uprawia się je głównie na północy i zachodzie Polski, m.in. na Kujawach i Opolszczyźnie, gdzie powstały duże zakłady przemysłu tłuszczowego (Kruszwica, Brzeg).
Jedyne w Polsce rośliny włókniste – len i konopie – w niewielkich ilościach uprawiane są głównie na Podlasiu, Mazurach i Pomorzu.
Rośliny wykorzystywane do produkcji używek – tytoń do papierosów, chmiel do piwa – uprawia się przede wszystkim na Lubelszczyźnie; dotyczy to zwłaszcza chmielu, bo tytoń spotkać można też w wielu innych regionach Polski.
Warzywa i owoce rosną w całym kraju – zarówno w małych ogródkach działkowych czy przydomowych, jak i w dużych plantacjach czy sadach. Większy udział tych upraw występuje w pobliżu miast, które stanowią duży rynek zbytu dla świeżych warzyw i owoców – są one spożywane bezpośrednio przez ludzi, a także trafiają do zakładów przetwórstwa owocowo‑warzywnego.
Warto wiedzieć, że Polska zalicza się do ścisłej światowej czołówki w zbiorach jabłek, truskawek i porzeczek.

Podsumowanie

• Z roślin uprawnych największe znaczenie żywieniowe mają zboża – w Polsce jest to pszenica, jęczmień, pszenżyto, kukurydza, żyto, owies, gryka.

• Poza zbożami ważne w naszym rolnictwie są ziemniaki, buraki cukrowe, rzepak oleisty oraz warzywa i owoce.

• Pszenica i buraki cukrowe dają wysokie plony tylko na dobrych glebach, np. na Nizinie Śląskiej i Szczecińskiej, na Kujawach i Żuławach oraz na Wyżynie Lubelskiej.

• Ziemniaki, żyto i owies mogą rosnąć na słabszych glebach, dlatego najwięcej tych upraw występuje na nizinach środkowopolskich oraz w górach.

• Polska zalicza się do światowej czołówki w zbiorach pszenżyta, żyta, owsa, jabłek i truskawek.

Praca domowa

Polecenie 10.1

Uzupełnij tabelkę.

Rośliny uprawne w Polsce

Ważniejsze rośliny uprawne w Polsce	Główne obszary uprawy	Wymagana jakość gleby
pszenica

Polecenie 10.2

Na podstawie danych dotyczących plonów pszenicy i żyta w województwach (tabela 2) stwórz dwie mapy – kartogramy. Następnie porównaj wysokości tych plonów, także w ujęciu przestrzennym. Wyjaśnij przyczyny występujących różnic.

R11W0tiP3WDVW1

Na ilustracji dwie mapy konturowe Polski z podziałem na województwa. Z lewej strony tytuł pszenica, z prawej strony tytuł żyto. Pośrodku legenda z kolorami. Kolory jasne niskie średnie plony zbóż w województwach (25 dt/ha). Kolory ciemne wysokie średnie plony zbóż w województwach (50 dt/ha).

Słowniczek

Zadania