E-materiały do kształcenia zawodowego

Zasady wykonywania prac renowatorskich w obiektach zabytkowych

BUD.24. Prowadzenie prac renowatorskich elementów - Technik renowacji elementów architektury 311210

bg‑green

Słownik pojęć do e‑materiału

1
Instrukcja korzystania ze słownika

Słownik zawiera pojęcia ułożone w kolejności alfabetycznej. Pojęcia zawierają odnośniki do elementów składowych e‑materiału, w których zostały zastosowane. Za pomocą wyszukiwarki „Filtruj pojęcie” można wyszukać odpowiednie pojęcie w słowniku.

1
Badania mykologiczne
Badania mykologiczne

to badania, których przedmiotem jest rozpoznanie grzybów - ich morfologia i anatomia, fizjologia.  Wilgotność bezwzględna wyrażana jest w g/m³ i oznacza ilość wody rozpuszczonej w 1 m³ powietrza.  

Badania nieniszczące
Badania nieniszczące

to badania, które pozwalają na rozpoznanie obiektu bez niszczenia materii obiektu (bez pobrania próbki): inwentaryzacja rysunkowa i rysunkowo‑pomiarowa (w tym także fotogrametria); fotografia viz, UV, IR, Na i RTG; filmy i zdjęcia w termowizji; skan 3D; nieniszczące badania wilgotnościowe, np. higrometrem. 

Badania niszczące
Badania niszczące

to badania, które pozwalają na rozpoznanie obiektu na podstawie pobranej próbki. 

Badania organoleptyczne (organoleptyka)
Badania organoleptyczne (organoleptyka)

typ badań polegający na sprawdzeniu właściwości badanego obiektu za pomocą zmysłów, np. oględziny. 

Badania sklerometrem (badanie młotkiem Schmidta)
Badania sklerometrem (badanie młotkiem Schmidta)

uważane za typ badania nieniszczącego, próba powierzchniowej twardości betonu (badanie twardości betonu), w której mierzy się odskok masy uderzeniowej. 

Badania wilgotnościowe przy pomocy metody suszarko wagowej
Badania wilgotnościowe przy pomocy metody suszarko wagowej

typ badania niszczącego, który polega na poborze z mierzonego materiału próbki i określeniu jej wagi w stanie pobrania i po wysuszeniu. Różnica wskazuje zawartość wilgoci w materiale. 

Biała karta
Biała karta

to formularz, w który konserwatorzy wpisują informacje o zabytkach. Jej oficjalna nazwa to karta ewidencyjna zabytków. Są one podstawowym źródłem informacji o historii, technice i technologii wykonania, oraz  stanie zachowania obiektu. Karty bardzo często zawierają także dzieje właścicieli zabytku, archiwalne zdjęcia, inwentaryzacje, zakres przekształceń i postulaty konserwatorskie. Bardzo cenne są materiały pochodzące z kwerend archiwalnych, projekty czy historyczne materiały kartograficzne. Karta ewidencyjna jest także podstawowym opracowaniem służącym do przygotowania decyzji o wpisie do rejestru zabytków. 

Biodegradacja (biodeterioracja)
Biodegradacja (biodeterioracja)

to niszczenie obiektów przez organizmy żywe, takie jak: bakterie, grzyby, mchy, porosty, glony i inne większe rośliny. 

Chromatografia
Chromatografia

typ badania niszczącego, pozwala na badania składu mieszanin związków chemicznych z zakresu chemii organicznej (np. spoiwa farb). 

Czarna patyna
Czarna patyna

w przeciwieństwie do patyny właściwej, która powstaje np. na miedzi nie spełnia funkcji ochronnej. Czarna patyna to najbardziej osłabiona powierzchnia, która w pierwszej kolejności ulega złuszczeniu odsłania kolejne warstwy. 

Dokumentacja konserwatorska
Dokumentacja konserwatorska

zestaw sformalizowanych dokumentów w postaci tekstu, wyników badań, zdjęć, rysunków, które dotyczą prac konserwatorskich prowadzonych przy obiekcie lub jego części. Wyróżniamy dwa typy dokumentacji konserwatorskiej: projekt konserwatorski i dokumentacja powykonawcza. Schemat dokumentacji konserwatorskiej to ujednolicony układ elementów składowych dokumentacji.

Dokumentacja powykonawcza
Dokumentacja powykonawcza

typ dokumentacji konserwatorskiej, którego celem jest sprawozdanie z działań konserwatorskich i wskazanie zaleceń dla użytkownika (właściciela) obiektu. Ten typ wykonuje się na podstawie przeprowadzonych prac konserwatorskich (w oparciu o dziennik prac konserwatorskich). Jest podstawą dla przeprowadzenia odbioru prac konserwatorskich. 

Druk 3D
Druk 3D

to jedna z metod przyrostowych produkcji elementów z tworzyw sztucznych, metali, ceramiki, kompozytów. Pozwala na odtworzenie czy też skopiowanie zeskanowano wcześniej obiektu. 

Erozja
Erozja

czyli rozmywania przez wodę (ew. wodę i wiatr) różnych substancji oraz przenoszenia produktów rozmywania i osadzania w innych miejscach; jest to proces całkowicie mechaniczny. 

Fotografia w światłach analitycznych
Fotografia w światłach analitycznych

fotografia, która mam za zadanie pokazać elementy niewidoczne w świetle widzialnym (vis): wykonywana w świetle ultrafioletowym (UV) właściwie luminescencji ultrafioletowej – uwidacznia zakres występowania żywic naturalnych i syntetycznych; wykonywana w świetle podczerwonym (IR) – pozwala zobaczyć rysunek kompozycyjny pod względnie cienką warstwą farby; wykonywana w świetle sodowym (Na) uwidacznia granice pomiędzy palmami barwnymi; zdjęcie rentgenowskie (RTG) pozwala zobaczyć wewnętrzną strukturę podłoża (a także zakres występowania farb na bazie ołowiu). Zdjęcia lub filmy w termowizji to materiały, które powstały w wyniku rejestracji promieniowania fal podczerwieni, czyli pomiarze sygnatury cieplnej i przekształcaniu jej w obraz przy użyciu palety kolorów. Np. na podstawie nierównego przewodnictwa termicznego można stwierdzić brak ciągłości w strukturze muru, lub różnorodność materiałów, z którego został wykonany. 

Fotogrametria
Fotogrametria

to dziedzina nauki i techniki zajmująca się odtwarzaniem kształtów, rozmiarów i wzajemnego położenia obiektów w terenie na podstawie zdjęć fotogrametrycznych. 

Gips
Gips

to skała osadowa, którą wykorzystuje się w budownictwie jako spoiwo mineralne; w celu przygotowania gipsu jako spoiwa należy wypalić kamień gipsowy w temperaturze 150−190 °C otrzymuje się wówczas gips półwodny i bezwodny – anhydryt. Zmielony i wypalony gips staje się spoiwem, które w połączeniu z wodą bardzo szybko wiąże - aby spowolnić ten proces do wody zarobowej można dodać wody wapiennej lub kleju glutynowego. 

Higrometr
Higrometr

to przyrząd, dzięki któremu można badać zawartość pary wodnej w powietrzu (wilgotność).  

Iniekcja
Iniekcja

inaczej zastrzyk, zabieg, którego celem jest wprowadzenie iniektu - substancji np. wzmacniającej pod powierzchnię tynku (szerzej: obiektu zabytkowego). 

Inżynieria odwrotna
Inżynieria odwrotna

to proces badania produktu w celu zdobycia informacji niezbędnych do skonstruowania odpowiednika W przypadku skanowania 3D to proces polegający na odwzorowaniu obiektu rzeczywistego i przeniesienie go do postaci cyfrowej np. model CAD, rysunki 2D etc. 

Kit
Kit

potoczna nazwa uzupełnienia warstwy zaprawy (tynku). 

Kodeks etyki konserwatora – restauratora dzieł sztuki (kodeks etyki konserwatorskiej)
Kodeks etyki konserwatora – restauratora dzieł sztuki (kodeks etyki konserwatorskiej)

zespół zasad stworzony przez Ogólnopolską Radę Konserwatorów Dzieł Sztuki przy Zarządzie Głównym Związku Polskich Artystów Plastyków, którego celem jest wypracowanie właściwych praktyk wobec obiektu zabytkowego.

Konserwacja
Konserwacja

od łacińskiego conservatio, a także conservo oznacza przechowywanie, ratunek, zachowanie oraz utrzymać w całości, dochować bez zmiany, ocalić. 

Konserwator
Konserwator

od łacińskiego conservator – obrońca. Zatem to osoba, której zadaniem jest ochrona, obrona (przed niszczeniem) zabytku. 

Korozja
Korozja

czyli proces stopniowego niszczenia materiałów, zachodzący między ich powierzchnią i otaczającym środowiskiem; korozja może być chemiczna lub mikrobiologiczna. 

Kwerenda
Kwerenda

to poszukiwanie informacji w zasobie archiwum lub biblioteki. 

Mleko wapienne
Mleko wapienne

zawiesina powstała przez rozcieńczenie ciasta wapiennego wodą.Proces wiązania i twardnienia wapna zachodzi w wyniku następujących procesów: przez krystalizację zaprawy tracącej wodę. Utrata wody następuje poprzez parowanie wody lub wsiąkanie wody do murowanych, tynkowanych lub malowanych ścian. Procesy krystalizacji są odwracalne, co wykorzystywane jest do uplastyczniania częściowo zaschniętej zaprawy, umożliwia też przechowywanie zaprawy przez długi czas; przez karbonatyzację, czyli łączenie się z dwutlenkiem węgla, woda w reakcji odgrywa rolę katalizatora, po wyschnięciu zaprawy proces ten zachodzi znacznie wolniej. Proces jest reakcją chemiczną, w jej jej wyniku zaprawa nieodwracalnie twardnieje, proces twardnienia jest powolny i obejmuje zazwyczaj niewielką część wapna zawartego w zaprawie (w strefie powierzchniowej proces przebiega najszybciej, natomiast wiązanie CO2 z atmosfery przez głębsze strefy zaprawy może trwać nawet latami); przez tworzenie się krzemianów wapnia. Wapno wiąże w wyniku reakcji chemicznej z dwutlenkiem krzemu SiO2. Reakcja ta może zachodzić tylko w temperaturze powyżej + 100 °C i w obecności wody. Wodorotlenek wapniowy łączy się z kwarcem, ten sposób twardnienia zachodzi przy produkcji cegły wapienno‑piaskowej (silikat) i betonów komórkowych. 

Mur
Mur

pionowa część budowli wykonana z materiału ceramicznego, kamienia naturalnego, żelbetu lub w technikach mieszanych np. mur pruski. 

Nadzór konserwatorski
Nadzór konserwatorski

rola pełniona przez konserwatora zabytków z uprawnieniami (tj. przynajmniej trzyletnim stażem pracy przy obiektach wpisanych do rejestru zabytków) i ew. referencjami wydanymi na podstawie poprzednich realizacji; jej celem jest kontrola nad przebiegiem prac konserwatorskich i renowatorskich tak, aby spełniały standardy konserwatorskie i były zgodne z programem prac konserwatorskich; nadzór konserwatorski jest niezbędny przy pracach realizowanych w obiektach z indywidualnym wpisem do rejestru zabytków.  

Odkrywki konserwatorskie
Odkrywki konserwatorskie

typ badania niszczącego, polegający na odsłanianiu kolejnych nawarstwień na obiekcie; badanie przyjmuje formę sądy schodkowej. Wyniki przedstawia się przy pomocy tabeli stratygraficznej. 

Odwierty badawcze
Odwierty badawcze

typ badania niszczącego, w którym pobiera się odwierty badawcze o dużej średnicy, wykonywane w kierunku pionowym lub poziomym do spoin wspornych. Na podstawie tego badania można określić wytrzymałość muru dość. 

Patyna, śniedź, grynszpan szlachetny
Patyna, śniedź, grynszpan szlachetny

produkt korozji atmosferycznej miedzi i jej stopów np. brązu w wilgotnym powietrzu. Powierzchniowa warstwa patyny tworzy powłokę koloru od jasnozielonego do szarozielonego. Patyna jest powłoką trwałą, jako ostatni etap procesu pasywacji. Cały proces pokrywania się powierzchni metalu nalotem patyny w normalnych warunkach atmosferycznych trwa kilkadziesiąt lat, choć pierwsze objawy mogą zacząć pojawiać się już po kilku miesiącach. Patyna jest zjawiskiem pożądanym, traktowanym jako trwała powłoka ozdobna. 

Plik stl
Plik stl

to format pliku stworzony przez 3D Systems na potrzeby drukowania przestrzennego metodą stereolitografii. 

Pomiary zarysowań i spękań
Pomiary zarysowań i spękań

to badania mające na celu określenie zakresu zniszczeń oraz zmiany ich zakresów. 

Projekt konserwatorski
Projekt konserwatorski

typ dokumentacji konserwatorskiej, którego celem jest zaplanowanie działań konserwatorskich. Ten typ wykonuje się na podstawie wnikliwych badań i rozpoznaniu obiektu. Jest on niezbędny do wydania pozwolenia na prace konserwatorskie (wydanego przez właściwy dla obiektu urząd konserwatorski). 

Punktowanie
Punktowanie

potoczna nazwa uzupełnienia warstwy malarskiej. Wyróżniamy dwa podstawowe rodzaje: przy pomocy znaku graficznego (kropki lub kreski) – odróżnialne od oryginału, naśladowczo‑scalające – wizualnie nieodróżnialne od oryginału. 

Rejestr zabytków
Rejestr zabytków

jest podstawową formą ochrony zabytków. Rejestr dla zabytków na terenie województwa prowadzi wojewódzki konserwator zabytków w formie odrębnych ksiąg dla zabytków: nieruchomych, ruchomych, archeologicznych. Wpis przestrzenny do rejestru zabytków ma na celu ochronę układu urbanistycznego jego najcenniejszych elementów historycznego rozplanowania oraz kompozycji przestrzennej zespołu. Oznacza to między innymi zachowanie w niezmienionym kształcie rozplanowania placów i ulic, ich przebiegu, szerokości i przekroju, a także zachowanie gabarytów zabudowy i zasadniczych proporcji wysokościowych kształtujących zespół. Wpisanie do rejestru zabytków układu urbanistycznego jest wpisem obszarowym, a nie indywidualnym, co nie oznacza, że obiekty znajdujące się na takim obszarze nie podlegają ochronie zabytków. Wpis obszarowy oznacza, że ochronie prawnej podlegają wszystkie znajdujące się na tym obszarze obiekty. Inny natomiast jest tylko zakres ochrony takich obiektów niż obiektów wpisanych indywidualnie do rejestru zabytków. Wpisany jest obszar ze względu na swoje zabytkowe cechy. W decyzji o wpisie układu nie wymienia się poszczególnych obiektów, lecz granice tego układu. 

Renowacja
Renowacja

od łacińskiego renovatio, a także renovo, oznacza odnowienie, powtórzenie (rozumiane jako przywrócenie stanu pierwotnego). 

Restauracja
Restauracja

od łacińskiego restauro oznacza odbudowę, rekonstrukcję.

Skan 3D
Skan 3D

to efekt pracy skanera 3D który analizuje obiekt lub otoczenie świata rzeczywistego w celu zgromadzenia danych na temat jego kształtu, a czasem także jego wyglądu (na przykład koloru). Podstawowym obrazem trójwymiarowym jest siatka punktów w układzie odniesienia xyz. 

Szlif boczny
Szlif boczny

typ badania niszczącego, które polega na pobraniu próbki z obiektu, zalania go żywicą syntetyczną, a następnie opracowanie (wyszlifowanie) powierzchni prostopadłej do lica próbki. Tak przygotowany preparat obserwuje się pod mikroskopem w celu rozpoznania i ustalania warstw i ich grubości. 

Ściana
Ściana

przegroda (najczęściej pionowa) oddzielająca środowisko zewnętrzne od wewnętrznego lub dzieląca przestrzeń wewnątrz budynku; może być wykonana z różnych materiałów. 

Tabela stratygraficzna
Tabela stratygraficzna

graficzne przedstawienie kolejnych, historycznych nawarstwień na obiekcie, z wyszczególnieniem numerem warstwy technologicznej, daty powstania, fazy chronologicznej, opisem technologicznym. 

Tomograf (przemysłowy)
Tomograf (przemysłowy)

to urządzenie, które przy użyciu promieniowania rentgenowskiego pozwala na obrazowaniu przekroju obiektu; wytworzony przez tomograf obraz to tomogram. 

Tynki renowacyjne
Tynki renowacyjne

to specjalne zaprawy, które przeznaczone są na zawilgocone ściany do wewnątrz i na zewnątrz budynków. Są to porowate wyprawy, składające się z kilku warstw. Dzięki swojej strukturze które pomagają w odprowadzeniu wilgoci oraz akumulują szkodliwe dla zwykłych tynków sole. 

Wapno
Wapno

spoiwo mineralne powietrzne (suchowiążące). W budownictwie używane jest pod różnymi postaciami, historycznie używana najczęściej w dwóch postaciach wapno gaszone (tynki i zaprawa murarska) i mleka wapiennego (malarstwo ścienne). 

Wapno gaszone (lasowane) – Ca(OH)2
Wapno gaszone (lasowane) – Ca(OH)2

wodorotlenek wapnia. Gaszenie (lasowanie), to reakcja chemiczna tlenku wapnia z wodą i powstanie wodorotlenku wapnia: CaO + H2O. 

Wilgotność względna
Wilgotność względna

przedstawiana jest w procentach i informuje o stosunku ilości wody zawartej w powietrzu do maksymalnej ilości, jaka mogłaby się w nim znaleźć, biorąc pod uwagę aktualną temperaturę  badania temperatury.

Woda wapienna
Woda wapienna

to zwyczajowe określenie nasyconego wodnego roztworu wodorotlenku wapnia. Woda wapienna zawiera od 0,15 do 0,17 procent wodorotlenku wapniowego Ca(OH)2. Wykorzystywana jest jako spoiwo w malarstwie ściennym lub środek do spowolnienia procesu wiązania gipsu. 

Woda zarobowa
Woda zarobowa

woda stosowana do wykonywania zapraw budowlanych. Stanowi podstawowy składnik umożliwiający rozpoczęcie procesu wiązania, a później twardnienia zaprawy. 

Wpis indywidualny
Wpis indywidualny

do rejestru zabytków dotyczy zabytków nieruchomych ze względu na indywidualne wartości jako pomnika historii. W przypadku obiektu wpisanego do rejestru każda ingerencja w jego materię powinna odbywać się za zgoda danego urzędu konserwatorskiego i z nadzorem konserwatorskim. 

Wymazy mikrobiologiczne
Wymazy mikrobiologiczne

typ badania nieniszczącego, który polega na pobraniu próbki mikrobiologicznej z powierzchni obiektu przy pomocy wymazówki; by następie poddać tak pobrana próbkę badaniom mikrobiologicznym. Jednym z popularniejszych testów mikrobiologicznych polegającym na określeniu żywotności pobranej próbki jest badanie przy pomocy luminometru. 

XRD
XRD

dyfrakcja rentgenowska, typ badania niszczącego, wykorzystującego promienia rentgenowskie, pozwala na identyfikację cząstek i związków w obiekcie. 

XRF
XRF

fluorescencja rentgenowska, typ badania nieniszczącego (o ile wykorzystuje się do tego urządzenie ręczne), wykorzystującego promienia rentgenowskie, pozwala na identyfikację pierwiastków w obiekcie. 

Założenia WTA
Założenia WTA

wytyczne niemieckiego zespołu naukowo‑technicznego ds. konserwacji budowli i zabytków, które wykorzystuje się podczas definiowania procedur związanych z konserwacja zabytków architektonicznych. 

Zaprawa
Zaprawa

to mieszanina wody, spoiwa i wypełniacza (w odpowiednich proporcjach). Główną cechą zaprawy jest wiązanie czyli przejście ze stanu płynnego/plastycznego w stan stały.  Spoiwo to materiał wiążący. W budownictwie jest to najczęściej spoiwo mineralne otrzymywane przez wypalenie i zmielenie surowców mineralnych (najczęściej skał osadowych). W tak przygotowanych materiałach, po dodaniu wody, zachodzą reakcje chemiczne, w wyniku których następuje proces wiązania i twardnienia. Spoiwa mineralne dzielimy na hydrauliczne i powietrzne ze względu na sposób ich zachowania się w środowisku wodnym podczas twardnienia. Wiązanie zaprawy to proces twardnienia i utraty plastyczności, jest to proces nieodwracalny. 

Zgas
Zgas

potoczna nazwa bryłki spoiwa wapiennego nierozmieszanego z  kruszywem piaskowym w zaprawie piaskowo‑wapiennej; traktowany jest jako wada w wykonywaniu tynku (zagraża spoistości i ciągłości warstwy).