RcICCmuwMG9vU1
Konstytucja 3 maja 1791 roku Źródło: Jan Matejko, Konstytucja 3 maja 1791 roku, olej na płótnie, Zamek Królewski w Warszawie, domena publiczna.
Konstytucja 3 maja 1791 roku
Jan Matejko, Konstytucja 3 maja 1791 roku, olej na płótnie, Zamek Królewski w Warszawie, domena publiczna

Oświecenie to czas pojawienia się wspólnoty kulturowej, nieuznającej granic państwowych: językiem elit była francuszczyzna, czytano Woltera i wystawiano sztuki Moliera, modne stały się ogrody w stylu francuskim itd. Polska należała do krajów, w których oświeceniowe idee były bardzo widoczne, a mimo to polskie oświecenie wyróżnia się na tle innych. Dotyczy to nawet kwestii chronologii tego okresu.

Już wiesz

Na podstawie dowolnego źródła informacji przypomnij sobie najważniejsze wydarzenia z historii Polski, które miały miejsce w drugiej połowie XVIII wieku.

j0000000D4B1v38_0000000E
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Jak rozpoczęło się polskie oświecenie?

Nie ma w naszych dziejach takiego wydarzenia (politycznego czy artystycznego), które należałoby uznać za datę początkową polskiego oświecenia. Już w latach 30. XVIII stulecia zaczęły się pojawiać nowinki z Zachodu, dotyczyły one głównie przemian w szkolnictwie. Za ich symbol można uznać założenie w 1740 roku w Warszawie Collegium Nobilium – szkoły, którą kierował Stanisław Konarski: przedstawiciel zakonu pijarów i zwolennik nowego sposobu nauczania. Datą niezwykle istotną jest rok 1764. Wtedy na tron Polski wstąpił ostatni król – Stanisław August Poniatowski. Zgromadził wokół siebie najważniejszych twórców i polityków sprzyjających ideom oświeceniowym. Miały one służyć poprawie Rzeczypospolitej. Nadzieja ostatecznie znikła w 1795 roku – wtedy Polska (po III rozbiorze) znikła z map Europy i zakończyły się czasy stanisławowskie. Według części historyków właśnie 1795 rok oznacza zakończenie epoki oświecenia. Większość uczonych uważa jednak, że wtedy zaczęła się ostatnia faza okresu. Zadaniem działaczy i  twórców było już nie ratowanie ojczyzny, lecz zachowanie kultury nieistniejącego państwa. Za umowną datę końcową uznać można 1822 rok, zadebiutował wtedy największy pisarz polskiego romantyzmu – Adam Mickiewicz. Zaczęła się nowa epoka!

Oświecenie polskie ma wiele cech wspólnych z tym, co można zaobserwować w innych krajach. Równocześnie jest jednak bardzo odmienne.

Polska

Europa

Kolejne rozbiory Polski decydowały o wyborach tematycznych.

Żaden kraj europejski nie miał wtedy podobnych doświadczeń politycznych.

Polscy twórcy oświeceniowi działali na rzecz wzmocnienia władzy centralnej.

Europejscy twórcy oświeceniowi działali na rzecz ograniczenia władzy centralnej.

Polacy dążyli do ukrócenia anarchii, wynikającej głównie z poczynań magnaterii.

Europejczycy koncentrowali się na zdobywaniu większych swobód społecznych.

W literaturze polskiej główną rolę odegrali przedstawiciele kleru katolickiego.

Kulturę oświeceniową tworzyli przede wszystkim przedstawiciele arystokracji i mieszczaństwa.

Wśród polskich twórców nie było sporów co do wielkiego znaczenia tradycji antycznej.

We Francji ważnym zjawiskiem był spór „starożytników” z „nowożytnikami”.

j0000000D4B1v38_00000018
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Działalność Stanisława Augusta Poniatowskiego

R1JsgCNpUcotS1
Stanisław August Poniatowski, ostatni władca Rzeczypospolitej Obojga Narodów, król Polski i wielki książę litewski w latach 1764–1795
Jan Chrzciciel Lampi, Stanisław August Poniatowski, ostatni władca Rzeczypospolitej Obojga Narodów, król Polski i wielki książę litewski w latach 1764–1795, ok. 1788, olej na płótnie, Ermitaż, domena publiczna
Podręczny słownik literatury polskiejDariusz Dybek, Dorota Heck, Agnieszka Kuniczuk‑Trzcinowicz, Małgorzata Łoboz
Dariusz Dybek, Dorota Heck, Agnieszka Kuniczuk‑Trzcinowicz, Małgorzata Łoboz Podręczny słownik literatury polskiej

Poniatowski Stanisław August – ostatni król Polski, mecenas sztuki, pamiętnikarz. […] Działalność polityczną oceniano różnie, choć zasadniczo negatywnie – należy przecież pamiętać o skomplikowanej sytuacji wewnętrznej i międzynarodowej, która ostatecznie sprawiła, że Polska uległa za panowania Poniatowskiego trzem rozbiorom: nie za wszystko można oskarżać ostatniego króla, bo jego pozycja w państwie nie była silna. Udało mu się natomiast znacząco wpłynąć na kulturę Polski, mówi się wręcz o epoce stanisławowskiej. Umiejętnie pełnił rolę mecenasa sztuki (świadczą o tym Łazienki czy Zamek Królewski). Zainicjował wydawanie ważnego czasopisma kształtującego postawy rodaków, tj. „Monitora”, sprzyjał ukazywaniu się „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”. To on spowodował, że klasycyzm stał się stylem dominującym i reprezentującym obóz ludzi oświeconych […]. Propagował zmiany w szkolnictwie (m.in. jezuickim i pijarskim). Opiekował się Teatrem Narodowym. Zgromadził wokół siebie zdolnych ludzi – do najbliższych współpracowników należał Adam Naruszewiczj0000000D4B1v38_000tp001Adam Naruszewicz […]. Dzięki kontaktom [króla] z ambasadorem Rosji […] możliwe było uzyskanie zgody na powstanie Komisji Edukacji Narodowej w 1773. To on także organizował „obiady czwartkowe”, podczas których m.in. dyskutowano o sztuce, czytano utwory literackie […]. Choć na całościowej ocenie Poniatowskiego zaważyły nieszczęścia, jakie spadły na kraj za jego rządów (konfederacje, powstanie, rozbiory), to w sferze kultury odniósł sukces: patronował licznym przedsięwzięciom, umiał otoczyć się utalentowanymi twórcami.

j0000000D4B1v38_00000_BIB_001Dariusz Dybek, Dorota Heck, Agnieszka Kuniczuk-Trzcinowicz, Małgorzata Łoboz, Podręczny słownik literatury polskiej, red. Dorota Heck, Wrocław 2012, s. 184–185: Poniatowski Stanisław August.
Ćwiczenie 1.1

Wskaż główną przyczynę krytycznej oceny panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Ćwiczenie 1.2

W jakiej dziedzinie zasłużył się Stanisław August Poniatowski? Odpowiedź uzasadnij.

j0000000D4B1v38_000tp001

Obiady czwartkowe

R1RnFFbiT3V0L1
Adam Naruszewicz
Mateusz Tokarski, Adam Naruszewicz, ok. 1791, olej na płótnie, Zamek Królewski w Warszawie, domena publiczna

Obiady czwartkowe były spotkaniami urządzanymi przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Bywali na nich ważni artyści (nie tylko pisarze i nie tylko z Polski), by prezentować swoje dzieła, ale też rozmawiać o twórczości innych oraz o kwestiach politycznych i społecznych. . Trwające po kilka godzin zebrania literacko‑naukowe można potraktować jako nieformalną instytucję kultury, kształtującą opinie elit. Cotygodniowe obiady odbywały się w latach 1770–1777, choć nie zawsze ich znaczenie kulturalne było równie istotne. Zdarzało się, że poziom intelektualny nie należał do najwyższych, co przyczyniało się do absencji wielu ważnych twórców. Bywali tam m.in. Adam Naruszewicz (zazwyczaj przewodniczył spotkaniom), Ignacy Krasickij0000000D4B1v38_000tp002Ignacy Krasicki, Stanisław Trembeckij0000000D4B1v38_000tp003Stanisław Trembecki, Stanisław Konarskij0000000D4B1v38_000tp004Stanisław Konarski, bracia Janj0000000D4B1v38_000tp005JanJędrzejj0000000D4B1v38_000tp006Jędrzej Śniadeccy. Podczas obiadów Krasicki po raz pierwszy zaprezentował poemat Myszeis i epos Wojna chocimska. Sporą część czytanych tam dzieł wydrukowało czasopismo „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”.

j0000000D4B1v38_000tp002
j0000000D4B1v38_000tp003
j0000000D4B1v38_000tp004
j0000000D4B1v38_000tp005
j0000000D4B1v38_000tp006

Edukacja

RIjRsLOr2fx1R1
Budynek, w którym mieściła się szkoła pijarów Collegium Nobilium.
Olekwarszawiak, Collegium Nobilium, licencja: CC BY-SA 3.0

Collegium Nobilium to szkoła, którą w 1740 roku założył Stanisław Konarski, przedstawiciel zakonu pijarów. Przeznaczona była dla szlachty, miała charakter elitarny. Konarski wprowadził nowoczesne metody nauczania, które nie polegały na mechanicznym zapamiętywaniu, lecz na dążeniu do zrozumienia. Starał się dawać wszechstronną wiedzę (języki obce, historia, prawo, geografia, wychowanie fizyczne, np. taniec) i kształtować obywatelską postawę swoich uczniów.

RH6H0R80Aky7H1
W pałacu Kadetów mieściła się Szkoła Rycerska.
Zygmunt Vogel, Widok pałacu Kadetów, dawniej Kazimierzowskiego, 1785, akwarela na papierze, Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna

W 1765 roku powstała pierwsza szkoła kadetów, zwana Szkołą Rycerską. Założył ją król Stanisław August (przeznaczył na ten cel z własnych funduszy 1,5 miliona złotych), a komendantem został książę Adam Kazimierz Czartoryski.

Instytucja miała szkolić wojskowych, ale nie koncentrowano się w niej wyłącznie na sferze militarnej – za główne zadanie uznano ukształtowanie nowoczesnego obywatela. Służyła temu nauka nie tylko fechtunku czy jazdy konnej, lecz także języków obcych, prawa i… tańca. W szkole uczyli się głównie młodzi szlachcice od 16. roku życia. Jej absolwentami byli m.in. Tadeusz Kościuszkoj0000000D4B1v38_000tp007Tadeusz Kościuszko, Julian Ursyn Niemcewiczj0000000D4B1v38_000tp008Julian Ursyn NiemcewiczJakub Jasińskij0000000D4B1v38_000tp009Jakub Jasiński. Szkołę Rycerską zamknęli zaborcy po upadku powstania kościuszkowskiego w 1794 roku.

Ćwiczenie 2.1

Opisz podobieństwa, które dostrzegasz pomiędzy Collegium Nobilium i Szkołą Rycerską.

Ćwiczenie 2.2

Co mogło być – twoim zdaniem – przyczyną zamknięcia Szkoły Rycerskiej? Uzasadnij odpowiedź.

j0000000D4B1v38_000tp007
j0000000D4B1v38_000tp008
j0000000D4B1v38_000tp009
j0000000D4B1v38_0000003J
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Instytucje kulturalne oraz rozwój nauki i prawa w oświeconej Polsce

W polskiej bibliotece

R1a1XsnYPSe3l1
W tym warszawskim budynku mieściła się pierwsza polska biblioteka publiczna
2011, licencja: CC BY 3.0

W 1747 roku bracia Józef (1702–1774) i Andrzej (1695–1758) Załuscy – arystokraci, mecenasi sztuki i organizatorzy życia intelektualnego – powołali do życia pierwszą w Polsce i jedną z pierwszych w Europie bibliotekę publiczną. Zgromadzili w niej około 400 tysięcy różnojęzycznych druków i niemal 20 tysięcy rękopisów. Biblioteka nie tylko je udostępniała (od pewnego momentu tylko na miejscu, bo sporo dzieł nie zostało zwróconych), ale również opracowywała. Była to więc instytucja naukowa, która katalogowała i opracowywała już posiadane książki i rękopisy, a także inicjowała działalność polegającą na pisaniu kolejnych dzieł (np. historycznych), organizowaniu konkursów literackich oraz wydawaniu utworów ważnych dla polskiej kultury.

R15nPXAt9CyJG1
Pomnik Hugona Kołłątaja w parku Jordana w Krakowie przedstawia popiersie jednego z najważniejszych działaczy Komisji Edukacji Narodowej. Z jej polecenia Kołłątaj zreformował działalność naukowo-dydaktyczną Akademii Krakowskiej.
Skabiczewski, 2011, licencja: CC BY-SA 3.0

Komisja Edukacji Narodowej to główny polski urząd do spraw szkolnictwa w epoce oświecenia. Można ją nazwać pierwszym w Europie ministerstwem oświaty.

Komisję Edukacji Narodowej powołano w 1773 roku, po rozwiązaniu zakonu jezuitów, który dotąd prowadził najważniejsze szkoły. Celem Komisji było zreformowanie placówek dydaktycznych, zwłaszcza wyższych uczelni i szkół średnich, które miały kształcić człowieka kierującego się ideami oświeceniowymi. Udało się wyraźnie zmienić model nauczania – absolwent nowej szkoły miał być patriotą, sprawnie posługującym się polszczyzną (łacina traciła znaczenie) i znającym najnowsze zdobycze nauki. Komisja Edukacji Narodowej zleciła przygotowanie odpowiednich podręczników. Zajęło się tym powołane w 1775 roku Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Reformę rozpoczęto od uczelni: od 1777 roku Hugo Kołłątaj przekształcił Akademię Krakowską w Szkołę Główną Koronną, a w latach 1780–1782 podobnym przemianom poddano Akademię w Wilnie. Komisja Edukacji Narodowej dążyła do tego, by pedagogami były osoby świeckie, znające nowoczesne metody nauczania; kładła nacisk, by kształcenie było wszechstronne i obejmowało retorykę, poetykę, nauki moralne, przyrodoznawstwo, wychowanie fizyczne itd. Komisja Edukacji Narodowej działała do 1794 roku, ale w dwu ostatnich latach (tj. po konfederacji targowickiej) jej uprawnienia zostały poważnie ograniczone. Mimo to wpływ Komisji Edukacji Narodowej na polskie nauczanie był poważny. Wytyczyła ona kierunek reformowania szkolnictwa jako nowoczesnego, świeckiego i wszechstronnego.

Ćwiczenie 3

Podaj typ szkół, od którego Komisja Edukacji Narodowej rozpoczęła reformę nauczania w naszym kraju. Co mogło spowodować właśnie taki wybór?

W polskiej gazecie

RBb0jqjg09j3d1
„Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” to drugi z ważnych polskich periodyków oświeceniowych.Pierwsza strona czasopisma
Adam Naruszewicz, domena publiczna

„Monitor” to najważniejszy polski periodyk społeczno‑literacki epoki oświecenia. W latach 1765–1785 ukazywał się (z przerwami) dwa razy w tygodniu, w nakładzie ok. 500 egzemplarzy. Powstanie czasopisma zainspirował król Stanisław August Poniatowski, który uznał, że w czasach wyraźnego rozwoju czytelnictwa gazeta może się okazać świetnym sposobem na propagowanie oświeceniowych idei. Wzorcem stało się angielskie pismo „The Spectator”, propagujące żywy kontakt z czytelnikami. Najważniejszy był pierwszy okres istnienia „Monitora” – pisywał do niego nawet król, a redagowaniem całości zajął się przede wszystkim Ignacy Krasicki. Zamieszczane w tym czasopiśmie felietony, listy, reportaże i utwory literackie miały ośmieszyć sarmatyzm i pokazać wzorzec nowoczesnego człowieka, który do świata podchodzi racjonalnie. W późniejszym czasie linia pisma się zmieniała: od mocno radykalnej do bardziej ugodowej i odwrotnie. W ostatnich dwu latach istnienia „Monitor” stał się niemal rewolucyjnym periodykiem, ostro atakującym magnaterię. Przyczyniło się to do jego zamknięcia.

O ile „Monitor” miał charakter społeczny, o tyle „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” – przede wszystkim literacki. Tygodnik ukazywał się w latach 1770–1777 w Warszawie. Początkowo kierowali nim reprezentanci zakonu jezuickiego: Jan Chrzciciel Albertrandij0000000D4B1v38_000tp00AJan Chrzciciel Albertrandi i Adam Naruszewicz – oni też dostarczali większości tekstów. Gdy ten drugi został samodzielnym redaktorem, „Zabawy…” zmieniły się z czasopisma nastawionego na umoralnianie oraz propagowanie nauki w nieoficjalny periodyk obozu króla Poniatowskiego. Oprócz Naruszewicza drukowali tam swoje utwory uczestnicy obiadów czwartkowych, np. Ignacy Krasicki (zadebiutował tu jako liryk), Stanisław Trembecki i Franciszek Zabłockij0000000D4B1v38_000tp00BFranciszek Zabłocki. Choć pismo ukazywało się w niewielkim nakładzie (do 500 egzemplarzy), to wyraźnie wpłynęło na kulturę polskiego oświecenia.

Ćwiczenie 4

Określ przyczyny, dla których „Monitor” oraz „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” miały duże znaczenie dla polskiego oświecenia.

j0000000D4B1v38_000tp00B
j0000000D4B1v38_000tp00A

W polskim teatrze

R3oKExdmuybU11
Plac Teatralny, widok na Teatr Narodowy Fotografia przedstawia współczesną siedzibę Teatru Narodowego w Warszawie (tu: widok z ok. 1900 roku). Teatr założony w 1765 roku znajdował się w innym (dziś nieistniejącym) budynku. Źródło: Plac Teatralny, widok na Teatr Narodowy, ok. 1900, domena publiczna.
Fotografia przedstawia współczesną siedzibę Teatru Narodowego w Warszawie (tu: widok z ok. 1900 roku). Teatr założony w 1765 roku znajdował się w innym (dziś nieistniejącym) budynku.
Plac Teatralny, widok na Teatr Narodowy, ok. 1900, domena publiczna

Teatr Narodowy powstał w 1765 roku. Był to pierwszy stały teatr w Polsce. Jego założenie zostało zainspirowane przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Miał on nadzieję, że sztuki grane w języku ojczystym przyczynią się do zreformowania społeczeństwa i propagowania oświeceniowych idei. Pierwsza sztuka grana w Teatrze Narodowym to (dość słaba) komedia Józefa Bielawskiegoj0000000D4B1v38_000tp00CJózefa Bielawskiego pt. Natręci, ośmieszająca przedstawicieli sarmatyzmu ostro krytykowanego przez obóz króla. Szczególne znaczenie dla rozwoju Teatru Narodowego miał okres, w którym funkcję dyrektora pełnił Wojciech Bogusławskij0000000D4B1v38_000tp00DWojciech Bogusławski, utalentowany dramaturg i reżyser, który sprawił, że scena stała się miejscem, gdzie przez odpowiedni dobór repertuaru kształtuje się zaangażowanie społeczne i patriotyzm.

j0000000D4B1v38_000tp00C
j0000000D4B1v38_000tp00D

Polska nauka

R17Rh7DQ7KRuJ1
Stanisław Staszic (1755–1826) – jeden z najważniejszych polskich uczonych, w latach 1808–1825 prezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Franciszek Sobolewski, Stanisław Staszic, 1826, olej na płótnie, domena publiczna

Towarzystwo Przyjaciół Nauk to pierwsze polskie towarzystwo naukowe o zasięgu ogólnokrajowym (choć głównym miejscem działalności była Warszawa), propagujące rozwój różnych dyscyplin wiedzy. W 1800 roku ustalono zasady działania TPN. Jego prezesami byli kolejno: Jan Chrzciciel Albertrandi (1800–1808), Stanisław Staszic (1808–1825) i Julian Ursyn Niemcewicz (1826–1831). W skład TPN wchodzili naukowcy, artyści oraz mecenasi nauki i sztuki wywodzący się z arystokracji. Obecność tych ostatnich była nieodzowna, TPN bowiem nie otrzymywało wsparcia finansowego ze strony zaborców (władz pruskich). Do głównych darczyńców należał Staszic: to on ufundował siedzibę Towarzystwa. Od 1823 roku był nią tzw. Pałac Staszica. TPN dzieliło się na Dział Umiejętności (nauki ścisłe) i Dział Nauk (humanistyka). Za główny cel uznało pielęgnowanie tradycji państwa, które już nie istniało na mapach świata. TPN przyczyniło się m.in. do ustalenia zasad ortografii polskiej, wspierało pisanie dzieł historycznych, wydawało ważne polskie dzieła (w 1824 roku ukazała się Kronika Galla tzw. Anonima), prowadziło gromadzenie książek. Władze zaborcze rozwiązały TPN w 1832 roku. Znaczenie Towarzystwa, poza przyczynieniem się do powstania dzieł naukowych i literackich, polegało na umożliwieniu różnorodnej działalności, która dawała Polakom pozbawionym swego kraju poczucie jedności.

Konstytucja 3 maja

RnK3JXq1Pf3PR
Preambuła Konstytucji 3 maja Źródło: Preambuła Konstytucji 3 maja, 2012, licencja: CC BY-SA 3.0.

Konstytucja 3 maja to ustawa uchwalona w 1791 roku przez Sejm Wielki. Uznawana jest za pierwszą w Europie, a drugą na świecie (po konstytucji Stanów Zjednoczonych) ustawę zasadniczą. Powstała w wyniku politycznych walk między dwoma stronnictwami: hetmańskim (konserwatywnym) i patriotycznym (dążącym do reform). Opowiedzenie się króla Stanisława Augusta Poniatowskiego po stronie patriotów przyczyniło się do uchwalenia konstytucji (notabene złamano wtedy parlamentarne zasady, np. podjęto uchwałę przy obecności tylko około jednej trzeciej posłów). Konstytucja 3 maja łączyła Polskę i Litwę w jeden organizm państwowy, przyczyniła się do ograniczenia praw magnaterii, nadała mieszczanom prawa (np. wolno im było otrzymywać szlachecką nobilitację) i stworzyła okazję do rozwoju miast. Ważną kwestią był podział władzy na ustawodawczą (zniesiono liberum veto i uznano, że decyzje należy podejmować większością głosów), wykonawczą i sądowniczą. Była to ustawa o charakterze niemal rewolucyjnym, mimo że przeprowadzona bez rozlewu krwi. Chociaż Polacy przyjęli ją przychylnie, było też wiele głosów krytycznych – konserwatyści wskazywali np. na bezprawne przyjęcie Konstytucji. O Sejmie Wielkim i uchwaleniu Konstytucji 3 maja powstały dziesiątki utworów; są wśród nich wiersze najważniejszych pisarzy tej epoki (np. Ignacego Krasickiego Pieśń na trzeci dzień maja). Przeważały utwory wychwalające konstytucję, pisane po polsku, po łacinie, a nawet po hebrajsku.

1
Ćwiczenie 5
RHjmuWYKELMV01
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000000D4B1v38_0000005Y
JPOL_E3_E4_Zadaniowo

Zadaniowo

Ćwiczenie 6.1

Którą z przedstawionych inicjatyw kulturalnych uważasz za szczególnie ważną dla rozwoju kultury w Polsce? Uzasadnij odpowiedź.

Ćwiczenie 6.2

Wszystkie formy działalności społecznej i kulturowej w czasach Stanisława Augusta Poniatowskiego nazywane są ostatnimi redutami polskości. Jak rozumiesz to sformułowanie? Odpowiedź uzasadnij.

Ćwiczenie 6.3

Stwórz krzyżówkę, której hasłem będzie słowo POLSKA. Zredagowane przez ciebie hasła i pytania powinny dotyczyć najważniejszych form działalności reformatorskiej w oświeceniu.

R149DBnXzyp7J1
zadanie interaktywne
RzUXSss5gKVZl1
samouczek - Jak zrobić krzyżówkę? Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0, muzyka: audiojungle.net.
R1EkR2hKJ4HA51
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.