Kiedy to było?

Źródła sytuacji rewolucyjnej

W carskiej Rosji zmieniał się stosunek społeczeństwa do bardzo już anachronicznego systemu rządów absolutnych cara. Postęp oświaty, urbanizacji i uprzemysłowienia, a także kontakty z Zachodem rodziły pragnienie swobód demokratycznych i samorządności. Głównymi rzecznikami zmian była inteligencja, a także ziemiaństwo i mieszczaństwo. Napięcie społeczne silnie dawało o sobie znać na wielomilionowej wsi, która domagała się ziemi na własność. Coraz mniej chłopów bezkrytycznie wierzyło w dobre intencje cara‑ojca, rzekomo okłamywanego przez dwór i urzędników. Robotnicy przemysłowi (prawie 3 miliony) byli skrępowani zakazami organizowania się, toteż nie mogli bronić swoich interesów i walczyć o  poprawę warunków pracy. Legalny opór nie był możliwy, a za działalność konspiracyjną groziły surowe kary, ze śmiercią włącznie. Przy tym autorytet państwa skutecznie nadszarpnęły kolejne klęski w wojnie z Japoniąj0000008U5B3v25_000tp001klęski w wojnie z Japonią. Ferment powiększały emancypacyjne dążenia mniejszości narodowych w ramach wielonarodowego państwa, przede wszystkim Polaków i Finów.

Wielu przeciwników caratu współtworzyło odrodzony na początku XX wieku ruch narodnickij0000008U5B3v25_000tp002ruch narodnicki lub sympatyzowało z nim. Jego dziedzictwem był specyficzny typ rewolucjonisty, zdeterminowanego, gotowego do poświęcenia życia i do radykalnych działań, z aktami terroru włącznie. Nadawało to charakterystyczny rys kształtującemu się wówczas tajnemu ruchowi robotniczemu. W 1901 roku powstała partia socjalistów‑rewolucjonistów (tzw. eserowców), popierająca akty terroru. W 1903 roku wewnętrznemu podziałowi uległa Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji (SDPRR, powstała w 1898 r.). W następnych latach miała ona odegrać kluczową rolę w dziejach Rosji. Najważniejszym działaczem SDPRR był Włodzimierz Leninj0000008U5B3v25_000tp003Włodzimierz Lenin. Za jego sprawą znaczna część tej partii (czyli bolszewicy, od rosyjskiego słowa oznaczającego „większość”) dążyła do stworzenia zdyscyplinowanej struktury partii, złożonej z zawodowych rewolucjonistów. Pozostających w mniejszości członków partii, którzy nie podzielali wizji Lenina, nazywano mienszewikami.

Bezpośrednim impulsem, który doprowadził do wybuchu rewolucji, była „krwawa niedziela” 22 stycznia 1905 roku (według kalendarza rosyjskiego był to 9 stycznia; różna datacja wynikała z trwania Rosji carskiej przy starym, juliańskim kalendarzu zamiast obowiązującego w Europie od czasów nowożytnych kalendarza gregoriańskiego). W tym dniu uczestnicy pokojowej demonstracji robotniczej – pracownicy jednej z petersburskich fabryk – z inspiracji socjaldemokratów udali się pod Pałac Zimowy, aby wręczyć carowi petycję. Domagano się w niej powołania parlamentu, nadania swobód politycznych i zakończenia wojny z Japonią. Tłum, pod przewodnictwem charyzmatycznego popa Gieorgija Gapona, śpiewał pieśni, niósł ikony i portrety cara. Manifestacja w rzeczywistości została zaplanowana przez tajną carską policję, zwaną „ochraną”, której Gapon był współpracownikiem. Jej celem miało być rozładowanie napięcia społecznego. Jednak sytuacja wymknęła się spod kontroli. Przerażony skalą mobilizacji społecznej swoich poddanych, Mikołaj IIj0000008U5B3v25_000tp004Mikołaj II opuścił Petersburg. Wojsko otworzyło ogień do manifestantów, zabijając około tysiąca osób i raniąc wiele innych.

Ile są warte obietnice cara?

Po wydarzeniach „krwawej niedzieli” miasta w Rosji z dnia na dzień ogarnęła wielka fala strajków i demonstracji. Na wsi chłopi palili dwory i niszczyli uprawy. Eserowcy organizowali akcje terrorystyczne wymierzone w funkcjonariuszy państwowych. Wprawdzie już w marcu Mikołaj II zapowiedział powołanie Dumy Państwowej, czyli organu przedstawicielskiego, lecz nie zamierzał tej obietnicy dotrzymać. Po kolejnym miesiącu zamieszek wprowadził dekretem tolerancję religijną, znosząc ograniczenia dotykające wyznawców religii innej niż prawosławie. Nie ugasiło to rewolucji. W czerwcu 1905 roku wybuchł bunt załogi na pancerniku „Kniaź Patiomkin”, a rewolta zaczęła obejmować kolejne garnizony armii i floty. Jednak do kontynuowania polityki ustępstw zmusił cara dopiero gigantyczny, ponaddwumilionowy strajk powszechny w październiku 1905 roku. Brali w nim udział nie tylko robotnicy, ale i studenci, urzędnicy i kolejarze. Kraj został sparaliżowany. Była to odpowiedź na podpisanie przez cara upokarzających warunków pokoju z Japonią. Mikołaj II wydał wówczas Manifest konstytucyjny, nazywany październikowym.

Społeczeństwo rosyjskie uwierzyło w deklaracje cara i w krótkim czasie zorganizowało od podstaw legalne życie polityczne. Zwolennicy przekształcenia Rosji w monarchię konstytucyjną uformowali legalną opozycję (tzw. kadeci). Postulat przeprowadzenia radykalnej reformy rolnej głosiło ugrupowanie tzw. trudowików. Natomiast ruch socjalistyczny pozostał w podziemiu, dążąc do obalenia caratu. Do nielegalnej partii eserowców masowo przystępowali chłopi, a do bolszewików i mienszewików – robotnicy. W niektórych miastach robotnicy organizowali się w tzw. rady delegatów robotniczych, czyli przedstawicielstwa strajkujących zakładów.

Mikołaj II w czasie rewolucji sięgał po sprzeczne metody działania, pogłębiając kryzys trawiący państwo. Od momentu ogłoszenia ordynacji wyborczej (mało demokratycznej, bo stanowo‑kurialnej i dwustopniowej) w grudniu 1905 roku car w odstępach kilkumiesięcznych zwoływał i rozwiązywał Dumę aż trzykrotnie. Każdorazowo pretekstem do tego był jej polityczny skład i tworzenie się sejmowej opozycji, chociaż w jej ławach zasiadali przedstawiciele legalnych partii. Powodem była całkowita niezdolność absolutnego władcy do kompromisu ze społeczeństwem rosyjskim, tkwiąca głęboko w jego mentalności. Równolegle, posiłkując się siłami skrajnej prawicy (tak zwanych czarnych sotni), inspirował on morderstwa polityczne i pogromy w dzielnicach robotniczych. Społeczeństwo odpowiadało aktami terrorystycznymi (zginęło wielu dygnitarzy carskich) i lokalnymi powstaniami robotniczymi. Wrzało w armii i flocie. Jednak krok po kroku carowi udało się zdławić rewolucję. Pod koniec 1906 roku strajkowały już nie miliony, lecz „tylko” tysiące.

W połowie 1907 roku premier Piotr Stołypinj0000008U5B3v25_000tp005Piotr Stołypin doprowadził do zmiany ordynacji wyborczej na jeszcze mniej demokratyczną i brutalnie stłumił powstanie. Car wycofał się z większości swoich ustępstw, pozwolił jedynie na legalną działalność centrowych i prawicowych partii politycznych oraz stowarzyszeń społecznych, jednak stopniowo zaczął ją ograniczać. Stołypin (zamordowany przez zamachowca w 1911 roku) od 1906 roku zaczął wprowadzać w życie reformę rolną. Pozwalała ona chłopom na występowanie ze wspólnot wiejskich i zakup ziemi (kolektywna własność obowiązywała na wsi rosyjskiej od czasu reformy uwłaszczeniowej Aleksandra IIj0000008U5B3v25_000tp006Aleksandra II z 1861 roku). Wybuch wojny przerwał jej realizację. Zdaniem niektórych historyków ukończenie reformy prawdopodobnie ocaliłoby Rosję od rewolucji 1917 roku, która ostatecznie obaliła władzę cara.

Królestwo Polskie walczy

Wybuch wojny rosyjsko‑japońskiej w 1904 roku wywołał poruszenie w Królestwie Polskie, zanim jeszcze padli zabici w czasie „krwawej niedzieli” w Petersburgu. Na wsi zaczęła się walka o wprowadzenie języka polskiego do szkół. Po raz pierwszy w historii chłopstwo masowo przystąpiło do walki o prawa narodowe, spontanicznie polonizując urzędy gminne. Na ulice miast wychodziły tłumy w akcie sprzeciwu wobec mobilizacji do wojska. Po wybuchu rewolucji w Rosji Polacy odpowiedzieli masowymi strajkami na znak solidarności z robotnikami rosyjskimi. Organizowała je ciesząca się szybko rosnącym poparciem PPS, czyli Polska Partia Socjalistyczna (na znacznie mniejszą skalę robiły to także SDKPiL – Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy oraz żydowski Bund). Protesty objęły wszystkie główne miasta i ośrodki przemysłowe. Po raz pierwszy od czasów powstania styczniowego dochodziło do zbrojnych starć z policją i wojskiem, po obu stronach byli ranni i zabici. Formowały się zbrojne bojówki partyjne, spośród których najbardziej aktywna była Organizacja Bojowa PPS. Przeprowadzała ona spektakularne zamachy na przedstawicieli władz carskich.

Do walki przystąpili też studenci i młodzież. W szkołach rozpoczął się masowy strajk, którego celem miała być polonizacja szkolnictwa. W geście solidarności podobne strajki organizowano też poza granicami zaboru rosyjskiego: w Poznańskiem i na Pomorzuj0000008U5B3v25_000tp007w Poznańskiem i na Pomorzu. W tym samym czasie w autonomicznej Galicji rozpoczęła się kampania o powszechne prawo wyborcze.

Strajk powszechny, który w październiku 1905 roku sparaliżował Rosję, objął także Królestwo Polskie. Po carskim manifeście październikowym ruch socjalistyczny i narodowy z rozmachem rozwinął legalną działalność polityczną i społeczną. Rozpoczęło się organizowanie związków zawodowych, stowarzyszeń kulturalnych i oświatowych. Prężnie rozwijała się prasa wszystkich odcieni politycznych. Powołano Towarzystwo Kursów Naukowych i Uniwersytet dla Wszystkich. Narodowa Demokracja, za pośrednictwem specjalnie powołanej organizacji, tzw. Macierzy Szkolnej, zaczęła tworzyć sieć polskich szkół. Ten okres wolności i nieskrępowanej aktywności społeczeństwa trwał do momentu, gdy władze rosyjskie wprowadziły stan wojenny (listopad 1905 roku). Represje uderzyły przede wszystkim w socjalistów. Prawica pod kierunkiem endecji, opowiadająca się za taktyczną współpracą z władzami rosyjskimi i preferująca legalne metody działania, wystawiła swoich kandydatów w wyborach do Dumy.

Pod koniec rewolucji nasiliła się konfrontacja między władzą rosyjską a polskimi socjalistami. Nastąpiła eskalacja terroru. Organizacja bojowa PPS w dniu krwawych rozliczeń 15 sierpnia 1906 roku dokonała egzekucji kilkudziesięciu policjantów, żandarmów i szpiclów. W kilku akcjach zrabowano pieniądze na potrzeby akcji zbrojnych. Władza rosyjska ujętych rewolucjonistów skazywała na długoletnie więzienie, zapadały też wyroki śmierci. Ostatecznie rewolucję na ziemiach polskich zakończyła akcja lokautuj0000008U5B3v25_000tp00Alokautu w Łodzi pod koniec 1906 roku, podczas której zamknięto fabryki i zwolniono wszystkich pracowników. Dopiero po wielu miesiącach starań udało się odwołać tę decyzję i ludzie mogli wrócić do pracy.

Skutki rewolucji

O ile kolejne klęski Rosji na Dalekim Wschodzie wzbudziły w Europie zdziwienie, o tyle rewolucja z lat 1905–1907 wywoływała strach. W sąsiednich państwach obawiano się rozprzestrzenienia rewolty, tym bardziej że Królestwo zareagowało wystąpieniami nie tylko o charakterze rewolucyjnym, ale i narodowo‑niepodległościowym. Francja stanęła murem za rządem rosyjskim w przekonaniu, że po wojnie z Japonią Rosja potrzebuje spokoju. W Niemczech liczono się z możliwością wkroczenia do Królestwa w celu obrony wschodnich prowincji, gdyż w panującej tam sytuacji widziano zagrożenie dla własnych mocarstwowych interesów. Jedynie niemiecki ruch socjaldemokratyczny sympatyzował z rosyjskimi rewolucjonistami.

Rewolucja w Królestwie Polskim przyniosła Polakom pewne korzyści, gdyż na krótko zelżał ucisk narodowy. Udało się wywalczyć prawo do zakładania szkół prywatnych z polskim językiem wykładowym, a także wprowadzić język polski do rządowych szkół elementarnych. Zliberalizowane zostały przepisy dotyczące zakładania stowarzyszeń kulturalnych. Warunki pracy robotników uległy poprawie i zelżały represje wobec Kościoła katolickiego. Dla polskich nurtów politycznych był to czas wielkiej próby i precyzowania programów, niestety w bardzo dramatycznych okolicznościach. Właśnie w dobie rewolucji 1905 roku przeszły one metamorfozę z kadrowych (czyli złożonych z niewielkiej liczby członków) i w większości tajnych organizacji w masowe partie polityczne. Ujawniona wtedy rywalizacja i wzajemna wrogość elit partyjnych i szeregowych członków miały stać się trwałym elementem polskiego życia politycznego.

Zamiast podsumowania