Jak wyczarować muzykę z powietrza - instrumenty dęte blaszane
Scenariusz lekcji dla nauczyciela:
I. Indywidualna i zespołowa ekspresja muzyczna.
4. W zakresie słuchania i percepcji muzyki. Uczeń:
2) rozpoznaje ze słuchu:
A) brzmienie instrumentów muzycznych
II. Język i funkcje muzyki, myślenie muzyczne, kreacja i twórcze działania.
3. Uczeń wykazuje się znajomością i dokonuje podziału:
1) instrumentów muzycznych ze względu na źródło dźwięku – nazywa i charakteryzuje je;
rozpoznawać słuchem instrumenty dęte blaszane;
rozpoznawać instrumenty dęte blaszane na podstawie zdjęcia;
wskazać różnicę w budowie instrumentów dętych blaszanych i dętych drewnianych.
Jak powstaje dźwięk w instrumentach dętych?
W instrumentach dętych źródłem dźwięku jest drgające powietrze, stąd też inna nazwa tych instrumentów, to aerofonyaerofony, od greckiego słowa aeros [czyt.: aeros], oznaczającego powietrze i phoné [czyt.: fone], oznaczającego dźwięk. Wysokość dźwięku w tych instrumentach zależy od długości piszczałki (rury). Im piszczałka dłuższa, tym dźwięk jest niższy i odwrotnie - im krótsza, tym dźwięk instrumentu wyższy. Zależność tę najłatwiej jest zaobserwować w organach piszczałkowych. Barwa dźwięku w instrumentach dętych zależy, m.in. od materiału, z jakiego są wykonane, kształtu, grubości piszczałki, wibratora np. stroikastroika.
Grać mogą również przedmioty, które z pozoru nie są instrumentami dętymi, ale źródłem dźwięku jest jednak drgające powietrze i dodatkowo nie zawsze zamknięte w piszczałce.
Instrumenty dęte blaszane
Trąbka
Prototypem trąbki była rura z kości lub bambusa, którą z czasem zastąpiono rurą metalową. Prostych trąbek używano już w starożytności jako instrumentów sygnałowych i fanfarowych. W toku ewolucji trąbki, rura instrumentu została zwinięta, do pętli dodano trzy rurki z wentylami, które można włączać w obwód instrumentu. W ten sposób trąbka zyskała pełna skalę chromatyczną. Obecnie najbardziej popularną odmianą jest trąbka w stroju B. Do tego czasu występowały różne odmiany instrumentu, przeznaczone do grania w różnych tonacjach. Trąbka posiada kociołkowaty ustnik, a czara głosowa jest wydłużona. Barwę trąbki i innych instrumentów dętych blaszanych można zmieniać za pomocą tłumika.
Budowa trąbki została przedstawiona bardziej szczegółowo w poniższej prezentacji. Zapoznaj się z nią.
Istnieją instrumenty bardzo podobne do trąbki. Są to kornetkornet i skrzydłówkaskrzydłówka. Kornet wywodzi się z rogu pocztowego i jest trochę mniejszy od trąbki.
Puzon
Puzon posiada lejkowaty ustnik i szeroką czarę głosową. Składa się z dwóch równoległych rur, połączonych trzecią ruchomą rurą w kształci litery „U”. Ta rura to suwak. Poprzez wsuwanie i wysuwanie suwaka, osiąga się różne wysokości dźwięku, tzn. można grać na puzonie różne melodie. Suwak w puzonie ma jeszcze jedną zaletę, poprzez płynne przesuwanie suwaka można wykonać efektowne glissandaglissanda.
Waltornia
Waltornia wywodzi się od rogu zwierzęcego, stąd też nazwa tego instrumentu w wielu językach to róg. Waltornia, tak jak inne dęte, posiada ustnik. Jest to trzykrotnie zwinięta wąska rura, której czara głosowa rozszerza się gwałtownie u wylotu. Wewnątrz zwiniętego okręgu znajdują się trzy rurki z wentylami, dzięki czemu można wydobyć z instrumentu wszystkie dźwięki skali chromatycznej. Barwę waltorni można zmieniać poprzez częściowe zamykanie czary głosowej lub stosowanie tłumika. Skala waltorni jest trochę niższa niż puzonu.
Tuba
Tuba to instrument najniżej brzmiący wśród dętych blaszanych. Zbudowana jest z długiej, wielokrotnie zwiniętej rury z szeroką czara głosową skierowaną ku górze. Posiada ustnik oraz trzy wentyle, które pozwalają na uzyskanie pełnej skali chromatycznej oraz czwarty wentyl do obniżania całego stroju. Basowa wersja tuby, która owija muzyka to helikonhelikon, wykorzystywany najczęściej w orkiestrach wojskowych lub marszowych.
Podsumowanie
Instrumenty dęte dzielą się na dwie grupy: dęte blaszane, o których uczysz się na dzisiejszej lekcji i dęte drewniane. Jaka jest więc między nimi różnica?
O podziale decyduje przede wszystkim ustnik i budowa, a nie zawsze materiał, z jakiego są wykonane, np. współczesne flety są wykonane z metalu, a należą do grupy dętych drewnianych. Podobnie saksofon, mimo metalowej rury jest również instrumentem dętym drewnianym. Pierwotnie wszystkie dęte drewniane były wykonywane z drewna. Dęte drewniane dodatkowo dzielą się na wargowe i stroikowe. W wargowych strumień powietrza kierowany jest na wargę, natomiast w stroikowych, to stroik powoduje drgania powietrza, stroik jest wykonany z drewna. Stąd też wspomniany wcześniej saksofon należy do grupy dętych drewnianych, ponieważ jest zbudowany wg zasad konstrukcyjnych tej grupy instrumentów - posiada stroik oraz klapy.
W większości instrumentów dętych blaszanych, o wysokości dźwięku decydują nie klapy, tak jak w instrumentach dętych drewnianych, a wentyle lub suwak. Dźwięk w dętych blaszanych powstaje poprzez drgania warg muzyka w zetknięciu z odpowiednio ukształtowanym ustnikiem.
Zadania
Wskaż instrumenty dęte blaszane.
- trąbka
- puzon
- waltornia
- tuba
- helikon
- kornet
- skrzydłówka
- flet
- saksofon
- klarnet
- obój
- fagot
Wskaż nazwę elementu trąbki przedstawionego na ilustracji.
- wentyle
- suwak
- ustnik
- czara głosowa
Wskaż na grafice puzonu suwak.
Posłuchaj ponownie brzmienia poniższych instrumentów, a następnie odpowiedz na pytanie.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DhFLX5SYu
Na nagraniu słychać próbki dźwięku trąbki.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DhFLX5SYu
Na nagraniu słychać próbki dźwięku tuby.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DhFLX5SYu
Na nagraniu słychać próbki dźwięku waltorni.
Który z wysłuchanych instrumentów dętych blaszanych gra najwyższe dźwięki, a który najniższe?
- Trąbka gra najwyższe, tuba najniższe.
- Waltornia gra najwyższe, trąbka najniższe.
- Tuba gra najwyższe, waltornia najniższe.
Zaznacz zdania prawdziwe.
- W instrumentach dętych źródłem dźwięku jest drgające powietrze.
- Prototypem trąbki była rura z kości lub bambusa.
- Puzon posiada lejkowaty ustnik i wąską czarę głosową.
- Waltornia wywodzi się od rogu zwierzęcego.
Uzupełnij zdanie.
Tuba to instrument .................. brzmiący wśród dętych blaszanych.
Słownik pojęć
grupa instrumentów muz., w których źródłem dźwięku jest drgający słup powietrza, pobudzony odpowiednim zadęciem (instrumenty dęte). Wysokość dźwięku jest zależna od długości słupa powietrza w przewodzie instrumentu, a barwa brzmienia — od kształtu przewodu, materiału oraz sposobu zadęcia; zmianę wysokości dźwięku uzyskuje się przez: otwieranie i zamykanie otworów bocznych (instrumenty dęte drewniane), przedłużanie rury (suwak w puzonie, wentyle w innych instrumentach dętych blaszanych), zmianę ciśnienia powietrza (trąbka fanfarowa), w aerofonach klawiszowych (organy) przez włączanie piszczałek różnej długości; aerofony dzielą się na: zaopatrzone w ustnik, w stroik i o zadęciu wargowym.
płynne przejście od jednego dźwięku do drugiego.
instrument dęty blaszany z grupy aerofonów ustnikowych (aerofony).
instrument muzyczny, w którym źródłem dźwięku jest drgający wewnątrz instrumentu - słup powietrza. Instrumenty dęte nazywane są inaczej aerofonami.
instrument dęty, którego ustnik, a w większości przypadków także cały instrument, wykonany jest z metalu. Przykłady: trąbka, róg, puzon, tuba i ich odmiany.
instrument dęty, w którym częścią wywołującą drgania jest drewniany stroik, bądź krawędź, o którą rozpraszany jest strumień powietrza. Sam instrument może być wykonany z dowolnego materiału, np. drewna, metalu lub tworzywa sztucznego. Przykłady: flet, klarnet, obój, fagot, saksofon i ich odmiany.
instrument dęty, w którym powietrze tłoczone jest za pomocą miecha lub innego urządzenia, sterowany przy pomocy klawiatury. Przykład organy.
instrument dęty blaszany, podobny do trąbki.
instrument dęty blaszany o niskiej skali. Brak wentyli zastępuje tak zwany suwak.
rodzaj dętego instrumentu muzycznego.
płytka trzcinowa w niektórych aerofonach lub metalowa blaszka w idiofonach dętych.
mały instrument dęty blaszany o barwie jasnej, metalicznej, o najwyższej skali w grupie instrumentów blaszanych.
jeden z największych instrumentów dętych blaszanych, posiadający niską skalę.
instrument dęty blaszany o miękkiej, głębokiej barwie dźwięku. Dysponuje rozległą skalą dźwiękową.
Źródło:
red. Andrzej Chodkowski, Encyklopedia muzyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
Biblioteka muzyczna
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DhFLX5SYu
Na nagraniu słychać próbki dźwięku trąbki.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DhFLX5SYu
Na nagraniu słychać próbki dźwięku puzonu.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DhFLX5SYu
Na nagraniu słychać próbki dźwięku waltorni.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DhFLX5SYu
Na nagraniu słychać próbki dźwięku tuby.
Bibliografia
red. Andrzej Chodkowski, Encyklopedia muzyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.