Zdjecie przedstawia mężczyznę z brodą, w tradycyjnym stroju żydowskim, który gra na szofarze. Tytuł lekcji: Tradycje żydowskiej kultury muzycznej.
Dzieje poświadczone tylko w Biblii:
ok. 1700 r. p.n.e. – wędrówki Aramejczyków, epoka Abrahama, Izaaka i Jakuba
ok. 1400 r. p.n.e. – niewola egipska
ok. 1300 r. p.n.e. – Wyjście z Egiptu - koniec niewoli
ok. 1200‑1030 r. p.n.e. – epoka sędziów
Dzieje poświadczone w Biblii oraz w innych źródłach:
ok. 1030- 931 r. p.n.e.- zjednoczone królestwo Izraela; panowanie królów : Saula, Dawida i Salomona
ok. 931/930‑722 r. p.n.e. – królestwo Izraela
ok. 931/930‑586 r. p.n.e. – królestwo Judy
586‑538 r. p.n.e. – niewola babilońska - początek żydowskiej diaspory
1
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
R41YELMuZgqeO1
III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:
3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne;
4. formułuje logiczną wypowiedź na temat dzieł, form, gatunków, stylów, technik i twórców muzycznych, uwzględniając zależności między nimi w kontekście: genezy, przeobrażeń, porównań.
Nauczysz się
wymieniać i omawiać hipotezy dotyczące początków muzyki żydowskiej;
wymieniać i omawiać funkcje muzyki żydowskiej;
wymieniać zachowane zabytki żydowskiej muzyki;
wymieniać i charakteryzować najważniejsze instrumenty muzyczne wymieniane w Starym Testamencie;
omawiać znaczenie muzyki dla kultu religijnego;
wykazywać i omawiać rodzaje i style śpiewu w tradycji hebrajskiej.
Specyfika kultury żydowskiej
Żydowska tradycja jest bardzo bogata. Sięga starożytności, w której wykształciły się elementy stanowiące podstawę dalszego rozwoju muzyki europejskiej. Niektóre z nich, np. związane ze sposobami wykonywania śpiewów liturgicznych, przetrwały w niemal niezmienionej formie po dziś dzień.
Dla żydowskiej kultury, w tym kultury muzycznej, najistotniejszy był okres starożytny. Wówczas bowiem wykształciły się podstawowe tradycje związane ze śpiewem synagogalnym, tańcem i grą na instrumentach. W tych czasach żydów nazywano Hebrajczykami lub Izraelitami. Niebagatelny wpływ na rozwój tej tradycji miała historia narodu żydowskiego, który od czasów niewoli babilońskiej żyje w diasporzeDiasporadiasporze - rozproszeniu, przeważnie asymilując się z narodami, na terenie których zamieszkuje. Powstały w ten sposób różne grupy etniczno‑kulturowe, często posługujących się odmiennymi językami, żyjące w różnych warunkach. Z tego powodu każda z tych grup odmiennie rozwijała żydowską tradycję muzyczną, często włączając w nią lokalne elementy. Hebrajska kultura muzyczna, w szczególności śpiewy synagogalne, w bardzo dużym stopniu zostały zaadaptowane przez gminy pierwszych chrześcijan i stały się podstawą rozwoju średniowiecznych śpiewów chorałowych.
Źródła muzyki żydowskiej
W starożytności naród żydowski zamieszkiwał tereny Palestyny. Sąsiadowała ona z Mezopotamią i z Egiptem, których wpływy wyraźnie widoczne są w muzyce. Dodatkowo zaznaczają się również wpływy fenickie - prawdopodobnie dzięki Fenicjanom w muzyce hebrajskiej zaczęto używać instrumentów takich, jak podwójna szałamaja (podwójny aulos) czy też bęben obręczowy.
Muzyka hebrajska rozwijała się w trzech okresach: w epoce koczowniczej (1700 r. p.n.e. - ok. 1000 r. p.n.e.), królewskiej (ok. 1000 r. p.n.e. - 600 r. p.n.e) i prorockiej (ok. 600 r. p.n.e. - ok. 70 r. n.e.). Niestety, nie zachowały się żadne instrumenty z epoki starożytnej ani ich przedstawienia ikonograficzne. Jedynym źródłem wiedzy na temat muzyki żydowskiej jest Stary Testament oraz jego komentarze. Pierwsze wzmianki o muzyce w Starym Testamencie pochodzą z Księgi Rodzaju. W rozdziale czwartym opisany został potomek Kaina - Jubal, który został określony pierwszym muzykiem oraz przodkiem wszystkich grających na ugab i kinnor. Księga Wyjścia przedstawia biblijnego przywódcę Mojżesza, który wyprowadził Izraelitów z ziemi egipskiej oraz jego siostrę Miriam jako przodowników chóru śpiewającego pieśń dziękczynną na cześć Pana.
Wtedy Mojżesz i Izraelici razem z nim śpiewali taką pieśń ku czci Pana: „Będę śpiewał ku czci Pana, który wspaniale swą potęgę okazał, gdy konia i jeźdźca jego pogrążył w morzu. Pan jest moją mocą i źródłem męstwa! Jemu zawdzięczam moje ocalenie. On Bogiem moim, uwielbiać Go będę, On Bogiem ojca mego, będę Go wywyższał. Pan, mocarz wojny, Jahwe jest imię Jego. Rzucił w morze rydwany faraona i jego wojsko. Wyborowi jego wodzowie zginęli w Morzu Czerwonym. Przepaści ich ogarnęły, jak głaz runęli w głębinę. Uwielbiona jest potęga prawicy Twej, Panie. Prawica Twa, o Panie, starła nieprzyjaciół. Pełen potęgi zniszczyłeś przeciwników Twoich, Twój gniew im okazałeś, a spalił ich jak słomę. Pod tchnieniem Twoich nozdrzy spiętrzyły się wody, żywioły płynne stanęły jak wały, w pośrodku morza zakrzepły przepaści. Mówił nieprzyjaciel: «Będę ścigał, pochwycę, zdobycz podzielę, nasycę mą duszę, miecza dobędę, ręka moja ich zetrze». Wionęło tchnienie Twoje i przykryło ich morze, zatonęli jak ołów pośród wód gwałtownych. Któż jest pośród bogów równy Tobie, Panie, w blasku świętości, któż Ci jest podobny, straszliwy w czynach, cuda działający! Prawicę swą wyciągnąłeś i pożarła ich ziemia. Wiodłeś Twą łaską lud oswobodzony, przeprowadziłeś [go] Twą mocą w święte Twe mieszkanie. Wieść tę narody przyjęły ze drżeniem, padł strach na mieszkańców filistyńskiej ziemi. Przerazili się wtedy książęta Edomu, wodzów Moabu ogarnęła bojaźń, truchleją z trwogi wszyscy mieszkańcy Kanaanu. Strach i przerażenie owładnęły nimi. Wobec siły ramienia Twego stali się jak kamień, aż przejdzie lud Twój, o Panie, aż przejdzie lud, któryś sobie nabył. Wprowadziłeś ich i osadziłeś na górze twego dziedzictwa, w miejscu, które uczyniłeś swym mieszkaniem, w świątyni, którą założyły Twoje ręce, Panie. Pan jest królem na zawsze, na wieki!”.
Instrumenty hebrajskie
Stary testament przekazuje również informacje o instrumentach i ich przeznaczeniu. Do najstarszych instrumentów hebrajskich i jednocześnie najbardziej zagadkowych należą kinnor oraz ugab.
Kinnor
Kinnor jest najczęściej wspominanym instrumentem w Starym Testamencie - występuje aż 42 razy. Grał na nim Jubal oraz król Dawid. Był to instrument strunowy, zbliżony do liry. Służył zarówno do gry solowej, jaki i do akompaniowania śpiewowi. Wykorzystywany zarówno w uroczystościach świeckich, jako instrument towarzyszący lamentom, modlitwom, a także przy rytuałach świątynnych. Często błędnie tłumaczy się kinnor jako harfę. W czasach Starego Testamentu jego korpus był robiony z drzewa cyprysowego lub sandałowego. Posiadał 8‑10 strun robionych z jelita owczego. Jedna z hipotez dotyczących genezy nazwy instrumentu wskazuje hebrajską nazwę jeziora Genezaret - Kinneret (zwanego też Jeziorem Galilejskim), największego jeziora słodkowodnego Izraela, jako źródłosłów. Uważa się, iż być może jezioro swym kształtem przypominało kontur instrumentu. Do naszych czasów, niestety, nie dotarło żadne pewne przedstawienie tego instrumentu, a jego budowa nadal budzi wiele kontrowersji.
RUyzAErux7WOu1
Ugab
Instrument ten jest wspomniany w Starym Testamencie zaledwie czterokrotnie. Według jednych był to instrument strunowy, według innych instrument dęty zbliżony budową do fletu. Prawdopodobnie był instrumentem pasterskim. Znane są również inne instrumenty dęte.
Chazozra
Rodzaj srebrnych trąbek występujących zawsze parami, które pełniły funkcję sygnalizacyjną. Były używane przez świątynnych kapłanów - lewitów. Składały się z ustnika, korpusu i czary głosowej, osiągały długość ok. 45 cm. Technika gry przypominała grę na szofarze - rogu świątynnym.
RlpvSsv46ezsL1
Rodzaj rogu, często wypolerowanego rogu zwierzęcego, który pełnił ważną funkcję liturgiczną w świątyni jerozolimskiej. W czasach biblijnych często też obwieszczał ważne wydarzenia, takie jak alarm wojenny, zawarcie pokoju, zbliżające się niebezpieczeństwa, ogłoszenia postu, zawiadomienia o rozpoczęciu roku jubileuszowego. Gra na szofarze, podobnie jak w przypadku chazozra, składa się z sekwencji długich i krótkich dźwięków nazwanych: tekij(j)aTekij(j)atekij(j)a, sz(e)warimSz(e)warimsz(e)warim i teruaTeruaterua.
Poszczególne dźwięki szofaru zaprezentowane są na poniższym nagraniu.
R1XEZ48yS4bym
R1NIVNP51vPo01
Szofary - rogi baranie - a być może także chazozry, były używane przez Jozuego i kapłanów podczas zdobycia Jerycha. Były symbolem potęgi Boga Izraelitów, a ich dźwięk przyczynił się do zburzenia murów miasta. W Księdze Jozuego, w rozdziale 6 czytamy:
R1THtx2d5lA9U
Tof
Membranofon, rodzaj tamburynu - bębna obręczowego z rozmieszczonymi wokół ramy metalowymi elementami wydającymi dźwięki o ustalonej wysokości. Pierwotnie nazwa najprawdopodobniej oznaczała bęben obręczowy z naciągniętą pergaminową lub skórzaną membraną. Związany był głównie z muzyką świecką i często towarzyszył tańcom. Podczas gry trzymany był zazwyczaj w lewej ręce, a muzyk uderzał w membranę naprzemiennie kciukiem i palcem wskazującym prawej ręki. W Starym testamencie wspominany jest 19 razy, m. in. w Księdze Rodzaju (31:27), Księdze Wyjścia (15:20), Księdze Sędziów czy Księgach Samuela. Na instrumencie tym w Izraelu grały głównie kobiety, doskonałym przykładem jest postać Miriam, siostry Mojżesza, która wykorzystywała go podczas radosnych tańców i śpiewania pieśni wielbiących Pana.
R62BSc4m2TGJx1
W epoce królewskiej instrumentarium zostało rozszerzone o instrumenty pochodzenia fenickiego i egipskiego. Obecnie uważa się, że w dużej mierze przyczyniły się do tego żony Salomona. Zaczęto używać podwójnych szłamai, zwanych też piszczałkami fenickimi. Oprócz tego pojawiły się nowe instrumenty strunowe - nevel (nabla) będąca rodzajem harfy kątowej oraz asor - dziesięciostrunowa cytra.
W epoce królewskiej instrumenty były wykorzystywane przy świątynnych rytuałach. Kapłani świątynni - lewici - byli także zawodowymi muzykami zrzeszonymi w cechy, celowo kształceni w przyświątynnych szkołach. Tworzyli oni chóry oraz orkiestry świątynne.
Z czasem zrezygnowano z wykonywania masywnie brzmiącej muzyki instrumentalnej, a w jej miejsce zaczęto wprowadzać wokalne formy świątynnej melorecytacji. Często wzorowano się na Psalmach Dawida, które odpowiednio opracowywano muzycznie. W liturgii wyróżniano trzy style śpiewów: styl czytań (lectio), psalmodię i hymnodię.
Lectio
Styl ten był wykorzystywany do czytania prozy biblijnej, a także modlitw. Od ok. V w. p.n.e. wykonywano je w postaci melorecytacji, która zapisywana była za pomocą znaków ekfonetycznych (kantylacyjnych). Podkreślały one akcentację, znaki przystankowe i intonację recytowanych tekstów. Na poniższej ilustracji przedstawiono oryginalny hebrajski zapis z Księgi Rodzaju wraz z zaznaczonym zapisem muzycznym.
RmijpEYBZaDOS1
Sposób wykonania kantylacji różnił się w zależności od lokalnych tradycji. Poniższy przykład ukazuje tradycję śpiewania czytań przez żydów aszkenazyjskichŻydzi aszkenazyjscyżydów aszkenazyjskich.
RhOc1nqP6FGGM
Psalmodia
W tym sposobie opracowania tekstów biblijnych wers mówiony jest przetransponowany do określonej formuły melodycznej. Rytm jest zdeterminowany przez rytmikę słowa. Formułę tę bardzo szybko zaadaptowano i wprowadzono do liturgii chrześcijańskiej. W średniowieczu istniało osiem podstawowych tonów psalmowych, po jednym dla każdej tonacji oraz ton specjalny tonus pregrinus. Na formułę psalmową składa się kilka charakterystycznych zwrotów melodycznych:
Initium - formuła melodyczna rozpoczynająca wers psalmowy, najczęściej o kierunku wznoszącym, często pojawia się melizmat;
Tenor (tuba, szofar, ton recytujący, tonus dominans) - dźwięk, na którym śpiewana jest większa część tekstu. Liczba dźwięków zależała od liczby sylab w werskie. W zależności od tonacji dominanta mogła znajdować się na różnych dźwiękach;
Flexa - mała cezura, która odpowiada składni wersu;
Mediatio - wewnętrzna kadencja z niewielkim melizmatem;
Terminatio (finalis) - formuła zakończeniowa prowadząca do dźwięku spoczynkowego (finalis).
Poniższy schemat przedstawia układ poszczególnych części w formule psalmowej.
RbWmsMTAAZoRl1
W średniowieczu każda z ośmiu tonacji kościelnych posiadała indywidualny wzorzec melodyczny oparty na powyższym schemacie.
R1KCIw2Y4MMPn1
Istniały dwa podstawowe sposoby wykonania psalmów. Starszym, stosowanym prawdopodobnie już w epoce królewskiej, był sposób antyfonalny. Polegał on na naprzemiennym wykonywaniu kolejnych wersetów lub par wersetów przez dwa zbliżone liczbowo chóry. Sposób responsorialny zakładał następstwo partii solowych i chóralnych, przy czym solista wykonywał najczęściej wersy psalmowe, a chór odpowiadał mu na zwrotach aklamacyjnych, takich jak alleluja czy amen.
Hymnodia
Styl ten był charakterystyczny dla śpiewów pieśniowych. Hymnodia rozwinęła się z psalmodii. Melodia i jej stroficzne powtórzenia związane są z tekstem i jego podziałami. Najczęściej hymny powstawały w oparciu o nowo powstałe teksty. Była to typowa forma śpiewu wczesnych wspólnot chrześcijańskich. Święty Paweł w Liście do Efezjan wspomina hymny, które są pełne ducha. Pisze o nich w kontekście domowego kultu, a nie oficjalnej liturgii. Pierwsze wierszowane teksty pochodzą od św. Ambrożego i Hilariusa z Poitiers. Hymny ambrozjańskie były wzorowane na syryjskich madraszachMadraszemadraszach i soghitach - dwóch głównych typach starożytnej poezji. Święty Ambroży sugerował, że śpiewanie hymnów wzmacnia postawę ortodoksyjną. Często zalecał, aby w ramach refrenu powtarzać małą doksologię: Chwała Ojcu i Synowi i Duchowi Świętemu.
Zadania
RqOZoCEoMRkjJ
Ćwiczenie 1
R1ARK3QOMLNKd
Ćwiczenie 2
Ra1G7ATXLrng6
Ćwiczenie 3
Wymień elementy, które cechują się formułą psalmową np. flexa.
Wymień elementy, które cechują się formułą psalmową np. flexa.
Przyporządkuj cyfrom elementy składające się na formułę psalmową:
1, 2, 3, 4, 5
1
2
3
4
5
RHuC1xO0JKfAY
Ćwiczenie 4
R1LPAQoSA8taI
Ćwiczenie 5
Połącz w pary słowo z odpowiadającą mu definicją. Formuła psalmowa Możliwe odpowiedzi: 1. Rozproszenie członków narodu wśród innych narodów lub też wyznawców określonej religii wśród wyznawców innej religii., 2. Sposób wykonania wersetu psalmu., 3. Dźwięk wydawany przez szofar., 4. Typ starożytnej poezji syryjskiej, rodzaj ody. Terua Możliwe odpowiedzi: 1. Rozproszenie członków narodu wśród innych narodów lub też wyznawców określonej religii wśród wyznawców innej religii., 2. Sposób wykonania wersetu psalmu., 3. Dźwięk wydawany przez szofar., 4. Typ starożytnej poezji syryjskiej, rodzaj ody. Madrasze Możliwe odpowiedzi: 1. Rozproszenie członków narodu wśród innych narodów lub też wyznawców określonej religii wśród wyznawców innej religii., 2. Sposób wykonania wersetu psalmu., 3. Dźwięk wydawany przez szofar., 4. Typ starożytnej poezji syryjskiej, rodzaj ody. Diaspora Możliwe odpowiedzi: 1. Rozproszenie członków narodu wśród innych narodów lub też wyznawców określonej religii wśród wyznawców innej religii., 2. Sposób wykonania wersetu psalmu., 3. Dźwięk wydawany przez szofar., 4. Typ starożytnej poezji syryjskiej, rodzaj ody.
Połącz w pary słowo z odpowiadającą mu definicją. Formuła psalmowa Możliwe odpowiedzi: 1. Rozproszenie członków narodu wśród innych narodów lub też wyznawców określonej religii wśród wyznawców innej religii., 2. Sposób wykonania wersetu psalmu., 3. Dźwięk wydawany przez szofar., 4. Typ starożytnej poezji syryjskiej, rodzaj ody. Terua Możliwe odpowiedzi: 1. Rozproszenie członków narodu wśród innych narodów lub też wyznawców określonej religii wśród wyznawców innej religii., 2. Sposób wykonania wersetu psalmu., 3. Dźwięk wydawany przez szofar., 4. Typ starożytnej poezji syryjskiej, rodzaj ody. Madrasze Możliwe odpowiedzi: 1. Rozproszenie członków narodu wśród innych narodów lub też wyznawców określonej religii wśród wyznawców innej religii., 2. Sposób wykonania wersetu psalmu., 3. Dźwięk wydawany przez szofar., 4. Typ starożytnej poezji syryjskiej, rodzaj ody. Diaspora Możliwe odpowiedzi: 1. Rozproszenie członków narodu wśród innych narodów lub też wyznawców określonej religii wśród wyznawców innej religii., 2. Sposób wykonania wersetu psalmu., 3. Dźwięk wydawany przez szofar., 4. Typ starożytnej poezji syryjskiej, rodzaj ody.
Przeciągając podane elementy połącz w pary słowo z odpowiadającą mu definicją.
Typ starożytnej poezji syryjskiej, rodzaj ody., Rozproszenie członków narodu wśród innych narodów lub też wyznawców określonej religii wśród wyznawców innej religii., Sposób wykonania wersetu psalmu., Dźwięk wydawany przez szofar.
Formuła psalmowa
Terua
Madrasze
Diaspora
Rwm3R1lAPCP8H
Ćwiczenie 6
RBfmO1Ri0nO8Y
Ćwiczenie 7
Polecenie 1
Przeczytaj jeszcze raz poniższy fragment z Księgi Jozuego:
Siedmiu kapłanów niech niesie przed Arką siedem trąb z rogów baranich. Siódmego dnia okrążycie miasto siedmiokrotnie, a kapłani zagrają na trąbach. Gdy więc zabrzmi przeciągle róg barani i usłyszycie głos trąby, niech cały lud wzniesie gromki okrzyk wojenny, a mur miasta rozpadnie się na miejscu i lud wkroczy, każdy wprost przed siebi (Księga Jozuego, 6, 4‑5, tłumaczenie Biblia Tysiąclecia).
Zastanów się:
Jakie instrumenty nazwane są rogami baranimi?
Jaką funkcję pełniły w życiu hebrajczyków?
R1KlgcTe3mYpH
Słownik pojęć
Diaspora
Diaspora
Rozproszenie członków narodu wśród innych narodów lub też wyznawców określonej religii wśród wyznawców innej religii.
Madrasze
Madrasze
Typ starożytnej poezji syryjskiej, rodzaj ody.
Sz(e)warim
Sz(e)warim
Dźwięk wydawany przez szofar.
Tekij(j)a
Tekij(j)a
Dźwięk wydawany przez szofar.
Terua
Terua
Dźwięk wydawany przez szofar.
Żydzi aszkenazyjscy
Żydzi aszkenazyjscy
Inne nazwy to: Aszkenazyjczycy lub Aszkenazim. Żydzi zamieszkujący pierwotnie głównie Europę Wschodnią i Środkową, później także Europę Zachodnią i Amerykę.
Źródła: www.encyklopedia.pwn.pl www.sjp.pl
Biblioteka muzyczna
R1XEZ48yS4bym
Utwór: Trzy typy dźwięków – „zawołań” wykonywanych przez szofar: tekij(j)a [teki’ah]. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
RhOc1nqP6FGGM
Utwór: Przykład śpiewania czytań przez żydów aszkenazyjskich. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się modlitewnym charakterem.