Odżywianie i ruch
Wszystkie organizmy potrzebują pokarmu. Część istot żywych samodzielnie wytwarza substancje pokarmowe, część zmusza do tego innego organizmy – „niewolników”, część zaś kradnie pokarm lub zdobywa go w walce, odbierając jednocześnie życie swoim ofiarom. Są również organizmy, które znajdują pożywienie na „śmietniku” przyrody.
odżywianie jest jedną z funkcji życiowych;
każdy organizm potrzebuje substancji pokarmowych;
rośliny to organizmy samożywne, zwięrzeta i grzyby to organizmy cudzożywne.
wyjaśniać, na czym polega odżywianie;
wskazywać podobieństwa i różnice między samożywnością a cudzożywnością;
odróżniać trawienie wewnętrzne od trawienia zewnętrznego.
1. Odżywianie się
Odżywianie się jest podstawowym procesem życiowym, dzięki któremu istoty żywe pozyskują materiał do budowy ciała i energię niezbędną do funkcjonowania. Organizmy różnią się sposobem zdobywania pokarmu. Te, które są zdolne do samodzielnego wytwarzania związków organicznych, to organizmy samożywneorganizmy samożywne (autotrofy), te zaś, które pobierają pożywienie w formie gotowych związków organicznych, to organizmy cudzożywneorganizmy cudzożywne (heterotrofy). Głównymi składnikami pokarmu są związki organiczne: węglowodany, tłuszcze i białka.
Związki organiczne | Główna funkcja |
węglowodany | źródło energii |
tłuszcze | materiał zapasowy i źródło energii |
białka | materiał budulcowy |
2. Cudzożywność
Pokarmem heterotrofów są związki organiczne wytworzone przez inne organizmy. Zwierzęta, grzyby, większość bakterii i niektóre protistyprotisty są cudzożywne. Zwierzęta roślinożerneroślinożerne zjadają rośliny w całości lub odgryzają ich części. Do zwierząt mięsożernychmięsożernych należą drapieżnikidrapieżniki, które polują na inne organizmy, i padlinożercypadlinożercy – gatunki, które nie polują, ale żywią się ciałami martwych zwierząt, np. resztkami pozostawionymi przez drapieżniki. Wszystkożercy to zwierzęta zjadające pożywienie zarówno roślinne, jak i zwierzęce. PasożytyPasożyty pobierają pokarm z ciał osobników innych gatunków, nazywanych żywicielami. Niektóre pasożyty osiedlają się na powierzchni żywicieli, inne – w ich wnętrzu. W interesie pasożytów jest, żeby żywiciel żył jak najdłużej, zapewniając im dostęp do substancji odżywczych. Pasożytami mogą być także rośliny.
SaprobiontySaprobionty odżywiają się martwą materią organiczną, głównie szczątkami organicznymi zawartymi w ściółce leśnej, glebie lub mule zbiorników wodnych.
Pokarm pobrany przez organizm musi odżywić każdą komórkę jego ciała. Dlatego duże porcje pokarmu są najpierw rozdrabniane, następnie zaś rozkładane na związki proste, tylko bowiem w tej formie mogą być one wchłonięte do wnętrza komórek. Proces rozkładu dużych cząstek pokarmu jest nazywany trawieniemtrawieniem i odbywa się pod wpływem enzymów trawiennych. To specjalne białka, które przyspieszają rozkład związków złożonych na związki proste.
Biorąc pod uwagę sposób odżywiania, zaklasyfikuj do odpowiednich grup następujące organizmy: człowiek, jemioła, wieloryb, bakterie wywołujące próchnicę zębów.
Co jest pokarmem tych organizmów?
Trawienie wewnętrzne zachodzi wewnątrz organizmu, w układzie pokarmowym, jak u królika. Trawienie zewnętrzne odbywa się poza organizmem i występuje na przykład u pieczarki.
Niektóre gatunki roślin występujące na glebach ubogich w azot chwytają owady, z których pozyskują ten niezbędny im do życia pierwiastek. Są to rośliny owadożerne. Należą do nich między innymi rodzima rosiczka i amerykańska muchołówka. Na ich liściach znajdują się włoski wrażliwe na dotyk. Potrącone przez owada, uruchamiają pułapkę. Roślina trawi schwytanego owada, wchłaniając powstałą ciecz bogatą w substancje odżywcze.
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Na białym tle ukazują się kolejno pomarańczowe litery. Tworzą napis BIOLOGIA, poniżej napis Muchołówka.Zielona roślina w szklanej donicy. Liście złożone z dwóch symetrycznych owalnych części. Zrośnięte jednym bokiem. Na brzegach liści długie cienkie włoski. Po roślinie chodzi mucha. Dotyka włoska. Liście składają się, zamykając w środku muchę. Nadlatuje kolejna mucha.
Pająki i skorpiony trawią pokarm na zewnątrz swojego organizmu. Zwierzęta te wstrzykują ofiarom soki trawienne zawierające enzymy, które rozkładają ciało ofiary do formy półpłynnej. Powstały w ten sposób płyn jest wysysany przez drapieżnika.
3. Samożywność
Autotrofami są rośliny zielone i inne organizmy zawierające zielony barwnik zdolny do pochłaniania światła, np. glony i sinice. Organizmy samożywne wytwarzają samodzielnie potrzebne im związki organiczne podczas procesu fotosyntezy – pobierają ze środowiska wodę i dwutlenek węgla, które następnie w obecności światła przekształcają w glukozę. Dla autotrofów glukoza jest źródłem energii, czyli pokarmem. U roślin glukoza jest wytwarzana najczęściej w liściach i musi być rozprowadzona do wszystkich komórek ciała, które odżywia.
Niektóre organizmy cudzożywne uwięziły w swoim ciele jednokomórkowe zielone glony lub bakterie, którym zabierają część pokarmu wytworzonego dzięki światłu. Tak jest w wypadku porostów – ich ciała są zbudowane z cudzożywnych komórek grzyba i samożywnych komórek glonów.
Łuskiewnik różowy prawie całe swoje życie jest ukrtyty pod ziemią, gdzie specjalnymi ssawkami przyczepia się do korzeni drzew i krzewów. O jego obecności można się przekonać dopiero wtedy, gdy na powierzchni gleby pojawiają się różowe pędy z drobnymi kwiatami. Wymień cechy, które odróżniają łuskiewnika od innych roślin.
Jaki związek chemiczny umożliwia roślinom samożywność? W jakich warunkach zachodzi fotosynteza? Jak odżywia się łuskiewnik?
4. Sposoby poruszania się organizmów
Ruch jest jednym z przejawów życia, ma również duże znaczenie dla funkcjonowania organizmów w środowisku. Dzięki umiejętności poruszania się mogą one odnajdować i zdobywać pokarm, a w sytuacji zagrożenia uciec przed drapieżnikiem, unikać niekorzystnych czynników środowiska lub poszukiwać partnera do rozrodu. Sposób poruszania się zwierząt zależy od budowy ich ciała i środowiska, w którym żyją.
Wyróżnia się trzy rodzaje ruchu: pełzakowaty i rzęskowy, występujące głównie u organizmów jednokomórkowych, oraz mięśniowy. Ruch pełzakowatyRuch pełzakowaty polega na skurczach i przelewaniu się cytoplazmy komórek, co powoduje tworzenie się różnokształtnych wypustek nazywanych nibynóżkami. Tak poruszają się niektóre protisty zwierzęce (np. ameby). Ruch rzęskowyRuch rzęskowy – wykonywany dzięki pracy krótkich rzęsek i długich wici – cechuje bakterie i niektóre protisty zwierzęce (jak pantofelek czy euglena). Ruch mięśniowyRuch mięśniowy opiera się na skurczu zespołów komórek mięśniowych. Występuje u większości zwierząt żyjących zarówno w wodzie, jak i na lądzie. Sztywny szkielet zewnętrzny lub wewnętrzny, do którego są przyczepione mięśnie, ułatwia poruszanie się zwierząt. W zależności od środowiska życia zwierzęta poruszają się, latając, biegając, skacząc, pełzając lub pływając.
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Film przedstawia różne sposoby poruszania się zwierząt. Organizmy jednokomórkowe wykonują ruch pełzakowaty lub rzęskowy. Większe zwierzęta, jak motyl, pies lub wąż do poruszania się wykorzystują mięśnie.
Skorupiaki (np. raki, krewetki, homary, kraby) to zwierzęta potrafiące chodzić lub pływać. Wyjątkiem są pąkle, które – poza okresem larwalnym – prowadzą osiadły tryb życia. Budowa pancerzyka okrywającego pąkle umożliwia rozchylanie go i wysuwanie na zewnątrz odnóży pokrytych szczecinkami – dzięki temu mogą zdobywać pokarm. Na przykładzie pąkli wyjaśnij, czy przemieszczanie się jest konieczne do zdobywania pokarmu.
Pąkle filtrują wodę. Co, według ciebie, może być ich pokarmem?
Gepard jest najszybszym zwierzęciem lądowym. W pogoni za ofiarą na krótkich dystansach może osiągnąć prędkość ponad 100 kilometrów na godzinę. Zarejestrowany rekordowy czas biegu tego drapieżnika na 100 metrów wynosi niecałe 6 sekund.
5. Ruchy roślin
Poruszanie się nie jest jednoznaczne z przemieszczaniem się. Rośliny nie zmieniają miejsca bytowania, mimo to się poruszają, zmieniając położenie liści, kwiatów i całych pędów, wykazują również ruch związany ze wzrostem. Ruchy roślin są przejawem wrażliwości na bodźce pochodzące ze środowiska. Zmiana położenia organów wynika z działania czynników środowiska: światła, temperatury, wilgotności, grawitacji lub dotyku. U roślin są znane dwa rodzaje ruchu: tropizmytropizmy i nastienastie. Tropizmy to ruchy zależne od kierunku działania bodźca. W zależności od rodzaju działającego czynnika wyróżnia się kilka typów tropizmów. Fototropizm jest kierunkową reakcją na światło. Łodygi wykazują fototropizm dodatni, gdyż kierują się w stronę światła. Rosnące korzenie kierują się w stronę nieoświetlonych przestrzeni, wykazują więc fototropizm ujemny. Tigmotropizm to kierunkowa reakcja na dotyk – występuje, kiedy młode pędy roślin lub wąsy czepne owijają się wokół podpory. Nastie są ruchami wzrostowymi, które nie zależą od kierunku działania bodźca. Fotonastie to reakcje na zmianę oświetlenia – za ich przyczyną rano kwiaty się otwierają, wieczorem zaś się zamykają. Sejsmonastię wykazuje na przykład mimoza, roślina, która po dotknięciu składa liść.
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Film przedstawia zielone, pierzaste liście mimozy, które są dotykane rękami. Po dotknięciu liście składają się wzdłuż. Ten ruch nazywa się sejsmonastia.
Wyjaśnij, dlaczego rośliny doniczkowe stojące na parapecie okiennym trzeba co jakiś czas obracać, by rosły równo.
W którą stronę są skierowane liście roślin oświetlonych tylko z jednej strony?
Podsumowanie
Odżywianie polega na dostarczeniu organizmom materii potrzebnej do budowy ich komórek i energii niezbędnej do wykonywania czynności życiowych.
Ze względu na sposób odżywiania wyróżniamy organizmy samożywne – autotrofy, i organizmy cudzożywne – heterotrofy.
Organizmy samożywne same syntetyzują związki organiczne, organizmy cudzożywne korzystają ze związków organicznych wytworzonych przez autotrofy lub inne heterotrofy.
Do wykonywania ruchów jest potrzebna energia pochodząca z pokarmu.
1. Wymień podobieństwa i różnice w odżywianiu się organizmów samożywnych i cudzożywnych.
2. Pleśnienie chleba jest wynikiem procesu odżywiania się grzybów, np. pospolitego grzyba pleśniowego – pleśniaka białego. Do której grupy organizmów go zaliczysz, przyjmując za kryterium sposób odżywiania się?
3. Wyjaśnij, czy pojęcia „drapieżnik” i „mięsożerca” mają takie samo znaczenie.
Słowniczek
inaczej heterotrofizm; sposób odżywiania się organizmów polegający na korzystaniu ze związków organicznych wytworzonych przez organizmy samożywne lub inne organizmy cudzożywne
organizm cudzożywny żywiący się ciałem upolowanego zwierzęcia
organizm cudzożywny odżywiający się pokarmem roślinnym
organizm cudzożywny odżywiający się żywymi lub martwymi tkankami zwierzęcymi
ruchy organów roślinnych na bodźce bezkierunkowe; ruchy te są zależne od natężenia działania bodźca; pierwszy człon nazwy nastii określa bodziec, np. fotonastia (bodziec – światło), sejsmonastia (bodziec – wstrząs), termonastia (bodziec – ciepło)
zwierzę odżywiające się padliną (ciałami martwych zwierząt)
organizm cudzożywny żyjący kosztem żywego organizmu innego gatunku (żywiciela)
grupa organizmów niepasujących do żadnej z grup: zwierząt, roślin, grzybów, bakterii; skupia organizmy jedno- i wielokomórkowe, samożywne i cudzożywne
ruch wykonywany za pomocą skurczu komórek mięśniowych
ruch całych organizmów jednokomórkowych polegający na skurczach i przelewaniu się cytoplazmy komórek; u niektórych protistów powoduje tworzenie się różnokształtnych wypustek nazywanych nibynóżkami
ruch wykonywany dzięki pracy krótkich rzęsek lub długich wici występujących u jednokomórkowych organizmów wodnych
inaczej autotrofizm; sposób odżywiania się organizmów polegający na wytwarzaniu złożonych związków organicznych (węglowodanów, białek, tłuszczów) z prostych substancji nieorganicznych (dwutlenek węgla, woda, sole mineralne) w procesie fotosyntezy lub chemosyntezy
organizm cudzożywny odżywiający się martwą materią organiczną
proces rozkładu wielkocząsteczkowych związków organicznych na związki proste w celu wchłonięcia i przyswojenia ich przez organizm
reakcje ruchowe roślin na kierunkowe bodźce zewnętrzne; ruch w kierunku bodźca to tropizm dodatni, ruch w kierunku przeciwnym to tropizm ujemny; reakcja na światło to fototropizm, reakcja na bodziec mechaniczny (np. podporę) to tigmotropizm
Zadania
Uzupełnij zdania, wpisując brakujące wyrazy.
Odżywianie jest niezbędne dla życia, ponieważ organizmy uzyskują dzięki niemu materiał .................. , z którego tworzą komórki, oraz ................ potrzebną do wykonywania czynności życiowych. Organizmy .................... wytwarzają samodzielnie potrzebny im pokarm, a organizmy ...................... pobierają pokarm z otoczenia.
Przyporządkuj kategoriom organizmów odpowiednie nazwy.
koala, borowik, pieczarka, dzik, sęp, kruk, niedźwiedź, dżdżownica, owca, człowiek, kleszcz, bakterie mlekowe, tasiemiec, ryś, wilk, komar
| roślinożerca | |
|---|---|
| mięsożerca | |
| wszystkożerca | |
| pasożyt | |
| saprobiont |
Zaznacz poprawne zakończenie zdania.
Rośliny samodzielnie wytwarzają pokarm podczas procesu
- oddychania.
- fermentacji.
- fotosyntezy.
- trawienia.
Do nazw części ciała odpowiedzialnych za ruch przyporządkuj nazwy organizmów, które je posiadają.
ślimak, bakterie, ameba, bakterie, dżdżownica, bakterie, bakterie, chrabąszcz, pantofelek
| wici | |
|---|---|
| rzęski | |
| nibynóżki | |
| mięśnie |
*Oceń poprawność poniższych zapisów. Zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz.
| Prawda | Fałsz | |
| Fototropizm to reakcja na zmianę natężenia oświetlenia. | □ | □ |
| Tigmotropizm to reakcja kierunkowa na dotyk. | □ | □ |
| Fotonastia jest reakcją kierunkową na światło. | □ | □ |
| Sejsmonastie są reakcjami na wstrząsy. | □ | □ |
| Termonastie to reakcje na zmiany temperatur. | □ | □ |