Ajschylos, Sofokles, Eurypides – przedstawiciele tragedii greckiej
nazywać oraz omawiać elementy teatru greckiego;
tłumaczyć genezę tragedii greckiej;
wymieniać najwybitniejszych tragików greckich;
określać ich wkład w rozwój tragedii greckiej;
opisywać tematykę tragedii greckiej.
Geneza tragedii greckiej

Geneza tragedii greckiej nie jest dokładnie znana. Przyjmuje się, że ma ona związek z kultem boga wina Dionizosa i powstała z dytyrambu, pieśni na cześć tego boga. Śpiewał ją chór odziany w koźle skóry, mający wyobrażać składający się z satyrówsatyrów orszak boga, stąd nazwa tragedii (tragos - kozioł, ode - pieśń). Drugim oryginalnym elementem tragedii greckiej miał być dramat satyrowydramat satyrowy. W najwcześniejszej formie składały się na niego występy przebranych za kozły satyrów.
Z obrzędowego chóru kozłów - satyrów - rozwinęła się tragedia, gdy z chóru wyodrębniono aktora, który miał z chórem prowadzić dialog. Pierwszego aktora wprowadził Tespis. Dalszą zmianą było rozszerzenie tematyki. Nie ograniczano się tylko do opowieści o Dionizosie, ale dramatyzowano inne mity. Zmiana ta spowodowała zastąpienie chóru satyrów chórem osób związanych z treścią przedstawianej sztuki. Od 420 r. p.n.e. tragedie, wystawiane dotąd wyłącznie w czasie Wielkich DionizjiWielkich Dionizji, zaczęto także wystawiać w czasie innego poświęconego Dionizosowi święta, czyli LenajówLenajów. Wystawiano sztuki trzech współzawodniczących ze sobą poetów. Każdy z nich prezentował na scenie trzy tragedie, to jest trylogię oraz jeden dramat satyrowy.

W tragedii można wyróżnić następujące części: prolog - zapowiadający treść sztuki, epeisodia - partie dialogowe, stasimony - pieśni chóru wykonywane między epeisodiami, eksodos - pieśń chóru schodzącego z orchestry.
Zanim zapoznasz się z ilustracją multimedialną przypomnij sobie jak wyglądał budynek teatralny w starożytnej Grecji. Czy potrafisz wymienić jego najważniejsze elementy?

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DjACFyYL9
Sporządź krótką notatkę na temat znaczenia skene w teatrze starożytnym.
Odpowiedz na pytanie. Jak w starożytnej Grecji nazywało się miejsce występowania chóru? Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
Ajschylos

Ajschylos jest najstarszym tragikiem greckim, którego sztuki zachowały się do naszych czasów. Uczestniczył w walkach z Persami pod MaratonemMaratonem, SalaminąSalaminą i PlatejamiPlatejami. Z jego 70 tragedii i 20 dramatów satyrowych do naszych czasów zachowało się siedem tragedii: Persowie, Błagalnice, PrometeuszPrometeusz skowany, Siedmiu przeciw Tebom oraz trylogia Oresteja (AgamemnonAgamemnon, Ofiarnice i Eumenidy).
Według tradycji starożytnej Ajschylos miał:
Wprowadzić na scenę drugiego aktora.
Ograniczyć rolę chóru i na planie pierwszym w tragediach umieścić dialog.
Wprowadzić dekorację i za orchestrą umieścić budynek skene.
Postacie sztuk Ajschylosa porównywano często do monumentalnych, ale niewypracowanych w szczegółach rzeźb archaicznych. Przy głębszej analizie utworów tego dramaturga, widać jednak, że, i on posiada zdolność indywidualizowania i budowania postaci scenicznych.
Tragedie Ajschylosa nie zamieniają się jednak w dramaty charakterologiczno - psychologiczne, zachowują zawsze swój charakter misteryjny.
Sofokles

Sofokles, za wielu uważany za największego tragika greckiego wprowadził w teatrze greckim wiele innowacji. Powiększył on bowiem w tragedii liczbę aktorów - z dwóch do trzech, zwiększył również liczbę osób w chórze. Wystawiał zgodnie z ustalonym zwyczajem po trzy tragedie, jednak nie musiały one być ze sobą tematycznie związane.
Sofokles brał udział w życiu publicznym Aten, piastował zaszczytne godności państwowe: był przewodniczącym kasy Ateńskiego Związku Morskiego i dwukrotnie strategiem. Jego życie przytaczano w starożytności jako przykład życia szczęśliwego. Ze 123 sztuk, które według tradycji miał napisać, niemal połowa została wyróżniona pierwszą nagrodą. Z twórczości Sofoklesa zachowało się około 70 tytułów, fragmenty dramatu satyrowego Tropiciele oraz siedem tragedii w całości. Są to: AjasAjas, AntygonaAntygona, Król EdypEdyp, Trachinki, Elektra, FiloktetFiloktet, Edyp w KolonosKolonos. Tematami utworów, tak jak u Ajschylosa, były mity. Sofokles większy nacisk położył na przeżycia postaci tragedii.
Eurypides

Eurypides był synem zamożnego właściciela ziemskiego na Salaminie. W przeciwieństwie do Ajschylosa i Sofoklesa, nie brał udziału w życiu publicznym. Na przeszło 90 sztuk zdobył tylko pięć zwycięstw. Rozgoryczony na niedoceniających go Ateńczyków, na cztery lata przed śmiercią przeniósł się na dwór króla Macedonii. Zmarł na obczyźnie.
W swoich tragediach Eurypides sięgał do mniej znanych mitów, ograniczył też rolę chóru na rzecz akcji. Postacie przedstawiał z całym realizmem, był mistrzem w odmalowywaniu psychiki swoich bohaterów, szczególnie kobiet. Tragedia Eurypidesa obracała się w świecie mitów, jednak wyposażała bohaterów w ludzkie, zwykłe rysy charakteru. Mistrzostwo Eurypidesa polegało także na przedstawianiu skomplikowanych sytuacji. W niektórych sztukach intryga była tak zagmatwana, że rozwiązanie musiało odbywać się za sprawą boga, którego autor sprowadzał na scenę za pomocą specjalnej platformy - maszyny. Niespodziewane zakończenie sztuki następowało więc w wyniku boskiej interwencji (deus ex machina).
Charakterystyczne dla sztuk Eurypidesa były obszerne prologi, w których podana była treść sztuki, by widz mógł bez problemu śledzić akcję i rozumieć sens intrygi. Sztuki Eurypidesa wyróżniały się znakomitym opracowaniem muzycznym.
Z twórczości Eurypidesa zachowało się 17 tragedii i jeden dramat satyrowy, Cyklop. Są to: Alkestis, AndromachaAndromacha, Bachantki, Błagalnice, Dzieci Heraklesa, Elektra, Fenicjanki, HekabeHekabe, Helena, Herakles, HippolytosHippolytos, IfigeniaIfigenia w Aulidzie, Ifigenia w Taurydzie, Ijon, Medea, Orestes i Trojanki.
Tytuły tragedii Eurypidesa pochodzą bądź od chórów, bądź od imion głównych bohaterów. Autor wykazuje swobodę w przedstawianiu i interpretacji mitów, co pozwala mu na pogłębienie psychologiczne bohaterów. Mity tracą w jego sztuce wymiar nieziemski, stają się pretekstem do przedstawienia losów ludzkiego życia. Z Eurypidesem kończy się rozkwit tragedii greckiej.
Przed zapoznaniem się z mapą interaktywną wymień znane Ci tragedie Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa. Odpowiedz na pytanie. Czy wszystkie tragedie greckie rozgrywają się na terenie Grecji?

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DjACFyYL9
Na podstawie multimedium podaj tytuły dramatów, których akcja nawiązuje do cyklu trojańskiego. Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
Odpowiedz na pytanie, jaki wpływ na twórczość Ajschylosa miały jego doświadczenie wojenne? Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
Opisz zmiany tragedii greckiej, wprowadzane przez poszczególnych tragików.
Sporządź notatkę na temat innowacji, jakie wprowadził do tragedii greckiej Eurypides. Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
Ćwiczenia
Z obrzędowego chóru kozłów - satyrów - rozwinęła się tragedia, gdy z chóru wyodrębniono 1. satyrów, 2. koźle, 3. owcze, 4. Bachusa, 5. dialog, 6. aktora, 7. Zeusa, 8. Dionizosa, 9. faunów, 10. dytyrambu, 11. wilcze, 12. dramat satyrowy, który miał z chórem prowadzić 1. satyrów, 2. koźle, 3. owcze, 4. Bachusa, 5. dialog, 6. aktora, 7. Zeusa, 8. Dionizosa, 9. faunów, 10. dytyrambu, 11. wilcze, 12. dramat satyrowy.
Ułóż puzzle, następnie uzupełnij podane informacje.
Zapoznaj się z cytatem ze sztuki Eurypidesa Trojanki, a następnie odpowiedz na zamieszczone poniżej pytania.
Trojanki, wersy 95-97Bo nierozumny człek, co niszczy miasta,
Świątynie, groby, święte miejsca zmarłych
Pustoszy. Za to musi później zginąć.
Źródło: Trojanki, wersy 95-97, [w:] Eurypides, Tragedie, tłum. Jerzy Łanowski, Warszawa 1967.
Jakie uniwersalne przesłanie odnajdujemy w słowach Eurypidesa sprzed 2500 lat? Wyszukaj informacje na temat sztuki Trojanki i podaj przykłady na poparcie pacyfistycznych poglądów autora. Czy to przesłanie jest nadal aktualne w XXI wieku?
Wybierz mit, który według Ciebie byłby dobrym materiałem na fabułę tragedii greckiej. Którego tragika wybrałbyś/wybrałabyś do napisania tej sztuki?
Słownik pojęć
(z greckiego: Ἀgammaalfamuέmunuomeganu, Agamémnōn) bohater Iliady Homera, król Myken lub Argos. Naczelny wódz wyprawy trojańskiej. Ojciec Ifigenii, Elektry i Orestesa. Po powrocie do ojczyzny zamordowany w czasie uczty przez kochanka swej żony, Klitajmestry. Został pomszczony przez syna, Orestesa.
(z greckiego: alfaἴalfaς, Aías) syn Telemona, król Salaminy, bohater „Iliady” Homera. Drugi po Achillesie pod względem dzielności wojownik achajski. Po przyznaniu Odyseuszowi zbroi po zmarłym Achillesie Ajas wpadł w szał i wymordował barany biorąc ich za Trojan. Zawstydzony swoim czynem odebrał sobie życie.
( z greckiego: Ἀnudeltarhoomicronmuάchieta, Andromáchē) postać z Iliady Homera, żona Hektora. Jest typem matki i żony cierpiącej jako ofiara wojny. Jej ojciec, siedmiu braci i mąż zostali zabici przez Achillesa. Po upadku Troi branka Neoptolemosa, syna Achillesa.

córka Edypa i Jokasty, siostra Ismeny, Eteoklesa i Polinejkesa. Za pochowanie ciała Polinejkesa (poległego w bratobójczej walce podczas wyprawy siedmiu przeciw Tebom) wbrew woli króla Teb, KreonaKreona, została zamurowana żywcem. Zmarła śmiercią samobójczą.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DjACFyYL9
Nagranie dźwiękowe przedstawia wymowę słowa Danaidy, które w języku łacińskim brzmi: Danaides
(z greckiego: deltaalfanualfaίdeltaepsilonς, Danaídes) 50 córek Danaosa, brata Ajgyptosa, króla Egiptu. Za zgładzenie narzuconych im mężów skazane w Tartarze na napełnianie dziurawej beczki wodą noszoną w sitach, stąd beczka Danaid to symbol bezowocnego trudu.

inaczej znane jako miejskie. Obchodzone z okazji pełni Księżyca pięć, potem sześć dni na przełomie marca i kwietnia; poprzedzały je zimowe uroczystości Lenajów w na przełomie stycznia i lutego. W pierwszym dniu uroczystości procesja przenosiła posąg Dionizosa ze świątyni na stokach Akropolu do gaju herosa Akademosa, gdzie odbywało się nabożeństwo i uczta. W dni następne odbywały się pierwotnie występy chórów, później zaś przedstawienia tragedii i komedii w teatrze Dionizosa w Atenach.
w literaturze starożytnej Grecji odmiana dramatu, zachowująca w chórze postacie satyrów uczestniczących w obrzędach dionizyjskich.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DjACFyYL9
Nagranie dźwiękowe przedstawia wymowę słowa Edyp, które w języku greckim brzmi: Oidipous, Oidipodos.
(z greckiego: omicronἰdeltaίpiomicronupsilonς, Oidipous) syn króla Teb, Lajosa, i Jokasty. Nieświadomy swego pochodzenia, zgodnie z wyrocznią, zabił swego ojca. Po uwolnieniu Teb od Sfinksa, obwołany królem, poślubił wdowę Jokastę (własną matkę). Z ich związku narodzili się Polinejkes, Eteokles, Antygona i Ismena. Odkrywszy swe pochodzenie sam się oślepił i udał na wygnanie.

(z greckiego: Ἐrhoiotanuύepsilonς, Erinýes, epsilonὐmuepsilonnuίdeltaepsilonς, Eumenídes, „życzliwe”) boginie mścicielki, ścigały wszelkie nieprawości. Według Hezjoda powstały ze spadłej na ziemię krwi okaleczonego Uranosa.

(z greckiego: phialfaίdeltarhoalfa, Phaídra) córka Minosa i Pasifae, siostra Ariadny, druga żona TezeuszaTezeusza. Zakochała się w swoim pasierbie Hippolycie, nie zdołała jednak pozyskać jego miłości. Wówczas oskarżyła go przed Tezeuszem, że nastawał na jej cześć. Rozgniewany Tezeusz prosił Posejdona o ukaranie winowajcy. Bóg zesłał straszliwego byka morskiego, który spłoszył konie Hippolyta i doprowadził do jego śmierci.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DjACFyYL9
Nagranie dźwiękowe przedstawia wymowę słowa Filoklet, które w języku greckim brzmi: Philoktetes, Philoktetu.
(z greckiego: phiiotalambdaomicronkappatauήtauetaς, Philoktḗtēs) przyjaciel Heraklesa, od którego otrzymał łuk i zatrute strzały z nakazem ich zakopania. Wiódł 7 okrętów przeciw Troi, w drodze został ukąszony przez węża, a rana wydawała tak odrażający zapach, że przyjaciele zostawili go na wyspie Lemnos. Gdy jednak wyrocznia orzekła, że Troja nie może być zdobyta bez łuku Filokteta, Odyseusz i Diomedes sprowadzili chorego pod Troję, gdzie został wyleczony. Od strzały Filokteta zginął Parys, wówczas Troja została zdobyta, a Filoktet wrócił do ojczyzny.

(z greckiego: Ἑkappaάbetaeta, Hekábē) żona ostatniego króla Troi, Priama. Po zburzeniu Troi i stracie wszystkich swych dzieci zamieniona przez bogów w sukę, rzuciła się z rozpaczy do morza.

(z greckiego: Ἱpipiόlambdaupsilontauomicronς, Hippólytos) syn Tezeusza i królowej Amazonek, Hipolity. Zakochała się w nim Fedra, druga żona Tezeusza, lecz Hippolytos nie chciał ulec swej macosze, która z zemsty oskarżyła go przed ojcem, że nastawał na jej cześć. Rozgniewany Tezeusz wezwał na pomoc Posejdona, który spowodował śmierć Hippolyta spłoszywszy konie wiozące młodzieńca.
córka Agamemnona i Klitajmestry, siostra Elektry i Orestesa, złożona przez ojca w ofierze przed wyprawą do Troi. W ostatniej chwili została uratowana przez Artemidę i zabrana, jako kapłanka, na Taurydę (Krym).
(z greckiego: Ἴomeganu, Íon) syn Apollina i Kreuzy. Po zwycięstwie nad Trakami został królem Aten.
(z greckiego: kappaalfasigmasigmaάnudeltarhoalfa, Kassándra) córka Priama, króla Troi i Hekabe. Jako wieszczka przepowiedziała upadek Troi, ale za sprawą Apollina nikt nie wierzył w jej przepowiednie. Po zdobyciu Troi branka Agamemnona. Zginęła wraz z nim, zamordowana przez Klitajmestrę.

dem w Attyce, w pobliżu Aten, ze świątynią Posejdona.
brat Jokasty, matki i żony Edypa. Sprawował w Tebach władzę po wygnaniu Edypa z miasta. Następstwem surowych zarządzeń Kreona była m.in. śmierć Antygony.
pochodził z dynastii Achemenidów, ok. 517 - 465 r. p.n.e., król perski od 486 r., syn Dariusza I Wielkiego. Dążąc do podboju Grecji zorganizował w 480 r. p.n.e. wyprawę, zakończoną klęską Persów pod Salaminą i Platejami.

(z greckiego: lambdaήnualfaiotaalfa, Lḗnaia), obchodzone w miesiącu Gamelion (przełom stycznia i lutego), w związku z tłoczeniem wina; na program tych świąt składały się uczty, wesołe pochody po ulicach miasta, potem agony dramatyczne (wystawianie komedii i tragedii).
równina na wschodnim wybrzeżu Attyki, słynna z powodu zwycięstwa Greków nad Persami w 490 r. p.n.e.
miasto w Beocji, na granicy Attyki. Słynne ze zwycięstwa odniesionego przez Greków (Ateńczyków i Spartan) nad Persami w 479 r. p.n.e. Zniszczone na żądanie Tebańczyków przez Spartan w czasie wojny peloponeskiej oraz w 376 r. p.n.e. przez Tebańczyków. Odbudowane zostało za Aleksandra Wielkiego.
(z greckiego: piomicronlambdaύphietamuomicronς, Polýphēmos) cyklop, dziki i okrutny syn Posejdona, oślepiony przez Odyseusza, ratującego swych towarzyszy przed pożarciem.
(z greckiego: Пomicronlambdaupsilonnuepsilonίkappaetaς, Polyneíkēs) syn Edypa i Jokasy, brat Eteoklesa, Antygony i Ismeny. Wygnany z Teb, zorganizował przeciw nim wyprawę siedmiu wodzów (siedmiu przeciw Tebom), zginął w pojedynku z bratem.

(z greckiego: pirhoomicronmuetathetaepsilonύς, Promētheús ,-i -”myślący w przód”) tytan, dobroczyńca ludzkości. Wykradł bogom ogień i nauczył ludzi z niego korzystać, dlatego uważany za twórcę rzemiosł i wszelkiego postępu. Za karę Prometeusz został przykuty do skały Kaukazu, a orzeł wydziobywał mu wątrobę. Uwolniony przez Heraklesa.

wyspa grecka w Zatoce Sarońskiej (Morze Egejskie), na zachód od Aten. 480 r. p.n.e. - słynna bitwa morska, zwycięstwo Greków nad flotą perską.
(z greckiego: sigmaάtauupsilonrhoomicronς, sátyros) dzika postać z orszaku Dionizosa. Wyobrażany jako istota mieszana - ludzkie ciało z koźlimi uszami i ogonem, niekiedy także z kopytami i sierścią.

(z greckiego: thetaetasigmaepsilonύς, Thēseús, -i) heros ateński, syn Egeusza, króla Aten, i Ajtry. Uwolnił Ateny od daniny na rzecz Minotaura. Uczestnik m.in. wyprawy Argonautów.

Notatki ucznia
Galeria
Bibliografia
Cytowska M., Szelest H., Historia literatury starożytnej, Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 2006 r.
Eurypides, Tragedie, tłum. Jerzy Łanowski, Warszawa 1967.
Mała Encyklopedia Kultury Antycznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990 r.
Oryginalna azetka. Encyklopedia PWN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2016 r.
Stabryła S., Historia Literatury Starożytnej Grecji i Rzymu, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2002 r.




























