R16Svd456vPgy1
Ilustracja przedstawia organy. Na środku napis: Epoki w dziejach muzyki – barok

Epoki w dziejach muzyki – barok

Źródło: online-skills, licencja: CC0.

Ważne daty

1597Dafne, pierwsza opera i początek baroku,

1750 – śmierć Johanna Sebastiana Bacha i koniec baroku.

1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela:

RAFSQpj8W3zGy
W prostokątnym polu znajduje się napis „Pobierz”. Jest to przycisk pozwalający na wyświetlenie, pobranie i zapisanie pliku zawierającego scenariusz lekcji - dokument w formacie pdf.

I. Indywidualna i zespołowa ekspresja muzyczna.

4. W zakresie słuchania i percepcji muzyki. Uczeń:

1) świadomie słucha wybranych dzieł literatury muzycznej (fragmentów lub/i w całości):

a) reprezentatywnych dla kolejnych epok (od średniowiecza do współczesności),

3) rozpoznaje i analizuje utwory muzyczne określając ich elementy, nastrój i charakter, formułuje wypowiedzi, stosując pojęcia charakterystyczne dla języka muzycznego;

II. Język i funkcje muzyki, myślenie muzyczne, kreacja i twórcze działania.

3. Uczeń wykazuje się znajomością i dokonuje podziału:

1) instrumentów muzycznych ze względu na źródło dźwięku – nazywa i charakteryzuje je;

3) aparatu wykonawczego ((…) orkiestra (…)).

6. Wymienia nazwy epok w dziejach muzyki ((…)) renesans, barok (…)) oraz potrafi wskazać kompozytorów reprezentatywnych dla nich.

III. Kultura muzyczna, narodowe i światowe dziedzictwo kulturowe. Uczeń:

1) zna repertuar kulturalnego człowieka, orientując się w sztandarowych utworach z dziejów historii muzyki i współczesnej kultury muzycznej oraz wartościowej muzyki popularnej;

Nauczysz się

wskazywać najznakomitszych kompozytorów baroku;

charakteryzować skład orkiestry barokowej;

opisywać instrumenty barokowe;

stosować właściwą terminologię muzyczną.

Barok – epoka przepychu

Barok jest epoką, następującą po renesansie. Za jego początek uważa się rok 1597, w którym włoski kompozytor Jacopo Peri napisał pierwszą operę – Dafne, natomiast za koniec uważa się rok 1750 – datę śmierci Johanna Sebastiana Bacha. Sama nazwa pochodzi od portugalskiego słowa barocco, lub francuskiego baroque (tłum. perła o nieregularnym kształcie). W architekturze epoka ta kojarzona jest ze złotymi ornamentami, przepychem formy i symetrią. Podobne cechy wykazywała w muzyce, w której dominowały śpiewne koloratury, ozdobniki, a podstawę basową tworzyło tzw. basso continuoBasso continuobasso continuo. Dzięki nowym formom instrumentalnym, m.in. koncertowi solowemuKoncert solowykoncertowi solowemu, concerto grossoConcerto grossoconcerto grosso, suicie, rozwijała się samodzielna muzyka instrumentalna. Epoka ta wykształciła także formy wokalno‑instrumentalne, tj. opera, kantata, oratorium, które wykorzystywane są nawet w czasach współczesnych. Do najznakomitszych kompozytorów baroku należą: Jan Sebastian Bach (Niemcy), George Friedrich Haendel (Niemcy/Anglia ( w 1727 przyjął obywatelstwo angielskie)), Antonio Vivaldi (Włochy).

R13Z5ZJYJS6Em
Ilustracja interaktywna przedstawia portret Johanna Sebastiana Bacha, autorstwa Eliasa Gottloba Haussmanna. Kompozytor przedstawiony został jako mężczyzna w średnim wieku, mocnej budowy ciała, z dość surowym wyrazem twarzy i przenikliwym spojrzeniem. Na głowie ma białą perukę, sięgającą do ramion. Ubrany jest w białą koszulę i ciemny surdut. W prawej ręce trzyma kartkę z zapisanymi nutami. Po naciśnięciu punktu interaktywnego słychać utwór Jana Sebastiana Bacha - Toccata i fuga d-moll. Utwór wykonywany jest na organach. Jest wirtuozowski. Szybkie przebiegi dźwięków występują na przemian ze skomplikowanymi, przejmującymi i głośnymi akordami.
RyK4wzKHt5wVB
Na ilustracji portret Georga Friedricha Haendla. Kompozytor na tym wizerunku to mężczyzna w średnim wieku, mocnej budowy ciała. Na głowie ma białą perukę z kręconymi włosami sięgającymi poniżej ramion. Ubrany jest w białą koszulę z obfitym żabotem i ciemny brązowy surdut. Po naciśnięciu punktu interaktywnego pojawia się napis: „Alleluja” z „Oratorium Mesjasz”. Kompozytor: George Friedrich Haendel. Wykonawca: Paweł Seligman oraz można odtworzyć muzykę. Na nagraniu: fragment utworu wykonany na organach. Utwór jest tryumfalny, głośny i radosny.
R1ZsOFcJb3hlX
Ilustracja interaktywna przedstawia „Portret Antonio Vivaldiego” nieznanego autora. Na obrazie kompozytor jest przedstawiony jako młody dorosły. Ma łagodne i delikatne rysy twarzy. Ubrany jest w białą koszulę z dużym dekoltem i w czerwony płaszcz. Na głowie ma białą perukę z długimi włosami. W lewej dłoni trzyma skrzypce, w prawej gęsie pióro. Przed nim leży zapisany papier nutowy i kałamarz. Po naciśnięciu punktu interaktywnego pojawia się napis: Cztery pory roku, Wiosna Kompozytor: Antonio Vivaldi Wykonawca: Natalia Walewska i Cappella Gedanensis oraz można odtworzyć muzykę. Jest to nagranie pierwszej części koncertu Wiosna z Czterech Pór Roku. Utwór wykonuje solista skrzypek i orkiestra smyczkowa. Początkowo utwór jest bardzo pogodny i radosny. Dźwięki przypominają trochę śpiew ptaków. W środkowej części muzyka staje się trochę bardziej niespokojna. Pod koniec słyszymy imitację śpiewu ptaków, utwór kończy się początkową bardzo pogodną melodią. Powtórzoną kolejny raz ciszej.
Antonio Vivaldi, Źródło: zpe.gov.pl
Polecenie 1

Wysłuchaj utworu renesansowego i barokowego. Wskaż różnice, które słyszysz między nimi.

RiE22ahMRBbSF
Utwór: Palestrina: Missa Papae Marcelli - KyrieKompozytor: Giovanni Perluigi da PalestrinaWykonawca: The Choir Of Westminster Abbey; Simon PrestonŹródło: Palestrina: Missa Papae Marcelli / Allegri: Miserere
R1UdDYR2QKpgo
Nagranie utworu Jana Sebastiana Bacha - Wielka Msza h‑moll część Kyrie. Utwór wykonuje chór mieszany z towarzyszeniem orkiestry. Części wokalno‑instrumentalne są dwóch rodzajów: kantatowe, gdzie pojawiają się fragmenty, kiedy cały chór śpiewa ten sam tekst, a harmonia jest bardzo barwna i polifoniczne - w formie fugi, gdzie podobnie jak u Palestriny głosy śpiewają tekst w różnym czasie. W utworze występują też fragmenty instrumentalne, w czasie których szczególnie ważną rolę pełni partia basowa wykonywana tutaj przez wiolonczele.

Rozwój i znaczenie barokowych instrumentów muzycznych

Barok jest epoką, w której wykształciła się większość instrumentów, które są podstawą dzisiejszej orkiestry. Nastąpiło udoskonalenie już istniejących oraz powstanie nowych instrumentów muzycznych, co wpłynęło na rozwój form i spopularyzowanie muzyki instrumentalnej, granej przez wielu wykonawców lub solowo. Podstawę basową stanowiły instrumenty, na których można było wykonać akordy: organy, klawesyn czy przenośny portatyw, albo strunowe: lutnia czy harfa. Popularnością cieszyły się także różnych wielkości flety, charakteryzujące się odmiennymi strojami oboje oraz fagoty. Barokowe trąbki nie posiadały wentyli i miały ograniczone możliwości dźwiękowe. Do grupy trąbek należały też puzon oraz nowo wykształcona waltornia. Ze względu na ogromne możliwości techniczne ważną rolę pełniły instrumenty smyczkowe, do których zaliczały się viole o różnych strojach (wczesnobarokowe to: da gamba i da braccio) oraz nowo powstałe skrzypce i altówki, spopularyzowane zwłaszcza we Włoszech za sprawą wybitnego lutnika, Antonio Stradivariego. Skrzypce, ze względu na swoją skalę, dawały największe możliwości techniczne, więc stały się podstawą barokowej orkiestry.

RnIrmrzwdt0tZ1
Ilustracja interaktywna przedstawia obraz „Instrumenty barokowe” autorstwa Elias van Nijmegen. Na ilustracji umieszczone są kolejno ponumerowane aktywne punkty, po wybraniu których wyświetlą się dodatkowe informacje: 1. Viola da gamby to instrument, który trzymano podczas gry na kolanach lub między nimi. Posiadał od 5 do 6 strun strojonych w kwartach i tercjach., 2. Barokowe skrzypce nie posiadały strun metalowych, a jelitowe, dlatego ich mostek był wyższy. Były bardzo dekoracyjne – zawierały elementy rzeźbione i intarsjowane, czyli wykonane z połączonych różnych gatunków drewna., 3. Lutnia barokowa, początkowo służąca do wykonywania repertuaru solowego, a później stosowano ją tylko do akompaniowania., 4. Organy kameralne były ważnym elementem basso continuo; w okresie baroku słynnymi organmistrzami była niemiecka rodzina Silbermannów., 5. Kompozytorzy barokowi korzystali z tzw. oboju miłosnego (wł.: oboe d'amore), którego cechą charakterystyczną jest ciepłe brzmienie – jest w stroju A. Używał go często Jan Sebastian Bach w kantatach., 6. Fagot to instrument o dużych możliwościach – można wydobyć z niego bardzo wysokie i bardzo niskie dźwięki, używany był często dla podkreślenia partii komicznych. W barokowym fagocie otwory zamiast klapami zatykano palcami., 7. Flet jest jednym z najstarszych instrumentów, bardzo popularnym w XVI i XVII wieku., 8. Panpipe, czyli fletnia Pana, znana z mitologii greckiej – grali na niej: opiekun pasterzy i trzód, bóg Pan, oraz satyrowie., 9. Waltornia jest następcą rogu myśliwskiego i znana była już w starożytności, gdy nie była wykonana z metalu. Jest jedną z trudniejszych instrumentów, gdyż wymaga kontroli oddechu., 10. Dudy to instrument dęty, z którego melodię wydobywa się za pomocą drewnianej piszczałki melodycznej z otworami. Zyskał popularność w muzyce świeckiej, zwłaszcza ludowej., 11. Lira korbowa jest instrumentem z grupy strunowych smyczkowych, popularnym zwłaszcza wśród wędrownych pieśniarzy., 12. Trójkąt jest zaliczany do instrumentów perkusyjnych o wysokim, metalicznym brzmieniu.
Elias van Nijmegen, „Instrumenty barokowe”, po 1700 r., Holenderski Instytut Historii Sztuki, Haga, Holandia, wikimedia.org, domena publiczna
Rw5Dy7JNTp237
Ilustracja interaktywna przedstawia rozkład instrumentów w orkiestrze barokowej. Na ilustracji znajduje się 10 punktów interaktywnych. Po naciśnięciu punktu 1 pojawia się napis „klawesyn” i słychać próbkę brzmienia klawesynu. Utwór jest bardzo energiczny, składa się z szybko granych rozłożonych akordów. Brzmienie klawesynu jest chrapliwe i szorstkie. Z wyglądu klawesyn przypomina mały fortepian. Po naciśnięciu punktu 2 pojawia się napis: „Pierwsze skrzypce” i słychać próbkę brzmienia skrzypiec. Skrzypce grają początkowy fragment Koncertu na dwoje skrzypiec Bacha. Jest to utwór pogodny, radosny, szybki. Brzmienie skrzypiec jest jasne i wysokie. Skrzypce na ilustracji to instrument zbudowany z drewnianego pudła rezonansowego, szyjki, posiadające 4 struny. Po naciśnięciu punktu 3 pojawia się napis: „Drugie skrzypce” i odtwarza się ta sama próbka dźwięku, co przy pierwszych skrzypcach. Po naciśnięciu punktu 4 pojawia się napis: „Viole da braccio (altówka)” i słychać próbkę brzmienia. Instrument brzmi podobnie do skrzypiec, ale jego brzmienie jest odrobinę niższe i cieplejsze. Na ilustracji instrument większy od skrzypiec, o trochę innym kształcie pudła rezonansowego, z szyjką i 4 kołkami, co świadczy o tym, że miał 4 struny. Po naciśnięciu punktu 5 pojawia się napis: "Viole da gamba (wiolonczela)” i odtwarza się próbka dźwięku. Nagranie składa się z kilku długich dźwięków. Instrument ma brzmienie niskie, bardzo ciepłe, lekko chropowate. Na ilustracji instrument podobny do wiolonczeli, bardziej wysmukły, posiadający 6 kołków, co świadczy o tym, że ma 6 strun. Po naciśnięciu punktu 6 pojawia się napis: „Violone (kontrabas)” i odtwarza próbka dźwięku. Dźwięki są bardzo niskie. Instrument podobny do violi da gamba, ale dużo większy, z 6 kołkami i grubą szyjką. Po naciśnięciu punktu 7 pojawia się napis: „Trąbka” i słychać próbkę brzmienia. Na nagraniu kilka triumfalnych dźwięków. Trąbka ma jasne, dość wysokie, metaliczne brzmienie. Na ilustracji instrument wykonany z metalu, metalowa rura wygięta w podłużny kształt, rozszerzająca się na końcu. Ta trąbka nie ma wentyli. Po naciśnięciu punktu 8 pojawia się napis flet i słychać próbkę brzmienia. Nagranie to miła, spokojna melodia. Flet na nagraniu brzmi ciepło i łagodnie. Na zdjęciu widzimy instrumenty wykonane z drewna z otworami, które można zatykać palcami. Instrumenty mają prosty kształt. Po naciśnięciu punktu 8 pojawia się napis: „Dulciana (fagot)” i można odtworzyć próbkę dźwięku. Próbka to nagranie dźwięków fagotu od bardzo niskich do wysokich i z powrotem. Fagot ma dźwięk chropowaty, dość gruby. Na ilustracji instrument wykonany z drewna, dość duży, z metalową rurką służącą do dmuchania. Po naciśnięciu punktu 10 wyświetla się napis: "Bombarde (obój)" i można uruchomić próbkę dźwięku. Nagranie to szybkie, krótkie dźwięki wykonane na instrumencie. Brzmienie dość wysokie, lekko chrapliwe. Instrument wykonany z drewna, rozszerzający się lekko ku dołowi. Otwory przeznaczone do zatykania palcami.

Zadania

R1J7yyzWWX8ip
Ćwiczenie 1
Przyporządkuj imię i nazwisko kompozytora do kraju, w którym tworzył. Antonio Vivaldi, Jan Sebastian Bach, George Friedrich Haendel. Możliwe odpowiedzi: 1. Włochy, 2. Anglia, 3. Niemcy.
RIOAu7fv8Wrkp
Ćwiczenie 2
Podaj ramy czasowe baroku.
Rn2ldBnNPZX9V
Ćwiczenie 3
Przyporządkuj kompozytorów do tytułów utworów, które skomponowali. Kompozytorzy: 1. Antonio Vivaldi, 2. Jan Sebastian Bach, 3. Georg Friedrich Haendel. Utwory: A. Toccata i fuga d-moll, B. Cztery Pory Roku, C. Oratorium "Mesjasz".
Ćwiczenie 4
RO3HzL6xlMExE
Utwór wykonywany przez chór mieszany i orkiestrę. Utwór radosny i tryumfalny. Większość tekstu, który śpiewa chór to jedno słowo: Alleluja.
RQglhN0Xj1s5S
Wybierz spośród podanych kompozytora przedstawionego utworu. Możliwości: 1. Jan Sebastian Bach 2. Antonio Vivaldi 3. George Friedrich Haendel.
R2ysKiZFoa4md
Ćwiczenie 5
Przeciągnij nazwy instrumentów do odpowiedniego miejsca na ilustracji.
Rozmieszczenie instrumentów na scenie w orkiestrze barokowej, Źródło: zpe.gov.pl
R1c3RrXquit1L
Ćwiczenie 6
Zaznacz instrumenty, na których wykonywano basso continuo. Możliwe odpowiedzi: 1. Klawesyn, 2. Skrzypce, 3. Portatyw, 4. Lutnia, 5. Organy.
RCB0bmZfo6XTk
Ćwiczenie 7
Zaznacz zdania prawdziwe. Możliwe odpowiedzi: 1. Termin barok oznacza perłę o nieregularnym kształcie., 2. W baroku wykształciła się opera., 3. Za koniec baroku uważa się śmierć Antonio Vivaldiego., 4. Pierwszą znaną operą jest Dafne.

Słownik pojęć

Akord
Akord

współbrzmienie co najmniej trzech różnych dźwięków.

Basso continuo
Basso continuo

bas cyfrowany, typ instrumentalnego towarzyszenia, stanowiącego harmoniczną podstawę utworu, stosowany w wielu gatunkach muzycznych okresu 1600–ok. 1750.

Concerto grosso
Concerto grosso

typ koncertu barokowego, przeznaczonego na grupę instrumentów solowych (koncertujących), zwanych concertino lub principale (np. I i II skrzypce, wiolonczela, klawesyn) oraz orkiestrę, zw. tutti, concerto, ripieni, złożoną z instrumentów smyczkowych, później także obojów, fletów, rogów

Kantata
Kantata

utwór wokalno‑instrumentalny w nastroju uroczystym, złożony m.in. z arii, duetów i chórów.

Koloratura
Koloratura

wirtuozowskie ozdabianie śpiewanej melodii.

Koncert solowy
Koncert solowy

Forma muzyczna, która charakteryzuje się tym, że solista występuje wraz z akompaniamentem orkiestry. Wykonywany utwór z reguły złożony jest z trzech części w formacie szybka‑wolna‑szybka.

Opera
Opera

sceniczny dramat muzyczny.

Oratorium
Oratorium

monumentalny utwór wokalno‑instrumentalny, o tematyce przeważnie religijnej.

Portatyw
Portatyw

małe, przenośne organy, popularne w XII–XVIII w.

Suita
Suita

utwór muzyczny złożony z kilku kontrastujących ze sobą części o charakterze tanecznym.

Słownik pojęć opracowano na podstawie:

encyklopedia.pwn.pl

sjp.pwn.pl

Biblioteka muzyczna

R13Z5ZJYJS6Em
Ilustracja interaktywna przedstawia portret Johanna Sebastiana Bacha, autorstwa Eliasa Gottloba Haussmanna. Kompozytor przedstawiony został jako mężczyzna w średnim wieku, mocnej budowy ciała, z dość surowym wyrazem twarzy i przenikliwym spojrzeniem. Na głowie ma białą perukę, sięgającą do ramion. Ubrany jest w białą koszulę i ciemny surdut. W prawej ręce trzyma kartkę z zapisanymi nutami. Po naciśnięciu punktu interaktywnego słychać utwór Jana Sebastiana Bacha - Toccata i fuga d-moll. Utwór wykonywany jest na organach. Jest wirtuozowski. Szybkie przebiegi dźwięków występują na przemian ze skomplikowanymi, przejmującymi i głośnymi akordami.
RyK4wzKHt5wVB
Na ilustracji portret Georga Friedricha Haendla. Kompozytor na tym wizerunku to mężczyzna w średnim wieku, mocnej budowy ciała. Na głowie ma białą perukę z kręconymi włosami sięgającymi poniżej ramion. Ubrany jest w białą koszulę z obfitym żabotem i ciemny brązowy surdut. Po naciśnięciu punktu interaktywnego pojawia się napis: „Alleluja” z „Oratorium Mesjasz”. Kompozytor: George Friedrich Haendel. Wykonawca: Paweł Seligman oraz można odtworzyć muzykę. Na nagraniu: fragment utworu wykonany na organach. Utwór jest tryumfalny, głośny i radosny.
R1ZsOFcJb3hlX
Ilustracja interaktywna przedstawia „Portret Antonio Vivaldiego” nieznanego autora. Na obrazie kompozytor jest przedstawiony jako młody dorosły. Ma łagodne i delikatne rysy twarzy. Ubrany jest w białą koszulę z dużym dekoltem i w czerwony płaszcz. Na głowie ma białą perukę z długimi włosami. W lewej dłoni trzyma skrzypce, w prawej gęsie pióro. Przed nim leży zapisany papier nutowy i kałamarz. Po naciśnięciu punktu interaktywnego pojawia się napis: Cztery pory roku, Wiosna Kompozytor: Antonio Vivaldi Wykonawca: Natalia Walewska i Cappella Gedanensis oraz można odtworzyć muzykę. Jest to nagranie pierwszej części koncertu Wiosna z Czterech Pór Roku. Utwór wykonuje solista skrzypek i orkiestra smyczkowa. Początkowo utwór jest bardzo pogodny i radosny. Dźwięki przypominają trochę śpiew ptaków. W środkowej części muzyka staje się trochę bardziej niespokojna. Pod koniec słyszymy imitację śpiewu ptaków, utwór kończy się początkową bardzo pogodną melodią. Powtórzoną kolejny raz ciszej.
Antonio Vivaldi, Źródło: zpe.gov.pl
RiE22ahMRBbSF
Utwór: Palestrina: Missa Papae Marcelli - KyrieKompozytor: Giovanni Perluigi da PalestrinaWykonawca: The Choir Of Westminster Abbey; Simon PrestonŹródło: Palestrina: Missa Papae Marcelli / Allegri: Miserere
R1UdDYR2QKpgo
Nagranie utworu Jana Sebastiana Bacha - Wielka Msza h‑moll część Kyrie. Utwór wykonuje chór mieszany z towarzyszeniem orkiestry. Części wokalno‑instrumentalne są dwóch rodzajów: kantatowe, gdzie pojawiają się fragmenty, kiedy cały chór śpiewa ten sam tekst, a harmonia jest bardzo barwna i polifoniczne - w formie fugi, gdzie podobnie jak u Palestriny głosy śpiewają tekst w różnym czasie. W utworze występują też fragmenty instrumentalne, w czasie których szczególnie ważną rolę pełni partia basowa wykonywana tutaj przez wiolonczele.

Bibliografia

D. Szlagowska, Muzyka baroku, Gdańsk 1998.