Epoki w dziejach muzyki – barok
Ważne daty
1597 – Dafne, pierwsza opera i początek baroku,
1750 – śmierć Johanna Sebastiana Bacha i koniec baroku.
Scenariusz lekcji dla nauczyciela:
I. Indywidualna i zespołowa ekspresja muzyczna.
4. W zakresie słuchania i percepcji muzyki. Uczeń:
1) świadomie słucha wybranych dzieł literatury muzycznej (fragmentów lub/i w całości):
a) reprezentatywnych dla kolejnych epok (od średniowiecza do współczesności),
3) rozpoznaje i analizuje utwory muzyczne określając ich elementy, nastrój i charakter, formułuje wypowiedzi, stosując pojęcia charakterystyczne dla języka muzycznego;
II. Język i funkcje muzyki, myślenie muzyczne, kreacja i twórcze działania.
3. Uczeń wykazuje się znajomością i dokonuje podziału:
1) instrumentów muzycznych ze względu na źródło dźwięku – nazywa i charakteryzuje je;
3) aparatu wykonawczego ((…) orkiestra (…)).
6. Wymienia nazwy epok w dziejach muzyki ((…)) renesans, barok (…)) oraz potrafi wskazać kompozytorów reprezentatywnych dla nich.
III. Kultura muzyczna, narodowe i światowe dziedzictwo kulturowe. Uczeń:
1) zna repertuar kulturalnego człowieka, orientując się w sztandarowych utworach z dziejów historii muzyki i współczesnej kultury muzycznej oraz wartościowej muzyki popularnej;
wskazywać najznakomitszych kompozytorów baroku;
charakteryzować skład orkiestry barokowej;
opisywać instrumenty barokowe;
stosować właściwą terminologię muzyczną.
Barok – epoka przepychu
Barok jest epoką, następującą po renesansie. Za jego początek uważa się rok 1597, w którym włoski kompozytor Jacopo Peri napisał pierwszą operę – Dafne, natomiast za koniec uważa się rok 1750 – datę śmierci Johanna Sebastiana Bacha. Sama nazwa pochodzi od portugalskiego słowa barocco, lub francuskiego baroque (tłum. perła o nieregularnym kształcie). W architekturze epoka ta kojarzona jest ze złotymi ornamentami, przepychem formy i symetrią. Podobne cechy wykazywała w muzyce, w której dominowały śpiewne koloratury, ozdobniki, a podstawę basową tworzyło tzw. basso continuobasso continuo. Dzięki nowym formom instrumentalnym, m.in. koncertowi solowemukoncertowi solowemu, concerto grossoconcerto grosso, suicie, rozwijała się samodzielna muzyka instrumentalna. Epoka ta wykształciła także formy wokalno‑instrumentalne, tj. opera, kantata, oratorium, które wykorzystywane są nawet w czasach współczesnych. Do najznakomitszych kompozytorów baroku należą: Jan Sebastian Bach (Niemcy), George Friedrich Haendel (Niemcy/Anglia ( w 1727 przyjął obywatelstwo angielskie)), Antonio Vivaldi (Włochy).
Wysłuchaj utworu renesansowego i barokowego. Wskaż różnice, które słyszysz między nimi.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DjviNzdr4
Utwór: Palestrina: Missa Papae Marcelli - KyrieKompozytor: Giovanni Perluigi da PalestrinaWykonawca: The Choir Of Westminster Abbey; Simon PrestonŹródło: Palestrina: Missa Papae Marcelli / Allegri: Miserere
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DjviNzdr4
Nagranie utworu Jana Sebastiana Bacha - Wielka Msza h‑moll część Kyrie. Utwór wykonuje chór mieszany z towarzyszeniem orkiestry. Części wokalno‑instrumentalne są dwóch rodzajów: kantatowe, gdzie pojawiają się fragmenty, kiedy cały chór śpiewa ten sam tekst, a harmonia jest bardzo barwna i polifoniczne - w formie fugi, gdzie podobnie jak u Palestriny głosy śpiewają tekst w różnym czasie. W utworze występują też fragmenty instrumentalne, w czasie których szczególnie ważną rolę pełni partia basowa wykonywana tutaj przez wiolonczele.
Rozwój i znaczenie barokowych instrumentów muzycznych
Barok jest epoką, w której wykształciła się większość instrumentów, które są podstawą dzisiejszej orkiestry. Nastąpiło udoskonalenie już istniejących oraz powstanie nowych instrumentów muzycznych, co wpłynęło na rozwój form i spopularyzowanie muzyki instrumentalnej, granej przez wielu wykonawców lub solowo. Podstawę basową stanowiły instrumenty, na których można było wykonać akordy: organy, klawesyn czy przenośny portatyw, albo strunowe: lutnia czy harfa. Popularnością cieszyły się także różnych wielkości flety, charakteryzujące się odmiennymi strojami oboje oraz fagoty. Barokowe trąbki nie posiadały wentyli i miały ograniczone możliwości dźwiękowe. Do grupy trąbek należały też puzon oraz nowo wykształcona waltornia. Ze względu na ogromne możliwości techniczne ważną rolę pełniły instrumenty smyczkowe, do których zaliczały się viole o różnych strojach (wczesnobarokowe to: da gamba i da braccio) oraz nowo powstałe skrzypce i altówki, spopularyzowane zwłaszcza we Włoszech za sprawą wybitnego lutnika, Antonio Stradivariego. Skrzypce, ze względu na swoją skalę, dawały największe możliwości techniczne, więc stały się podstawą barokowej orkiestry.
1. Viola da gamba to instrument, który trzymano podczas gry na kolanach lub między nimi. Posiadał od 5 do 6 strun strojonych w kwartach i tercjach.
2. Barokowe skrzypce nie posiadały strun metalowych a jelitowe, dlatego ich mostek był wyższy. Były bardzo dekoracyjne – zawierały elementy rzeźbione i intarsjowane, czyli wykonane z połączonych różnych gatunków drewna.
3. Lutnia barokowa początkowo służąca do wykonywania repertuaru solowego, a później stosowano ją tylko do akompaniowania.
4. Organy kameralne były ważnym elementem basso continuo; w okresie baroku słynnymi organmistrzami była niemiecka rodzina Silbermannów.
5. Kompozytorzy barokowi korzystali z tzw. oboju miłosnego ( wł.: oboe d'amore), którego cechą charakterystyczną jest ciepłe brzmienie – jest w stroju A. Używał go często Jan Sebastian Bach w kantatach.
6. Fagot to instrument o dużych możliwościach – można wydobyć z niego bardzo wysokie i bardzo niskie dźwięki, używany był często dla podkreślenia partii komicznych. W barokowym fagocie otwory zamiast klapami zatykano palcami.
7. Flet jest jednym z najstarszych instrumentów, bardzo popularnym w XVI i XVII wieku.
8. Panpipe, czyli fletnia Pana, znana z mitologii greckiej – grali na niej: opiekun pasterzy i trzód, bóg Pan, oraz satyrowie.
9. Waltornia jest następcą rogu myśliwskiego i znana była już w starożytności, gdy nie była wykonana z metalu. Jest jedną z trudniejszych instrumentów, gdyż wymaga kontroli oddechu.
10. Dudy to instrument dęty, z którego melodię wydobywa się za pomocą drewnianej piszczałki melodycznej z otworami. Zyskał popularność w muzyce świeckiej, zwłaszcza ludowej.
11. Lira korbowa jest instrumentem z grupy strunowych smyczkowych, popularnym zwłaszcza wśród wędrownych pieśniarzy.
12. Trójkąt jest zaliczany do instrumentów perkusyjnych o wysokim, metalicznym brzmieniu.
Zadania
Wpisz ramy czasowe baroku.
............ – ............
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DjviNzdr4
Utwór wykonywany przez chór mieszany i orkiestrę. Utwór radosny i tryumfalny. Większość tekstu, który śpiewa chór to jedno słowo: Alleluja.
Zaznacz instrumenty, na których wykonywano basso continuo.
- Klawesyn
- Skrzypce
- Portatyw
- Lutnia
- Organy
Słownik pojęć
współbrzmienie co najmniej trzech różnych dźwięków.
bas cyfrowany, typ instrumentalnego towarzyszenia, stanowiącego harmoniczną podstawę utworu, stosowany w wielu gatunkach muzycznych okresu 1600–ok. 1750.
typ koncertu barokowego, przeznaczonego na grupę instrumentów solowych (koncertujących), zwanych concertino lub principale (np. I i II skrzypce, wiolonczela, klawesyn) oraz orkiestrę, zw. tutti, concerto, ripieni, złożoną z instrumentów smyczkowych, później także obojów, fletów, rogów
utwór wokalno‑instrumentalny w nastroju uroczystym, złożony m.in. z arii, duetów i chórów.
wirtuozowskie ozdabianie śpiewanej melodii.
Forma muzyczna, która charakteryzuje się tym, że solista występuje wraz z akompaniamentem orkiestry. Wykonywany utwór z reguły złożony jest z trzech części w formacie szybka‑wolna‑szybka.
sceniczny dramat muzyczny.
monumentalny utwór wokalno‑instrumentalny, o tematyce przeważnie religijnej.
małe, przenośne organy, popularne w XII–XVIII w.
utwór muzyczny złożony z kilku kontrastujących ze sobą części o charakterze tanecznym.
Słownik pojęć opracowano na podstawie:
encyklopedia.pwn.pl
sjp.pwn.pl
Biblioteka muzyczna
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DjviNzdr4
Utwór: Palestrina: Missa Papae Marcelli - KyrieKompozytor: Giovanni Perluigi da PalestrinaWykonawca: The Choir Of Westminster Abbey; Simon PrestonŹródło: Palestrina: Missa Papae Marcelli / Allegri: Miserere
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DjviNzdr4
Nagranie utworu Jana Sebastiana Bacha - Wielka Msza h‑moll część Kyrie. Utwór wykonuje chór mieszany z towarzyszeniem orkiestry. Części wokalno‑instrumentalne są dwóch rodzajów: kantatowe, gdzie pojawiają się fragmenty, kiedy cały chór śpiewa ten sam tekst, a harmonia jest bardzo barwna i polifoniczne - w formie fugi, gdzie podobnie jak u Palestriny głosy śpiewają tekst w różnym czasie. W utworze występują też fragmenty instrumentalne, w czasie których szczególnie ważną rolę pełni partia basowa wykonywana tutaj przez wiolonczele.
Bibliografia
D. Szlagowska, Muzyka baroku, Gdańsk 1998.