W Mezopotamii

Wynalezienie pisma kończy prehistorię człowieka, a rozpoczyna epokę starożytności. To właśnie w Mezopotamii pod koniec IV tys. p.n.e. ludzie zaczęli się posługiwać pismem. Znaki zapisywano na wilgotnych i miękkich glinianych tabliczkach za pomocą przyciętej trzciny. Następnie tabliczki utwardzano, susząc na słońcu lub wypalając w piecu. Dzięki temu wiele z nich zachowało się do naszych czasów. Pismo stworzone przez Sumerów nazywamy pismem klinowym ze względu na charakterystyczne, podobne do klinów trójkątne znaki, które pozostawiała trzcina odciskana w glinie.

Osadnictwo nad wielkimi rzekami

R1Jky13NHUS0s

Mapa przedstawiająca zasięg Mezopotamii w okresie od III do II tysiąclecia p.n.e. w obrębie Żyznego Półksiężyca. Obszar Mezopotamii zaznaczono na różowo. Miasta występujące na jej obszarze: Harran, Niniwa, Aszur, Mari, Babilon, Uruk, Larsa, Ur. Dolina rzeki Nil i wschodnie wybrzeże Morza Śródziemnego oznaczone zielonymi poprzecznymi pasami jako pola uprawne. Poza obszarem Mezopotamii zaznaczono miasta: Hattuszasz, Damaszek, Tyr, Sychem, Benel, Jerycho, Jerozolima, Giza. Występujące na mapie zbiorniki wodne: wschodnia część basenu Morza Śródziemnego, Zatoka Perska, Morze Czerwone, Morze Czarne, Morze Kaspijskie. Północną część Półwyspu Arabskiego oznaczono jako "Arabia".

W najdawniejszych czasach ludzie byli koczownikami – żyli w niewielkich grupach i przenosili się z miejsca na miejsce. Polowali, łowili ryby, zbierali dzikie owoce. Około 12 tysięcy lat temu zaczęli się osiedlać i uprawiać ziemię. Udomowili zwierzęta – kozy i owce, które dostarczały im mleka, mięsa, wełny i skór. Rolnictwo mogło się rozwijać tylko tam, gdzie była wystarczająca ilość wody, dlatego pierwsze stałe osiedla ludzie zakładali w pobliżu rzek. Takim miejscem była Mezopotamia, czyli kraina położona między dwiema rzekami: Eufratem i Tygrysem.

Ryz4THATShUJn

Mapa Mezopotamii. Zawiera informacje o położeniu państwa na mapie.

Sztuczne nawadnianie

W Mezopotamii było gorąco i sucho, a deszcz padał rzadko. Jej mieszkańcy początkowo wykorzystywali sezonowe wylewy rzek do nawadniania pól. Były one jednak nieregularne. Gdy wody było za mało, panowała susza, natomiast jej nadmiar powodował zalewanie terenów uprawnych. Rolnicy musieli więc nauczyć się kontrolowania dopływu wody. W tym celu budowali sieci kanałów doprowadzających potrzebną roślinom wodę bezpośrednio z rzeki. Były to tzw. kanały nawadniające.
Te same kanały odprowadzały wodę, gdy groziła powódź.

RoF8jdrVYmflD

Rysunek przedstawiający rolników uprawiających pole. Jeden z nich orze pole zaprzęgniętymi wołami. Następny sieje ziarno. Inne osoby zbierają rośliny. Pomiędzy działkami pola są kanały irygacyjne, w których jest woda. Przy kanałach stoi studnia z żurawiem służącym do czerpania wody. Przy studni mężczyzna nabiera z niej wodę i wlewa do kanału irygacyjnego. Robi to za pomocą żurawia. Żuraw ma długi drąg, umocowany pośrodku na rozwidlonym słupie. Jeden jego koniec był obciążony kamieniami, a drugi zwieszał się wprost nad studnią. Do tego końca było przymocowane jest wiadro. Drąg działa jak dźwignia i pozwalał spuszczać wiadro na tyczce w głąb studni, a potem łatwo wyciągać je do góry. W oddali widać rzekę a za nią ziggurat, dalej są góry.

Sumerowie

Pierwszą cywilizacją na terenie Mezopotamii byli Sumerowie. Osiedlili się oni między rzekami Tygrys i Eufrat w połowie IV tysiąclecia p.n.e. To oni stworzyli pierwsze państwa. Każde z nich składało się z miasta wraz z pobliskimi osadami, dlatego nazywamy je miastami‑państwami.

Polecenie 1

Poniżej zaprezentowano schemat drabiny społecznej w mezopotamskich miastach‑państwach. Na podstawie atrybutów wskaż przedstawicieli poszczególnych grup społecznych w hierarchii.

R28EeEeFCQpgU

Piramida grup społecznych w Mezopotamii. Na jej górze jest król w białej szacie z diademem na głowie, pod nim trzy postacie- kapłana, żołnierza i urzędnika. Żołnierz trzyma tarczę w kształcie półwalca i włócznię, stoi po prawej. W centrum urzędnik z fragmentem zwoju pisma. Poniżej rząd trzech sylwetek kupców i rzemieślników- mężczyzna po lewej trzyma dwie belki drewna, przepasany jest fartuchem. W środku mężczyzna podtrzymuje jeden kosz z produktami żywnościowymi, drugi stoi u jego nóg. Po prawej garncarz, trzymający naczynie ceramiczne w rękach, dwa stoją u jego nóg. Pod nimi czterej rolnicy i rybacy z narzędziami- pierwszy od lewej siatką z rybami, trzeci od lewej z sierpem na długim drzewcu. Pod nimi niewolnicy, trzymający oburącz nad głową równo ciosane głazy.

R14mCWuqp5QiY

(Uzupełnij).

Pokaż rozwiązanie

Król - kapłani, urzędnicy, wojskowi - bogaci chłopi, rzemieślnicy, kupcy - ludność zależna, biedota miast i wsi - niewolnicy.

Polecenie 1

Ułóż strukturę podziału społecznego w miastach‑państwach starożytnej Mezopotamii, zaczynając od najwyżej sytuowanych obywateli. Zastanów się, czy część przedstawicieli grup społecznych nie występuje na równi w hierarchii. Wykorzystaj poniższą listę:

Król, Kapłan, Chłop, Niewolnik, Urzędnik, Kupiec, Rzemieślnik, Dowódca wojskowy

Rl9mI5RSdxqe8

(Uzupełnij).

Pokaż podpowiedź

Pomyśl jakie działania podejmowali ludzie z zaprezentowanej listy. To czym się zajmowali miało znaczenie w hierarchii społecznej.

Pokaż rozwiązanie

Król- Kapłan, Urzędnik, Dowódca wojskowy- Kupiec, Rzemieślnik- Chłop- Niewolnik.

Religia sumeryjska była politeistyczna (z gr. polýs – liczny, théos – bóg). Bogowie, choć podobni do ludzi, byli od nich potężniejsi i nieśmiertelni. Aby zjednać łaskę boga, składano w świątyniach ofiary. Każde miasto miało swoje bóstwo opiekuńcze. Świątynie stawiano na szczytach konstrukcji zwanych zikkuratami. W Mezopotamii trudno było o kamień, więc zigguraty budowano z glinianych, suszonych na słońcu cegieł.

Jednym z najbardziej przełomowych wynalazków Sumerów było pismo (więcej dowiesz się o nim na oddzielnej lekcji). Znaki zapisywano przy użyciu trzciny na miękkich glinianych tabliczkach.

R12S9i8PiMfo9

Owalna tabliczka gliniana o jasnobeżowym kolorze, z pięcioma rzędami żłobionego w niej pisma klinowego.

Dla zainteresowanych

Literatura Sumeru

Sumerowie stworzyli własną literaturę. W dużej części składała się na nią bardzo rozbudowana mitologia, czyli opowieści o bogach. Najsławniejszym dziełem literatury sumeryjskiej, przełożonym na wiele języków i wciąż czytanym, jest tzw. Epos o Gilgameszu, sięgający początków II tys. p.n.e. Jest to obszerny poemat o życiu tytułowego bohatera – króla miasta Uruk, który zyskał sławę dzięki mądrości, odwadze, sile i wspaniałym czynom.

RLdMpHnaDJ2AC

Nieregularna, żółta tablica kamienna z rzędami pisma klinowego, wyraźnie uszkodzona na skutek upływu czasu - widoczne wyszczerbienia, ułamania. Pierwotnie tablica mogła mieć kształt prostokąta. Widoczna pośrodku żłobiona podziałka kolumny, dzieląca tablicę na dwie strony.

Opowieść o Gilgameszu zawiera mit o pradawnym potopie, który bogowie sprowadzili na ludzkość i z którego uratowała się tylko garstka ludzi na statku. Był to motyw bardzo popularny w literaturze Bliskiego Wschodu, dlatego kolejną wersję tej historii znajdujemy w Biblii.

Sumerowie rozbudowali wodny transport śródlądowy. Najprawdopodobniej wymyślili napędzaną siłą wiatru łódź żaglową.   Jako pierwsi zastosowali koło , dzięki któremu wozy ciągnięte przez bydło mogły służyć do transportu.

Stworzyli koło garncarskie, obracane na platformie napędzanej stopami lub rękoma. Za jego pomocą można było szybko wytwarzać naczynia, w których przechowywano i przewożono żywność i towary. Zapewne wynaleźli szkło.

Przyczynili się do rozwinięcia metalurgii, czyli produkcji metali. Sumerowie wytapiali je z różnych minerałów. Szczególnym metalem był brąz, będący połączeniem miedzi i cyny. Wytwarzano z niego coraz lepszą broń i narzędzia: najpierw był roztapiany, a następnie wlewany do form z wypalonej gliny. Wynalezienie i upowszechnienie brązu było bardzo istotne dla rozwoju cywilizacji, dlatego okres historii Bliskiego Wschodu od V do II tys. p.n.e., który nastąpił po epoce kamienia, badacze nazywają epoką brązu. Na ten czas przypada szczyt cywilizacji sumeryjskiej Mezopotamii.

Mieszkańcy Mezopotamii na potrzeby handlu opracowali system miar i wag. Położyli też fundamenty pod rozwój nauk ścisłych, w tym matematyki. Na tabliczkach zachowały się świadectwa dość skomplikowanych obliczeń. Sumerowie zwykle stosowali sześćdziesiątkowy system liczbowy. Jego ślady zachowały się w naszym podziale godzin na 60 minut, a minut na 60 sekund. Jako pierwsi do pomiarów pól i planowania budowli stosowali geometrię. Dokonywali pierwszych, wnikliwych obserwacji nieba i ciał niebieskich, dając początek astronomii. Umieli sporządzać mapy konstelacji, a nawet 12‑miesięczny kalendarz oparty na cyklach Księżyca. Jako pierwsi nauczyli się wytwarzać piwo.

Dla zainteresowanych

Sztandar z UR

Sztandar z Ur to drewniana skrzynia, która prawdopodobnie stanowiła część instrumentu muzycznego. Dawniej uważano, że była obnoszona w czasie bitwy
na drągu niczym sztandar – stąd pochodzi jej nazwa. Zabytek pochodzi z około 2600‑2400 p.n.e. Został znaleziony w jednym z Grobów Królewskich w sumeryjskim mieście Ur. Obecnie znajduje się w Muzeum Brytyjskim w Londynie. Sztandar ozdobiony jest mozaiką z kolorowych kamieni i masy perłowej. Obrazy widniejące na nim przedstawiają życie mieszkańców Sumeru w czasie wojny i pokoju.

R1t4eD3YjJZ1I

Zdjęcie sztandaru na którym są przedstawione przygotowania do uczty w trzech pasach kompozycji. W górnym pasie, po lewej stronie siedzi władca, dalej są słudzy i po prawej stronie jest harfista. W środkowym pasie słudzy z zwierzętami - wołami, kozami, baranami. W ostatnim pasie słudzy i zwierzęta.

Polecenie 2

Wypisz postacie, które rozpoznajesz w górnym pasie sztandaru z Ur.

R14hV9Jkalocm

(Uzupełnij).

Pokaż rozwiązanie

Widoczny jest władca, słudzy, harfista.

Polecenie 2

Wyjaśnij, jakich informacji dostarcza sztandar z Ur.

R14hV9Jkalocm

(Uzupełnij).

Pokaż podpowiedź

Zastanów się co przedstawiają postacie na sztandarze. Co robią? O czym świadczą ich działania?

Pokaż rozwiązanie

Obrazy widniejące na nim przedstawiają życie mieszkańców Sumeru w czasie wojny i pokoju.

R7M0Ps88STDsM

Zdjęcie sztandaru na którym czas wojenny został pokazany w trzech rzędach. W pierwszym górnym rzędzie po środku stoi władca pośród pokonanych jeńców. Władca jest wyższy od pozostałych postaci. Jest też rydwan z wojownikiem. W drugim rzędzie jest scena bitwy. W najniższym pasie przedstawiono rydwany z wojownikami.

Ćwiczenie 9

Odszukaj rydwany i policz je. Następnie opisz wygląd rydwanu. Jaki wynalazek Sumerów został wykorzystany w budowie tego wozu?

R14hV9Jkalocm

(Uzupełnij).

Pokaż podpowiedź

Pamiętaj, że rydwan to dwukołowy pojazd konny.

Pokaż rozwiązanie

Jest 5 rydwanów. Jest to dwukołowy pojazd konny zaprzężony w dwa lub cztery konie, z tyłu otwarty. Do budowy rydwanu wykorzystano wynalazek koła.

Ćwiczenie 9

Wymień nazwę wynalazku Sumerów, który został wykorzystany w budowie rydwanu.

R14hV9Jkalocm

(Uzupełnij).

Pokaż podpowiedź

Przyjrzyj się dokładnie poszczególnym elementom rydwanu.

Pokaż rozwiązanie

Koło.

Ćwiczenie 10

Wyjaśnij, w jaki sposób został wyróżniony władca na ilustracji.

R14hV9Jkalocm

(Uzupełnij).

Pokaż podpowiedź

Postać władcy jest umieszczona w centralnym miejscu ilustracji, w pierwszym rzędzie.

Pokaż rozwiązanie

Władca jest najwyższy z wszystkich przedstawionych.

RSm5BIq2u3UCO

Animacja, w czasie której postacie Sumerów rozmawiające ze sobą o swoich zwyczajach, tradycjach i zachowaniach.

Animacja, w czasie której postacie Sumerów rozmawiające ze sobą o swoich zwyczajach, tradycjach i zachowaniach.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RSm5BIq2u3UCO

Animacja, w czasie której postacie Sumerów rozmawiające ze sobą o swoich zwyczajach, tradycjach i zachowaniach.

Na jednej z tabliczek zawierających mity sumeryjskie zachował się słynny opis rajskiej krainy o nazwie Dilmun. W tej krainie szczęśliwości miała przebywać para wielkich bogów, stworzycieli świata i wszystkich bóstw.

Babilończycy

Po Sumerach Mezopotamię opanowali Babilończycy. Stolicą ich państwa był Babilon – wspaniałe i bogate miasto.

Do Babilonu wchodziło się przez wielką bramę, zwaną Bramą Isztar. Jej rekonstrukcję można obecnie podziwiać w Muzeum Pergamońskim w Berlinie.

R1UsBJIbZ2IMd

Na zdjęciu brama Isztar oblicowana glazurowaną cegłą. Na dole bramy są obramowania pasami rozetek. Brama jest wysoka, wejście jest półkoliste. Brama znajduje się w Sali muzealnej. Na bramie widać smoki i byki.

R41YgVw5l5zKk

Zdjęcie widoku z góry na zespół bram oraz mury: najpierw jest brama mniejsza, potem brama większa. Obiekty są połączone przejściem. Brama Isztar odróżnia się kolorem od pozostałych elementów murów. Po bokach bramy jest po jednej wieży, na planie kwadratu, zwieńczonej krenelażem. Wejście przez bramę jest w kształcie półkola.

Ciekawostka

Na dachu pałacu królewskiego w Babilonie powstał jeden z siedmiu cudów starożytnego świata – wiszące ogrody królowej Semiramidy.

R2g5sFDhvQ3SF

Ilustracja przedstawiająca Semiramidę pośród licznych kobiet. Kobiety są ujęte w różnych sytuacjach. Tańczą, rozmawiają, grają na instrumentach. Jedna z kobiet trzyma na smyczy tygrysa. W części centralnej ukazana jest na łożu, na wpółleżąco Semiramida. Przygląda się kobietom. W tle widać zabudowania pałacu, egzotyczną roślinność.

Kodeks Hammurabiego

R1YLC3ssqz3fz

Zdjęcie stelli z prawami Hammurabiego. Stella u góry jest w kształcie półkola. Na górze jest wizerunek siedzącego władcy przed którym stoi poddany. Poniżej są zamieszczone prawa Hammurabiego.

Najsłynniejszym babilońskim władcą był Hammurabi, który panował w XVIII wieku p.n.e. Kazał spisać pierwszy na świecie zbiór praw. W górnej części słupa, na którym wyryto prawa, znajduje się płaskorzeźba przedstawiająca Hammurabiego, który otrzymuje insygnia władzy od siedzącego na tronie najważniejszego boga Mezopotamii. Oznaczało to, że Hammurabi został wybrany na króla przez bogów, a prawo przez niego sformułowane wyraża ich wolę. Kamień umieszczono przed największą świątynią w Babilonie.

Kodeks Hammurabiego przewidywał bardzo surowe kary. Stanowił na przykład,
że synowi, który uderzył ojca, należy odciąć rękę. Jeśli ktoś wybił drugiemu oko lub ząb albo złamał rękę lub nogę, miał zostać ukarany przez uczynienie mu dokładnie tego samego, czyli także jemu należało wybić ząb lub oko czy też złamać rękę lub nogę. Stąd mówimy, że Kodeks Hammurabiego oparty był na zasadzie „oko za oko, ząb za ząb”.

Babilończycy swoją wiedzę astronomiczną wykorzystywali do odczytywania wróżb. Wierzyli, że o losach ludzi decydują gwiazdy. Szczególnie ważny był według nich moment urodzenia, któremu przypisywali określony znak zodiaku, mający wyznaczać charakter i los człowieka. Byli bardzo przesądni. To z ich czasów pochodzi przekonanie, że liczba 13 jest pechowa, 7 – szczęśliwa, a czarny kot, który przebiegł przez drogę, przynosi nieszczęście.

Ćwiczenia

Słownik