Gatunki instrumentalne baroku - suita barokowa
Ważne daty
1557 – pojawienie się po raz pierwszy pojęcia suity jako określenia zestawu tańców typu branle
1674 – pierwsze pojawienie się pojęcia suity w tytule publikacji (Theil zweystimmiger Sonaten und Suiten D. Beckera)
poł. XVII w. – dołączenie do suity gigue – zapoczątkowanie procesu stabilizacji cyklu suitowego
koniec XVII w. – wykrystalizowanie stałego układu suity, w którym następowały po sobie kolejno allemande, courante, sarabanda i gigue
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.
5. Barok. Uczeń:
2) omawia cechy wybranych form muzycznych (fuga, preludium, toccata, suita i partita, tańce: menuet, gawot; koncert, concerto grosso, sonata barokowa, uwertura, opera, oratorium, pasja, kantata);
4) wymienia i charakteryzuje twórczość kompozytorów (Claudio Monteverdi, Johann Sebastian Bach, Georg Friedrich Haendel, Antonio Vivaldi, Arcangelo Corelli, klawesyniści francuscy: Jean Philippe Rameau, François Couperin);
6) zna pojęcia: system dur‑moll, polifonia imitacyjna, bas cyfrowany (basso continuo), kontrapunkt, forma ewolucyjna, orkiestra barokowa, improwizacja, forma wariacyjna, ostinato, system równomiernie temperowany, bel canto.
II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:
1) zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych;
2) nazywa i porządkuje główne nurty, gatunki i style muzyczne, wskazuje formy wypowiedzi artystycznej spoza tradycyjnej klasyfikacji, uzasadniając swoją wypowiedź;
3) zna konteksty kulturowe i naukowe powstawania muzyki;
4) dokonuje analizy percepcyjnej, uwzględniając:
a) elementy muzyki,
b) podstawowe techniki kompozytorskie,
c) cechy stylów muzycznych,
d) strukturę gatunków i form muzycznych, ich zmiany i rozwój,
e) funkcje: np. religijna, społeczna, użytkowa, artystyczna i in.;
5) rozpoznaje cechy stylistyczne utworu reprezentującego określoną epokę muzyczną;
6) potrafi odnaleźć konotacje między dziełami dawnymi a obecnymi we współczesnej kulturze popularnej, np.:
e) J.S. Bach Aria na strunie G z III Suity Orkiestrowej G‑dur – Procol Harum A Whiter Shade of Pale,
III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:
1) wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata itp.) i/lub pisemnej (np. esej, referat itp.) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię;
3) interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne;
4) formułuje logiczną wypowiedź na temat dzieł, form, gatunków, stylów, technik i twórców muzycznych, uwzględniając zależności między nimi w kontekście: genezy, przeobrażeń, porównań.
charakteryzować suitę jako formę instrumentalną okresu baroku;
określać elementy suity;
określać pochodzenie tańców barkowych;
opisywać sposób wykonywania wybranych tańców barokowych;
analizować przebieg zapisu nutowego podczas odsłuchu pliku dźwiękowego;
przyporządkowywać utwory do ich autorów.
Narodziny suity barokowej
Pojęcie suita wywodzi się z francuskiego suite (tłum.: następstwo, kolejność), jednak w baroku forma ta przyjmowała różne nazwy: lesson, partita. Początków suity należy szukać w renesansowych Włoszech, gdzie pierwszy raz zestawiono ze sobą dwa tańce, połączone wspólnym cantus firmuscantus firmus, ale kontrastujące ze sobą pod względem agogicznymagogicznym i metrorytmicznym. W XVI wieku zestawianie ze sobą tańców rozpowszechniło się na skalę europejską, a początkowy zbiór dwóch tańców (pierwszego – powolnego w metrummetrum parzystym, drugiego – szybkiego w metrum nieparzystym) rozszerzył się o dodatkowe dwa, co w następstwie wpłynęło na wytworzenie się formy suity barokowej, składającej się z czterech głównych tańców: allemande, courante, sarabande, gigue, wzbogaconej o taneczne (m.in.: anglaiseanglaise, bourréebourrée, gawotgawot, rigaudonrigaudon, forlanaforlana, hornpipehornpipe, passepiedpassepied, polonaisepolonaise, menuetmenuet, loureloure, passacagliapassacaglia) i nietanecznymi (m.in.: fugafuga, preludiumpreludium, fantazjafantazja, toccatatoccata) intermezzamiintermezzami.
Główne tańce w baroku
Allemande
Allemande jest tańcem pochodzenia niemieckiego, o którym pierwsze zapisy pochodzą z XVI wieku, jednak jako część suity zaistniał dopiero w XVII wieku. Zazwyczaj znajduje się na początku cyklu i charakteryzuje się wolnym tempem oraz parzystym metrum Indeks górny 44/Indeks dolny 44 z przedtaktem. Forma allemande z początku baroku znacznie różniła się od późnobarokowego, kiedy zostało oparte na jednolitym kontinuum rytmicznym i zatraciła taneczny charakter.
Wysłuchaj teraz tańca Allemande ze Suity e‑moll HWV 429 autorstwa Georga Friedricha Händla.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R10f4uihz82a2
Film edukacyjny pt. „Allemande”. W celu odtworzenia należy w dolnym lewym rogu nacisnąć szary trójkąt. W filmie wyświetlany jest zapis nutowy utworu symultanicznie z odtwarzaniem utworu. Kompozycja ma tempo umiarkowane i wykonywana jest przez klawesyn. Występują w niej liczne ozdobniki. Utwór cechuje taneczny, dostojny charakter. Dynamika nie jest zróżnicowana.
Courante
Courante jest tańcem dworskim pochodzenia francuskiego. Początkowo wyróżniano dwie jego odmiany: włoski corrente, charakteryzujący się melodyką figuracyjną, przewagą fakturyfaktury homofonicznejhomofonicznej, wyrazistą rytmikąrytmiką, trójdzielnym metrum Indeks górny 33/Indeks dolny 22, Indeks górny 66/Indeks dolny 44 lubIndeks górny 33/Indeks dolny 44 i szybkim tempem oraz francuski courante, cechujący się przewagą kontrapunktówkontrapunktów, złożonymi figurami melodycznymi, licznymi synkopamisynkopami, trójdzielnym metrumIndeks górny 33/Indeks dolny 22, Indeks górny 66/Indeks dolny 44 lub Indeks górny 33/Indeks dolny 44 i wolnym lub umiarkowanym tempem. W XVIII wieku nastąpiła synteza obydwu odmian, która w suicie barokowej usytuowana została zazwyczaj jako jej druga część.
Wysłuchaj teraz tańca Courante ze Suity e‑moll HWV 429 autorstwa Georga Friedricha Händla.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/ROz4ctsfzbxFr
Film edukacyjny pt. „Courante”. W celu odtworzenia należy w dolnym lewym rogu nacisnąć szary trójkąt. W filmie wyświetlany jest zapis nutowy utworu symultanicznie z odtwarzaniem utworu. Kompozycja ma tempo szybkie. Cechuje się dostojnym, tanecznym charakterem z licznymi ozdobnikami. Wykonywana jest przez klawesyn. Brak różnic dynamicznych.
Sarabanda
Sarabanda pochodzi z Hiszpanii, który początkowo tańczony był w towarzystwie gitary oraz instrumentów perkusyjnych: kastanietów lub tamburynów. Miała śpiewany refren o tematyce miłosnej, a nawet erotycznej, przez co Filip II (1527‑1598) zabronił tańczenia sarabandy w katolickiej Hiszpanii. Do cyklu suity została wprowadzona w XVII wieku i zazwyczaj utrzymana była w powolnym tempie i trójdzielnym metrum Indeks górny 33/Indeks dolny 22, Indeks górny 33/Indeks dolny 44 z charakterystycznym akcentem na 2 (synkopa).
Wysłuchaj teraz tańca Sarabande ze Suity e‑moll HWV 429 autorstwa Georga Friedricha Händla.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R18oMsBBBD50T
Film edukacyjny pt. „Sarabande”. W celu odtworzenia należy w dolnym lewym rogu nacisnąć szary trójkąt. W filmie wyświetlany jest zapis nutowy utworu symultanicznie z odtwarzaniem utworu. Kompozycja ma tempo wolne. Cechuje się dostojnym, tanecznym lecz melancholijnym charakterem z licznymi ozdobnikami. Wykonywana jest przez klawesyn. Brak różnic dynamicznych.
Gigue
Taniec pochodzi ze Szkocji i Irlandii, od XV w. znany był pod nazwą jig. Jako utwór instrumentalny zadebiutował wśród wirginalistów angielskich, a za sprawą francuskiego lutnisty, Jacquesa Gaultiera (1617‑1652) rozprzestrzenił się na cały kontynent, stając się w następstwie zamykającą częścią cyklu suity barokowej. Charakteryzuje się szybkim tempem, najczęściej w metrum Indeks górny 33/Indeks dolny 88, Indeks górny 66/Indeks dolny 88,Indeks górny 99/Indeks dolny 88, Indeks górny 1212/Indeks dolny 88 i ma linię melodyczną ozdobioną licznymi trylamitrylami.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RvqJo4S9Xkk13
Film edukacyjny pt. „Gigue”. W celu odtworzenia należy w dolnym lewym rogu nacisnąć szary trójkąt. W filmie wyświetlany jest zapis nutowy utworu symultanicznie z odtwarzaniem utworu. Kompozycja ma tempo szybkie. Cechuje się dostojnym, tanecznym charakterem z licznymi ozdobnikami. Wykonywana jest przez klawesyn. Brak różnic dynamicznych.
Suita jako forma uniwersalna
Oprócz stałych elementów suity barokowej, znalazły się w niej także części zmienne, które spopularyzowały tak wzbogaconą formę. Zazwyczaj wprowadzono je między sarabandą a gigue. Zabieg ten spowodował częste zacieranie się granic pomiędzy stałymi elementami a uzupełniającymi. Przykładem jest aria na strunie G z III suity orkiestrowej D‑dur BWV 1068 Johanna Sebastiana Bacha (1685‑1750).
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DmLiYBvlP
Utwór muzyczny: Aria na strunie G z III suity orkiestrowej D‑dur BWV 1068 Johanna Sebastiana Bacha w wykonaniu Takako Nishizaki. Utwór pochodzi z albumu BACH, J. S.: Violin Concertos, BWV 1041-1043. Kompozycja ma wolne tempo. Cechuje ją kantylenowy, wzruszający charakter. Partię solową wykonują skrzypce.
Forma suita lub jej części często pojawiają się w muzyce późniejszych okresów. W innych niż klasyczne rodzajach muzyki, czego przykładem jest tzw. suita rockowa. Wysłuchaj utworu z lat 60. XX wieku pt. A Whiter Shade of Pale zespołu Procol Harum. Porównaj go z Arią na strunie G Bacha i uzasadnij tezę o inspiracji współczesnych muzyków dziełem barokowym.
Procol Harum, „A Whiter Shade Of Pale”, online-skills, CC BY 3.0 Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DmLiYBvlP Procol Harum, „A Whiter Shade Of Pale”, online-skills, CC BY 3.0 Utwór muzyczny: A Whiter Shade of Pale zespołu Procol Harum. Utwór pochodzi z albumy Procol Harum wydanego w 1967 roku. Kompozycja ma umiarkowane tempo. Cechuje ją dynamiczny, poruszający charakter. Wykonywana jest przez głos męski z towarzyszeniem zespołu rockowego. | Johann Sebastian Bach, „III suita orkiestrowa D-dur BWV 1068”, „Aria na strunie G”, online-skills, CC BY 3.0 Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DmLiYBvlP Johann Sebastian Bach, „III suita orkiestrowa D-dur BWV 1068”, „Aria na strunie G”, online-skills, CC BY 3.0 Utwór muzyczny: Aria na strunie G z III suity orkiestrowej D‑dur BWV 1068 Johanna Sebastiana Bacha w wykonaniu Takako Nishizaki. Utwór pochodzi z albumu BACH, J. S.: Violin Concertos, BWV 1041-1043. Kompozycja ma wolne tempo. Cechuje ją kantylenowy, wzruszający charakter. Partię solową wykonują skrzypce. |
Georg Friedrich Haendel (1685‑1759) rozbudował swoje suity nawet do siedmiu części, wprowadzając do nich elementy sonaty kościelnej i kameralnej. Ich forma jest swobodniejsza, z przewagą techniki polifonicznej. Charakterystyczną cechą Haendla jest rozpoczynanie suit preludium oraz stosowanie niewykraczającej ponad czterogłos fugi.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DmLiYBvlP
Utwór muzyczny: Suita e-moll HWV 429 allegro autorstwa Georgea Friedricha Haendla. Wykonawca: Simon Stella (klawesyn). Kompozycja ma szybkie tempo. Cechuje ją wesoły, dynamiczny charakter. Brak zróżnicowania dynamicznego.
We Francji w okresie późnego baroku kompozytorzy tworzyli muzykę klawesynową, co wpłynęło na ukształtowanie się nowej formy suity o rozbudowanej ornamentyce i zmierzającej ku programowości. Forma ta uprawiana między innymi przez Louisa Couperina (1626‑1661), Jeana Philippe`a Rameau (1683‑1764) i Charlesa Dieuparta (1667‑1740) powszechna była w okresie rokoka i okresów późniejszych, w których wpłynęła na rozwój form miniaturowych.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DmLiYBvlP
Utwór muzyczny: Suita g-moll, Passacaglia, autorstwa Louisa Couperina w wykonaniu Giulia Nuti. Utwór ten został odegrany na klawesynie zbudowanym przez Louise Denise w 1658 roku. Kompozycja ma umiarkowane tempo. Cechuje ją podniosły, taneczny charakter z licznymi ozdobnikam
Zadania
„(...)pochodzi ze Szkocji i Irlandii, od XV wieku. (...) Jako utwór instrumentalny zadebiutował wśród wirginalistów angielskich. (...) Charakteryzuje się szybkim tempem, najczęściej w metrum 3/8, 6/8, 9/8, lub 12/8.” Możliwe odpowiedzi: 1. Gigue, 2. Courante, 3. Sarabanda
O jakim tańcu jest mowa w poniższym fragmencie?
„(...)pochodzi ze Szkocji i Irlandii, od XV wieku. (...) Jako utwór instrumentalny zadebiutował wśród wirginalistów angielskich. (...) Charakteryzuje się szybkim tempem, najczęściej w metrum 3/8, 6/8, 9/8, lub 12/8.”
- Gigue
- Courante
- Sarabanda
Uporządkuj według kolejności tańce występujące w suicie, przesuwając kafle z nazwami.
- GIGUE
- ALLEMANDE
- SARABANDA
- COURANTE
Do tańca dopasuj jego opis.
ludowy taniec starofrancuski w dość szybkim tempie, w takcie parzystym, zwykle z odbitką ćwierćnutową; w formie stylizowanej często wchodził w skład barokowej suity., szybki taniec włoski, popularny w okresie baroku; też: muzyka do tego tańca., francuska odmiana tańca pochodzenia angielskiego, utrzymana w metrum parzystym i żywym tempie., starofrancuski taniec ludowy w tempie umiarkowanym, w takcie 2/4, lub 4/4 z odbitką (przedtaktem) półaktową.
| Anglaise | |
| Bourrée | |
| Forlana | |
| Gawot |
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DmLiYBvlP
Utwór muzyczny: Passacaglia w wykonaniu Giulia Nuti. Utwór ten został odegrany na klawesynie zbudowanym przez Louise Denise w 1658 roku. Kompozycja ma umiarkowane tempo. Cechuje ją podniosły, taneczny charakter z licznymi ozdobnikami.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DmLiYBvlP
Utwór muzyczny: Suita e-moll HWV 429 allegro. Wykonawca: Simon Stella (klawesyn). Kompozycja ma szybkie tempo. Cechuje ją wesoły, dynamiczny charakter. Brak zróżnicowania dynamicznego.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DmLiYBvlP
Utwór muzyczny: Aria na strunie G z III suity orkiestrowej D‑dur BWV 1068 w wykonaniu Takako Nishizaki. Utwór pochodzi z albumu BACH, J. S.: Violin Concertos, BWV 1041-1043. Kompozycja ma wolne tempo. Cechuje ją kantylenowy, wzruszający charakter. Partię solową wykonują skrzypce.
Wysłuchaj utworów i uzupełnij dane w pustych polach.
| Utwór | Nazwisko autora | Tytuł utworu | Część utworu |
|---|---|---|---|
| Utwór 1 | Passacaglia | ||
| Utwór 2 | Suita e-moll HWV 429 | ||
| Utwór 3 | III suita orkiestrowa D-dur BWV 1068 | Aria na strunie G |
Przyporządkuj intermezza do odpowiednich zbiorów: tanecznych lub nietanecznych.
menuet, fuga, anglaise, preludium, fantazja, gawot, bourrée, passacaglia, passepied, toccata, forlana
| Intermezza taneczne | |
|---|---|
| Intermezza nietaneczne |
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RYKedqDOGnknG
Film edukacyjny pt. „Wizualizacja tańców”. W celu obejrzenia filmu należy nacisnąć na biały trójkąt na szarym tle. Podczas projekcji filmu możemy poznać dwa tańce. taniec 1. Allemande. Para w strojach odpowiednich do epoki wykonują taniec. Taniec 2. Sarabanda. Mężczyzna w stroju z opoki tańczy. Dwie kobiet siedzą obserwując jego taniec. Z tyłu widoczni są muzycy.
Rozpoznaj kraj pochodzenia prezentowanych tańców.
Niemcy, Hiszpania
Taniec 1- ..................
Taniec 2- ..................
Rozwiąż krzyżówkę.
- Taniec pochodzący z Hiszpanii, który początkowo tańczony był w towarzystwie gitary oraz instrumentów perkusyjnych: kastanietów lub tamburynów.
- Utwór polifoniczny instrumentalny lub wokalny, w którym poszczególne głosy kolejno podejmują temat.
- Wszelkie zjawiska dotyczące zmiany tempa w utworze muzycznym.
- Dawny francuski taniec dworski, pochodzenia ludowego, w metrum trójdzielnym, tempie umiarkowanym, tańczony parami.
- Starofrancuski taniec ludowy w tempie umiarkowanym, w takcie 2/4 lub 4/4 , z odbitką (przedtaktem) półtaktową.
| 1 | ||||||||||||||
| 2 | ||||||||||||||
| 3 | ||||||||||||||
| 4 | ||||||||||||||
| 5 |
Porównaj dwie formy muzyki instrumentalnej: concerto grosso ze suitą barkową. Szczególna uwagę zwróć na funkcję tych dwu form.
Słownik pojęć
(gr. agoge – prowadzenie, ruch) wszelkie zjawiska dotyczące zmiany tempa w utworze muzycznym.
(fr. anglaise – angielski) francuska odmiana tańca pochodzenia angielskiego, utrzymana w metrum parzystym i żywym tempie.
ludowy taniec starofrancuski w dość szybkim tempie, w takcie parzystym, zwykle z odbitką ćwierćnutową; w formie stylizowanej często wchodził w skład barokowej suity.
(łac. cantus firmus – śpiew stały) linia melodyczna utworu, będąca podstawą kompozycji wielogłosowej.
(łac. factura – wykonanie czegoś, obróbka, budowa) rodzaj użytych przez kompozytora środków technicznych i sposób ich realizowania w kompozycji.
oryginalny utwór instrumentalny oparty na wielu kontrastujących ze sobą tematach.
szybki taniec włoski, popularny w okresie baroku; też: muzyka do tego tańca.
utwór polifoniczny instrumentalny lub wokalny, w którym poszczególne głosy kolejno podejmują temat.
starofrancuski taniec ludowy w tempie umiarkowanym, w takcie 2/4, lub 4/4 z odbitką (przedtaktem) półaktową.
typ budowy wielogłosowych utworów muzycznych, w których tylko jeden głos prowadzi melodię.
taniec angielski i irlandzki w metrum 3/2 z synkopą lub 4/4 z przedtaktem, w ruchu ósemkowym.
krótki fragment orkiestrowy o charakterze nastrojowym, wpleciony w akcję dramatyczną opery; miniatura na fortepian (rzadziej przeznaczona na inny instrument, czy na orkiestrę)
(łac. punctus contra punctum – nuta przeciw nucie) teoria równoczesnego prowadzenia samodzielnych linii melodycznych (głosów) w utworach polifonicznych (wielogłosowych); samodzielna melodia towarzysząca w innym głosie tematowi w utworze polifonicznym.
taniec francuski w umiarkowanym tempie, metrum 6/8 lub 3/4, spotykany w barokowych suitach.
dawny francuski taniec dworski, pochodzenia ludowego, w metrum trójdzielnym, tempie umiarkowanym, tańczony parami (z charakterystycznymi drobnymi krokami tańczących, posuwistymi ruchami, ukłonami).
muz. zasada porządkowania przebiegu dźwięków w utworze pod względem ich wartości rytmicznej (tzn. relatywnego czasu trwania) i rozkładu akcentów w obrębie taktu.
w XVII w. w Hiszpanii pieśń o charakterze tanecznym, w metrum trójdzielnym, śpiewana z towarzyszeniem gitary; passacaglia wariacyjna — skrystalizowana w XVII w. forma muz., będąca szeregiem wariacji opartych na stałej formule basowej, utrzymanych na ogół w metrum trójdzielnym i tempie umiarkowanym.
taniec z Bretanii, w metrum 3/8 lub 6/8 i w szybkim tempie, popularny na fr. dworze Ludwika XIV i Ludwika XV; w formie stylizowanej występował w barok. suicie i operze.
muz. polski taniec kołowy lub korowodowy, trójmiarowy (w metrum 3/4), o umiarkowanym tempie i charakterystycznej formule rytmicznej: ósemka, 2 szesnastki i 4 ósemki oraz w kadencji (tzw. słabej lub żeńskiej, tzn. z zakończeniem wypadającym na słabą część taktu): 4 szesnastki i 2 ćwierćnuty.
muz. początkowo krótki utwór o charakterze improwizacyjnym na organy lub lutnię, z fragmentami akordowymi i figuracyjnymi, w okresie baroku wstęp do suity lub fugi.
taniec prowansalski z XVII w., w żywym tempie, metrum parzystym; wszedł do barokowej suity.
całokształt przebiegu rytmicznego w utworze muzycznym.
(gr. synkope – obcięcie) przesunięcie naturalnego akcentu metrycznego na dźwięk nieakcentowany przez wydłużenie wartości rytmicznej nuty nieakcentowanej i przetrzymanie jej przez część akcentowaną.
(wł. toccare – dotykać) kompozycja na instrument klawiszowy charakteryzująca się stosowaniem na przemian partii akordowych i szybkich pasaży; często łączona jest z fugą; później oznaczało utwór również na orkiestrę o szybkich, drobnych wartościach rytmicznych, realizowanych z dużą wyrazistością.
(wł. trillo) typ ozdobnika polegający na szybkiej i wielokrotnej zamianie dźwięku, do którego się odnosi, z jego sąsiednim górnym oddalonym o małą lub wielką sekundę.
Słownik powstał na podstawie:
Habela J., Słowniczek muzyczny, PWN 1983
https://encyklopedia.pwn.pl/
Biblioteka muzyczna
Bibliografia
Bukofzer M., Muzyka w epoce baroku. Od Monteverdiego do Bacha, PWN 1970.
Gwizdalanka D., Historia muzyki 2, PWM 2006.
Habela J, Słowniczek muzyczny, PWN 1983.
Szlagowska D. Muzyka Baroku, Akademia Muz. w Gdańsku, 1998.