Na ilustracji fortepian i pięciolinia z nutami. Po środku duży napis: Elementy dzieła muzycznego - melodia
Na ilustracji fortepian i pięciolinia z nutami. Po środku duży napis: Elementy dzieła muzycznego - melodia
Elementy dzieła muzycznego - melodia
Źródło: Barbara Mielcarek-Krzyżanowska.
Sięgaj, gdzie wzrok nie sięga...
Rodzaje melodyki
Wiesz już, że melodyka to następstwo dźwięków różnych wysokości, opartych o schemat rytmiczno – metryczny, tzn. rytm zapisany w danym metrum. Reasumując, dźwięki o różnych wysokościach połączone z rytmem tworzą melodię. Zaś każda melodia posiada cechy, które ją opisują. Są to m.in.
Punkt kulminacyjny, czyli najważniejszy, najbardziej istotny moment w utworze;
ambitus, czyli rozpiętość interwałowa pomiędzy najniższym a najwyższym dźwiękiem melodii;
charakterystyczne interwały;
charakterystyczne powtarzające się zwroty melodyczne lub wartości rytmiczne, np. ostinato;
kierunek melodii: wznoszący, opadający, linia falista, i inne.
Wszystkie te cechy sprawiają, iż wyróżnić możemy następujące rodzaje melodyki:
melodyka kantylenowa;
melodyka figuracyjna;
melodyka deklamacyjna;
melodyka ornamentalna.
Na poniższym zapisie nutowym zwróć uwagę na trzy elementy:
dla każdego głosu przed kluczem jest oznaczony ambitus melodii;
w każdym głosie (sopran – alt – tenor – bas) melodia ma układ horyzontalny, czyli poziomy;
dźwięki z czterech głosów tworzą razem współbrzmienia, czyli harmonię. Widoczne jest to w układzie wertykalnym, czyli w pionie.
RVTNXXX1E2ZLF
Ilustracja przedstawia zapis nutowy „Astiterunt reges terrae – Septimum responsorium, Sabbato Sancto”, autorstwa Tomása Luisa de Victoria. Na ilustracji umieszczone są kolejno ponumerowane, aktywne punkty, po wybraniu których wyświetlą się dodatkowe informacje: 1. Soprano Ambitus dla tego głosu, czyli sopranu to rozpiętość od dźwięku f1 do g2., 2. Ambitus dla tego głosu, czyli altu to rozpiętość od dźwięku g do b1., 3. Tenor Ambitus dla tego głosu, czyli tenoru to rozpiętość od dźwięku g 1do g2 (w zapisie) g do g1 (w brzmieniu)., 4. Bass Ambitus dla tego głosu, czyli basu to rozpiętość od dźwięku c do d1.
Ilustracja przedstawia zapis nutowy „Astiterunt reges terrae – Septimum responsorium, Sabbato Sancto”, autorstwa Tomása Luisa de Victoria. Na ilustracji umieszczone są kolejno ponumerowane, aktywne punkty, po wybraniu których wyświetlą się dodatkowe informacje: 1. Soprano Ambitus dla tego głosu, czyli sopranu to rozpiętość od dźwięku f1 do g2., 2. Ambitus dla tego głosu, czyli altu to rozpiętość od dźwięku g do b1., 3. Tenor Ambitus dla tego głosu, czyli tenoru to rozpiętość od dźwięku g 1do g2 (w zapisie) g do g1 (w brzmieniu)., 4. Bass Ambitus dla tego głosu, czyli basu to rozpiętość od dźwięku c do d1.
Tomás Luis de Victoria, Astiterunt reges terrae – Septimum responsorium, Sabbato Sancto”
Źródło: zpe.gov.pl.
Melodyka kantylenowa
Kantylena, to typ melodyki o charakterze lirycznym, charakteryzującej się wolnym tempem, przeciwstawianej melodyce figuracyjnej. Kantylena rozwinęła się w stylu bel canto; typowa jest dla arii i pieśni lirycznych, a także dla utworów instrumentalnych o charakterze lirycznym (np. nokturny F. Chopina).
Źródło: red. Andrzej Chodkowski, Encyklopedia muzyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
W melodyce kantylenowej melodia ma liryczny i śpiewny charakter (cantabile z włoskiego znaczy śpiewnie). Dotyczy to zarówno melodii śpiewanej, jak i wykonywanej na instrumencie. W melodyce tej nie występują duże skoki interwałów, a drobne wartości rytmiczne są stosowane bardzo oszczędnie. Kantylena charakteryzuje się także stosowaniem artykulacji legato. Warto wiedzieć, że kantylena odpowiada naturalnym dyspozycjom głosu ludzkiego. Początki kantyleny sięgają średniowiecznych chorałów opartych na długich dźwiękach.
Wysłuchaj uważnie „Pie Jesu Domine” z Requiem Gabriela Fauré. Jest to znakomity przykład kantyleny. Jeżeli chcesz możesz wielokrotnie odsłuchiwać poszczególne fragmenty i dokładnie je analizować ze słuchu.
R1GJ2EXT4LF8V
Na obrazie Johna Singera Sargenta pt.: „Portret Gabirela Fauré” znajduje się starszy mężczyzna, z siwymi, zaczesanymi do tyłu włosami, dość długimi wąsami. Oczy kompozytora są ciemne, nos średniej wielkości. Mężczyzna ubrany jest w białą koszulę z kołnierzykiem i ciemną marynarkę. Namalowany jest z profilu, patrzy w prawą stronę. Na ilustracji umieszczony jest punkt interaktywny, po naciśnięciu którego pojawia się napis: Fauré Requiem in D Minor, Op. 48 - 4. Pie Jesu. Kompozytor: Gabriel Fauré Wykonawca: Sylvia Mc Nair, Academy of St. Martin in the Fields, John Virch, Sir Neville Marriner. Poniżej znajduje się punkt służący do uruchamiania muzyki. Na nagraniu solistka - sopran - wysoki głos żeński z towarzyszeniem orkiestry. Utwór jest bardzo spokojny i delikatny, kojący. Solistka śpiewa łagodną, miłą kantylenę. Akompaniament orkiestry jest bardzo subtelny.
Na obrazie Johna Singera Sargenta pt.: „Portret Gabirela Fauré” znajduje się starszy mężczyzna, z siwymi, zaczesanymi do tyłu włosami, dość długimi wąsami. Oczy kompozytora są ciemne, nos średniej wielkości. Mężczyzna ubrany jest w białą koszulę z kołnierzykiem i ciemną marynarkę. Namalowany jest z profilu, patrzy w prawą stronę. Na ilustracji umieszczony jest punkt interaktywny, po naciśnięciu którego pojawia się napis: Fauré Requiem in D Minor, Op. 48 - 4. Pie Jesu. Kompozytor: Gabriel Fauré Wykonawca: Sylvia Mc Nair, Academy of St. Martin in the Fields, John Virch, Sir Neville Marriner. Poniżej znajduje się punkt służący do uruchamiania muzyki. Na nagraniu solistka - sopran - wysoki głos żeński z towarzyszeniem orkiestry. Utwór jest bardzo spokojny i delikatny, kojący. Solistka śpiewa łagodną, miłą kantylenę. Akompaniament orkiestry jest bardzo subtelny.
John Singer Sargent, Portret Gabirela Fauré
Źródło: zpe.gov.pl.
Typowymi przykładami kantyleny w muzyce wokalnej są pieśni solowe Franza Schuberta, prekursora stylu romantycznego w muzyce. Schubert był lirykiem, a jego ulubioną formą była pieśń. W sumie skomponował ich ponad 600. Oczywiście nie wszystkie pieśni Schuberta mają charakter kantyleny. Tworzył także pieśni deklamacyjne, oparte na recytatywach oraz na instrumentalnych wariacjach i figuracjach. Ale o tych rodzajach melodyki dowiesz się na kolejnej lekcji.
Przed Toba kolejny przykład kantyleny, tym razem instrumentalnej. Podczas słuchania rozwiąż zadanie 4.
RE1E4UBZCCAM2
Ilustracja interaktywna przedstawia portret Roberta Schumanna. Kompozytor jest przedstawiony jako dość młody, dorosły mężczyzna. Twarz ma dość mocno zbudowaną, ciemne włosy sięgają za ucho. Oczy ma zmrużone, nos średniej wielkości. Ubrany jest w białą koszulę, która jest prawie w całości przysłonięta ciemną apaszką i w ciemny surdut. Po naciśnięciu punktu aktywnego pojawia się napis: “Marzenie ze zbioru Sceny dziecięce op. 15 nr 7, autorstwa Roberta Schumanna. Poniżej znajduje się punkt służący do uruchomienia muzyki. Na nagraniu spokojny, pogodny utwór wykonany na fortepianie. Melodia jest kantylenowa, akompaniament dyskretny, ale pogłębiający charakter utworu.
Ilustracja interaktywna przedstawia portret Roberta Schumanna. Kompozytor jest przedstawiony jako dość młody, dorosły mężczyzna. Twarz ma dość mocno zbudowaną, ciemne włosy sięgają za ucho. Oczy ma zmrużone, nos średniej wielkości. Ubrany jest w białą koszulę, która jest prawie w całości przysłonięta ciemną apaszką i w ciemny surdut. Po naciśnięciu punktu aktywnego pojawia się napis: “Marzenie ze zbioru Sceny dziecięce op. 15 nr 7, autorstwa Roberta Schumanna. Poniżej znajduje się punkt służący do uruchomienia muzyki. Na nagraniu spokojny, pogodny utwór wykonany na fortepianie. Melodia jest kantylenowa, akompaniament dyskretny, ale pogłębiający charakter utworu.
Johann Anton Völlner, „Portret Roberta Schumanna”, 1850, thelistenersclub.com, CC BY 3.0 (ilustracja) ; Robert Schumann „Marzenie" ze zbioru „Sceny dziecięce" op. 15 nr 7, AMFN, CC BY 3.0
Melodyka figuracyjna
Poprzednia lekcja uzupełniła Twoja wiedzę na temat melodii i melodyki oraz cech melodyki kantylenowej. Na dzisiejszej lekcji nauczysz się rozpoznawać melodykę figuracyjną, ornamentalną i deklamacyjną.
Figuracja, zasada kształtowania melodyki, polegająca na przyjęciu za podstawę linii melodycznej skal i struktur akordowych systemu funkcyjnego. Wyróżnia się figurację melodyczną i harmoniczną. Figuracja melodyczna polega na wykorzystaniu przy kształtowaniu melodyki gamy diatonicznej lub chromatycznej w postaci zasadniczej lub przekształconej.
Źródło: red. Andrzej Chodkowski, Encyklopedia muzyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
Figuracja polega na wprowadzeniu do utworu rozdrobnionych wartości rytmicznych, które urozmaicają melodię. Linia melodyczna w figuracji oparta jest często na dźwiękach tzw. akordów rozłożonych na składniki, prowadzonych zazwyczaj w drobnych i równych wartościach rytmicznych. W figuracji mogą wystąpić szybkie przebiegi pasażowe lub skalowe. Mogą być powtarzane charakterystyczne figury lub motyw. Niektóre rodzaje figuracji są tak charakterystyczne, że stosuje się dla nich oddzielne nazwy, np. Bas Albertiego. Warto podkreślić, że melodyka figuracyjna, związana z rozwijaniem sprawności technicznej w grze na instrumentach, występuje najczęściej w muzyce instrumentalnej, a melodyka kantylenowa (kantylena) — w muzyce wokalnej. Jednocześnie trzeba pamiętać o tym, że kantylena przypisana jest również do muzyki instrumentalnej. Przykładu takiej muzyki słuchałeś podczas poprzedniej lekcji w utworze Roberta Schumanna - Marzenie.
Melodyka ornamentalna
Rozwijanie sprawności technicznej i zdobnictwa dało w efekcie melodykę ornamentalną, stosowaną tak w muzyce instrumentalnej jak i wokalnej. Jednak melodyka figuracyjna i ornamentalna znalazły najdogodniejsze możliwości rozwoju w muzyce instrumentalnej.
Źródło: red. Andrzej Chodkowski, Encyklopedia muzyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
Ozdobniki, ornamenty to ozdobne zwroty i figury dźwiękowe, także stosowane na ich oznaczenie znaki graficzne przy nutach. Rozwinęły się zwłaszcza w XVII w. we Francji; stosowali je często w swej twórczości klawesyniści francuscy. Najważniejszymi ozdobnikami, stosowanymi do czasów obecnych, są: przednutka krótka (acciaccatura), skracająca minimalnie wartość rytmiczną poprzedzanego dźwięku; przednutka długa (appoggiatura), zmniejszająca wartość poprzedzanego dźwięku o połowę; toczek, grupa 2 lub więcej przednutek, krótkich dźwięków, biegnących najczęściej w ruchu sekundowym w górę lub w dół ku ozdabianemu dźwiękowi; mordent, polegający na szybkim przejściu z dźwięku gł. na jego sekundę górną lub dolną i powrocie do punktu wyjścia; obiegnik (gruppetto), polegający na przeplataniu dźwięku jego górną i dolną sekundą; tryl, będący wielokrotnym, szybkim i naprzemiennym następstwem dźwięku i jego górnej sekundy; arpeggio, polegające na szybkim wykonaniu składników akordu, zwykle od najniższego do najwyższego; biegnik, będący szeregiem krótkich i szybko następujących po sobie dźwięków, najczęściej w ruchu sekundowym.
Źródło: https://www.rmfclassic.pl/encyklopedia/ozdobniki.html (dostęp z dnia 31.03.2018)
Ornamentyka była niezwykle popularna w muzyce dawnej i stanowiła nieodłączny element praktyki wykonawczej. Kompozytorzy francuscy ornamentację zapisywali bardzo precyzyjnie, we Włoszech zaś ceniono improwizacyjność. Szczególną mnogość ornamentów wypracowała muzyka klawesynowa. Warto zaznaczyć, że stosowanie ornamentów nie jest zarezerwowane tylko dla tzw. muzyki poważnej. Bogactwo ornamentów improwizowanych stosuje muzyka jazzowa oraz muzyka ludowa.
Wysłuchaj uważnie utwór, który pomoże zrozumieć istotę melodyki ornamentalnej. Przed Tobą „Sonata F‑dur Op. 5, Nr 10”, której autorem jest Arcangelo Corelli.
R1HKPE7PL9UBM
Sonata F‑dur opus piąte numer 10 autorstwa Arcangelo Corelliego. Utwór jest wykonany przez skrzypka i klawesynistę. W partii skrzypiec występują liczne ozdobniki: tryle i obiegniki. Utwór jest dość szybki, pogodny w charakterze.
Sonata F‑dur opus piąte numer 10 autorstwa Arcangelo Corelliego. Utwór jest wykonany przez skrzypka i klawesynistę. W partii skrzypiec występują liczne ozdobniki: tryle i obiegniki. Utwór jest dość szybki, pogodny w charakterze.
Arcangello Corelli „Sonata F‑dur Op. 5, Nr 10”, wyk. Andrew Manze (skrzypce), Richard Egarr (klawesyn),
Arcangello Corelli „Sonata F‑dur Op. 5, Nr 10”, wyk. Andrew Manze (skrzypce), Richard Egarr (klawesyn),
Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.
Sonata F‑dur opus piąte numer 10 autorstwa Arcangelo Corelliego. Utwór jest wykonany przez skrzypka i klawesynistę. W partii skrzypiec występują liczne ozdobniki: tryle i obiegniki. Utwór jest dość szybki, pogodny w charakterze.
Melodyka deklamacyjna
Deklamacyjna melodyka, typ melodyki występujący głównie w utworach, w których tekst odgrywa szczególnie dużą rolę (np. recytatyw). Deklamacyjna melodyka rozwijała się w chorale gregoriańskim, Cameracie florenckiej, twórczości operowej J. B. Lully’ego, Ch. W. Glucka, R.Wagnera, w pieśni deklamacyjnej (H. Wolf).
Źródło: red. Andrzej Chodkowski, Encyklopedia muzyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
Aby łatwiej ci było zrozumieć istotę melodyki deklamacyjnej, pomyśl o niej jako o muzycznej recytacji, która jest bardzo podobna do mowy i jest wykonywana najczęściej na dźwiękach o tej samej wysokości. Występuje w recytatywach, mających na celu przyśpieszanie akcji w utworze dramatycznym.
Wysłuchaj uważnie Magnificat Mikołaja z Radomia. Jest to przykład melodyki deklamacyjnej. Magnificat Mikołaja z Radomia przeznaczony jest na trzy głosy. Melodia zaczerpnięta z chorału pojawia się w głosie najwyższym (zwanym discantus). Ma prosty, recytacyjny charakter. Jeżeli chcesz możesz wielokrotnie odsłuchiwać poszczególne fragmenty i dokładnie je analizować.
RU13L3T3QUNZ5
Ilustracja przedstawia dzieło Domenico Ghirlandaio pt. „Wizytacje”. Na obrazie Maryja odwiedza świętą Elżbietę. Święta Elżbieta klęka przed matką Chrystusa. Obie kobiety ubrane są jak średniowieczne szlachcianki. Maryja ma aureolę. Elżbieta jest starszą kobietą. Po naciśnięciu punktu aktywnego, pojawia się napis Magnifikat Kompozytor: Mikołaj z Radomia, wykonawca: Ars Nova oraz pojawia się możliwość odtworzenia muzyki. Na nagraniu utwór wykonywany przez trzech wokalistów i mały zespół instrumentalny, grający na instrumentach dawnych. Najwyższy głos pełni rolę kantora, przez część utworu śpiewa sam: deklamując pieśni Magnificat, czyli duże fragmenty tekstu śpiewa na tym samym dźwięku.
Ilustracja przedstawia dzieło Domenico Ghirlandaio pt. „Wizytacje”. Na obrazie Maryja odwiedza świętą Elżbietę. Święta Elżbieta klęka przed matką Chrystusa. Obie kobiety ubrane są jak średniowieczne szlachcianki. Maryja ma aureolę. Elżbieta jest starszą kobietą. Po naciśnięciu punktu aktywnego, pojawia się napis Magnifikat Kompozytor: Mikołaj z Radomia, wykonawca: Ars Nova oraz pojawia się możliwość odtworzenia muzyki. Na nagraniu utwór wykonywany przez trzech wokalistów i mały zespół instrumentalny, grający na instrumentach dawnych. Najwyższy głos pełni rolę kantora, przez część utworu śpiewa sam: deklamując pieśni Magnificat, czyli duże fragmenty tekstu śpiewa na tym samym dźwięku.
Domenico Ghirlandaio, Wizytacje
Źródło: zpe.gov.pl.
Warto wiedzieć, że nie każdy rodzaj muzyki można łatwo sklasyfikować. Na koniec posłuchasz przykładu muzyki współczesnej. Będzie to inne doświadczenie słuchowe w porównaniu do prezentowanych wcześniej utworów. Zastanów się, czy muzyka ta mieści się w ramach tego, o czym dowiedziałeś się o melodyce. Uzasadnij swoją wypowiedź.
R2T7SSZQDR8CX
Na zdjęciu Krzysztof Penderecki. Kompozytor ma siwe, przerzedzone włosy, siwą brodę, okulary. Na zdjęciu ubrany jest w błękitną koszulę i szarą marynarkę. Patrzy stroskanym wzrokiem w dół. Po naciśnięciu punktu aktywnego, pojawia się napis: Tren Ofiarom Hiroszimy na pięćdziesiąt dwa instrumenty smyczkowe. Kompozytor: Krzysztof Penderecki. Wykonawca: Herbert Kegel & Rundfunk- Sinfonie Orchester Leipzig oraz pojawia się możliwość odtworzenia muzyki. Nagranie rozpoczyna się wysokimi dźwiękami granymi przez grupy instrumentów smyczkowych. Przypomina to jazgot, stwarza wrażenie niebezpieczeństwa. Poprzez olbrzymie zmiany dynamiczne muzyka wydaje się trójwymiarowa. Następnie instrumentaliści wydają dźwięki podobne do kroków, a inni “hałasują” na swoich instrumentach. Trudno odnaleźć melodię w tym utworze, raczej to co słychać, można nazwać plamami dźwiękowymi.
Na zdjęciu Krzysztof Penderecki. Kompozytor ma siwe, przerzedzone włosy, siwą brodę, okulary. Na zdjęciu ubrany jest w błękitną koszulę i szarą marynarkę. Patrzy stroskanym wzrokiem w dół. Po naciśnięciu punktu aktywnego, pojawia się napis: Tren Ofiarom Hiroszimy na pięćdziesiąt dwa instrumenty smyczkowe. Kompozytor: Krzysztof Penderecki. Wykonawca: Herbert Kegel & Rundfunk- Sinfonie Orchester Leipzig oraz pojawia się możliwość odtworzenia muzyki. Nagranie rozpoczyna się wysokimi dźwiękami granymi przez grupy instrumentów smyczkowych. Przypomina to jazgot, stwarza wrażenie niebezpieczeństwa. Poprzez olbrzymie zmiany dynamiczne muzyka wydaje się trójwymiarowa. Następnie instrumentaliści wydają dźwięki podobne do kroków, a inni “hałasują” na swoich instrumentach. Trudno odnaleźć melodię w tym utworze, raczej to co słychać, można nazwać plamami dźwiękowymi.