R6Kakzlwh3jhy
Nauka polska w XVIII wieku Nauka polska w XVIII wieku Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 4.0.
R1UKbTGk1SZ5P
Podróże edukacyjne w I Rzeczypospolitej Podróże edukacyjne w I Rzeczypospolitej Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 4.0.
Polecenie 1

Pod jakim względem Oświecenie w Polsce posiadało zdecydowanie mniejsze osiągnięcia w porównaniu np. z Oświeceniem we Francji?

Polecenie 2

Podróże młodych przedstawicieli arystokracji polskiej w okresie Oświecenia inspirowały ich do przenoszenia poznanych wzorców kultury zachodniej po powrocie do kraju:

  • wyszukaj i podaj tego rodzaju przykłady (dla chętnych),

  • przypomnij na podstawie wiedzy wcześniejszej z historii i j. polskiego jak było w epokach poprzednich.

t7KAYjpAOl_0000000T

Impulsy oświeceniowe płynące do Polski

Najbardziej znaczące impulsy oświeceniowe docierały do Polski z Francji. We wczesnej, saskiej fazie rolę rozsadnika nowych idei pełniły z jednej strony dwór drezdeński, a z drugiej - po klęsce Stanisława Leszczyńskiego - jego krąg lotaryński. Tytularny król Polski nigdy nie wyrzekł się swoich korzeni i nie zrezygnował z chęci wpływania na polskie sprawy (por. lekcja 119).

RhtKHvzehbNTf1
Fryderyk August Rutowski
Louis de Silvestre, Fryderyk August Rutowski, 1724, Maciej Szczepańczyk, licencja: CC BY-SA 3.0

Ważną rolę, podobnie jak w innych krajach, odgrywała masoneria, której początki sięgają do lat dwudziestych XVIII w., kiedy Fryderyk August Rutowski (nieślubny syn Augusta II Mocnego) założył w Warszawie lożę „Trzech Braci”. Oddziaływanie masonerii miało jednak zasadnicze ograniczenie. Z trudem docierało do zwykłych dworków szlacheckich, przenikając raczej do kręgów arystokratyczno‑dworskich. Podobnie zresztą jak przywieziona też za pośrednictwem francuskim fascynacja Anglią. Jednymi z pierwszych, którzy jej ulegli, byli młody jeszcze wówczas (1754 r.) przyszły król Stanisław Poniatowski i jego wpływowy protektor Adam Kazimierz Czartoryski.

Kolejnym źródłem inspiracji oświeceniowych były wzorce czerpane z Niemiec. Działo się to za pośrednictwem Drezna i saskich ośrodków nauki (np. uniwersytetu w Lipsku i sąsiadującego z nim pruskiego Halle) oraz poprzez Gdańsk i niemieckojęzyczne, luterańskie tamtejsze mieszczaństwo.

t7KAYjpAOl_00000014

Rola Kościoła – triumf oświaty

Początek wieku XVIII wydawał się szczytem „kontrreformacji” i wpływów kościoła na szlachtę polską. Okazuje się jednak, że również w Rzeczpospolitej zauważalne były tendencje antyklerykalne. Miały one - podobnie jak dawniej - podłoże stanowe. Szlachta chciała uwolnić się od jurysdykcji sądów kościelnych, formalnie zrównać obciążenia podatkowe, jak i zapewnić sobie płacenie dziesięciny w pieniądzu, a nie w naturze. Wrogość budziły też prerogatywy nuncjatury apostolskiejt7KAYjpAOl_000tp001nuncjatury apostolskiej.

Jednocześnie jednak w tym okresie wśród duchowieństwa przewagę zyskują pokolenia lepiej wykształcone do pracy duszpasterskiej, przenoszące na grunt polski nowe sposoby oddziaływania, nie polemizujące ze zdobyczami nauki, a nawet starające się pogodzić naukę z religią. Zgodnie z poglądami najbardziej uczonego papieża epoki Benedykta XIV miało to zapobiec postępującej sekularyzacji i upowszechnianiu deizmu.

Duchowni ci chętnie podróżowali i studiowali w Rzymie i Neapolu, dokąd przenikały wzorce francuskie (m.in. przez burboński dwór neapolitański), łatwiejsze do absorpcji za włoskim i kościelnym pośrednictwem.

R1L6az27lvNnD
Widok na ul. Długą w Warszawie. W głębi po prawej konwikt (bursa dla uczniów) zakonu teatynów; w tym budynku mieściła się nuncjatura apostolska przed rozbiorami.
Bernardo Bellotto, Widok na ul. Długą w Warszawie, 1778, Olej na płótnie, Zamek Królewski w Warszawie, domena publiczna
Ćwiczenie 1
R1dVBlXqqNtzJ1
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
t7KAYjpAOl_000tp001
t7KAYjpAOl_0000001K

Władcy dają przykład – mecenat Wettynów i Stanisława Augusta Poniatowskiego

Zarówno August II jak i jego syn August III byli znani ze swojego zamiłowania do sztuki. Dzięki ich inwestycjom Drezno zmieniło się we wzorcowe miasto barokowe, a Zwinger w podziwiany przez ówczesną Europę przykład budowli pałacowej. Także w Warszawie przedsięwzięli szereg inwestycji, poczynając od słynnej Osi Saskiej, po przebudowę Zamku Królewskiego. Wzniesiono też nowy zamek w Grodnie, w którym odbywały się sejmy.

Stanisław Leszczyński wprawdzie nie miał możliwości zrealizować swoich projektów w Polsce, zrobił to jednak w swoich posiadłościach w Lotaryngii: w Lunéville oraz Nancy.

Najwięcej jednak zawdzięcza polska kultura mecenatowi ostatniego władcy - Stanisława Augusta. Przy współpracy z doradcami w sprawach sztuki Marcello Bacciarellim oraz Fryderykiem Moszyńskim władca realizował szereg inicjatyw w dziedzinie urbanistyki, architektury, rzeźby i malarstwa.

Król wspierał postęp kultury na wiele sposobów, poczynając od słynnych obiadów czwartkowych skupiających elity intelektualne i literackie, przez fundowanie stypendiów utalentowanym artystom, po kolekcjonerstwo i kreowanie rozwoju sztuki przez zamówienia.

Tragiczny finał rządów Poniatowskiego spowodował niestety zagrabienie (głównie przez Rosjan i Prusaków) znacznej części kolekcjonerskiego dorobku króla. Tylko nieliczne dzieła powróciły do Polski w wyniku rewindykacji oraz późniejszych zakupów.

R3OaA0WlJlxV2
Nowy zamek w Grodnie
domena publiczna
R1954F3EaL1Dh
Zamek Luneville
Grain de sel, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0
Polecenie 3

W jaki sposób król Stanisław August Poniatowski wspierał rozwój kultury Oświecenia na ziemiach polskich?

t7KAYjpAOl_00000028

Rola mecenatu magnackiego

Przykład płynący od władców oraz z zagranicy stał się również inspiracją dla polskich magnatów. Wspaniałe pałace, ogrody, przebudowa rezydencjalnych miasteczek i kolekcjonowanie dzieł sztuki stały się niemal obowiązkiem największych rodów magnackich. Działo się tak niezależnie od opcji politycznych – konserwatywnych czy postępowych.

Główne rody magnackie zaczęły wznosić wspaniałe rezydencje jeszcze w XVII w. W kolejnym stuleciu jednak nabrały one wręcz monarszego rozmachu i splendoru. Pałace Radziwiłłów w Nieświeżu i Nieborowie, Branickich w Białymstoku, Lubomirskich w Łańcucie, Czartoryskich w Puławach, Sieniawie czy Korcu, Potockich w Tulczynie należały do największych i najbardziej znanych. Dochody płynące zwłaszcza z przeżywających kolonizacyjny boom kresów południowo‑wschodnich pozwalały tworzyć tak nowatorskie dzieła jak wspaniały ogród sentymentalno‑krajobrazowy w Zofiówce. Szczęsny Potocki, który zasłynął jako „czołowy zdrajca”, stworzył tu u kresu Rzeczypospolitej jedno z najpiękniejszych założeń ogrodowych Europy swojej epoki.

Ćwiczenie 2
R1QpdAFJSf1951
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
t7KAYjpAOl_00000030

Nowe wzorce architektoniczne

Okres panowania Poniatowskiego przyniósł wyraźne zmiany w gustach architektonicznych. Powstała nawet odmiana stylistyczna, którą historycy sztuki nazwali „klasycyzmem stanisławowskim”, będącym zapowiedzią typowego dla następnego stulecia połączenia wątków historycznych: klasycyzmu, palladianizmut7KAYjpAOl_000tp003palladianizmu, baroku i rokoka z wątkami orientalnymi. Do najbardziej znanych realizacji należy tu zaliczyć dzieła przybyłego z Włoch Dominika Merliniego, który otrzymał tytuł „architekta króla Rzeczypospolitej”. Był on autorem m.in. przebudowy Zamku Ujazdowskiego (1766‑1771) i nowych wnętrz na Zamku Królewskim (sala Audiencyjna, sypialnia, sale: Ensemblowa, Rycerska, Tronowa i kaplica, biblioteka).

Najważniejsze i najbardziej charakterystyczne, w sposób zdecydowany zrywające z późnobarokową estetyką były prace w Łazienkach: Biały Domek i Pałac Myślewicki, Pałac na Wyspie, Wodozbiór (przebudowany zbiornik wody) i Stara Pomarańczarnia wraz z Teatrem. Merlini odbudował też po pożarze pałac Krasińskich oraz gmach Trybunału w Lublinie. Dla magnatów związanych z dworem zrealizował przebudowę pałaców w Opolu Lubelskim (1766‑72), Jabłonnie (1775‑79) oraz warszawskiej Królikarni (1786‑89).

R10i2r8saYjc5
Pałac Krasińskich w Warszawie
Marek Wojciechowski, Ewa Wojciechowski, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
Polecenie 4

Przebudowy jakich obiektów na zlecenie króla dokonał Merlini?

Polecenie 5

Wymień przykłady obiektów architektonicznych stanowiących część kompleksu w Łazienkach.

t7KAYjpAOl_000tp003
t7KAYjpAOl_0000004O

Teatr Narodowy

W roku 1765, a zatem zaledwie rok po swojej koronacji Stanisław August Poniatowski zainaugurował występy pierwszej polskiej, stałej trupy teatralnej pod nazwą „Aktorowie Narodowi Jego Królewskiej Mości”. Grała ona w języku polskim, najczęściej komedie, których satyryczne ostrze wymierzone było w sarmackie, konserwatywne środowisko szlacheckie. Przesłanie polityczne i edukacyjne były oczywiste. Znacznie później zespół teatralny zyskał miano „Teatru Narodowego”.

RDc6mTqpN037M1
Spektakl w obecności króla Stanisława Augusta.
Spektakl w obecności króla Stanisława Augusta., 1790, Olej na płótnie, Muzeum Teatru Narodowego, domena publiczna

Za ojca tej, w znacznej części finansowanej przez króla, instytucji uważa się Wojciecha Bogusławskiego, choć w rzeczywistości funkcję kierowniczą objął on dopiero w 1783 r. i z przerwami pełnił ją aż do 1814 r. Osobowość dyrektora wpłynęła na dobór repertuaru i poważne zaangażowanie polityczne teatru po stronie reform i postępu. To na scenie narodowej wystawiono w gorącym okresie Sejmu Czteroletniego sztukę Juliana Ursyna Niemcewicza Powrót posła. Podobnie w 1794 r., w przededniu Insurekcji Kościuszkowskiej wystawiono operę „Krakowiacy i górale”. Obie sztuki miały określony cel polityczny – poparcie reform i zjednoczenie narodu ponad podziałami stanowymi.

R1Rjgu7Rl62KM
Teatr Narodowy w Warszawie
Marek Wojciechowski, Ewa Wojciechowska, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
RzgTIaBqVrFTb
Teatr Narodowy na Placu Krasińskich w Warszawie
Zygmunta Vogla, Teatr Narodowy na Placu Krasińskich w Warszawie, ok. 1791, domena publiczna
Polecenie 6

Scharakteryzuj dorobek Teatru Narodowego epoki stanisławowskiej.

Praca domowa
Polecenie 7.1

Scharakteryzuj dorobek epoki stanisławowskiej w wybranej dziedzinie.

t7KAYjpAOl_0000005J

Biblioteka Załuskich

Biblioteka Załuskich została oficjalnie otworzona jako publicznie dostępna instytucja w 1747 r. Założyli ją dwaj bracia: Andrzej i Józef Załuscy. Obaj byli duchownymi i pełnili też inne ważne funkcje publiczne (np. Andrzej był biskupem i kanclerzem). Swoje zbiory zaczęli gromadzić już od pocz. lat 20. XVIII w., od początku też myśleli o nadaniu placówce charakteru narodowego. Już w chwili otwarcia biblioteka należała do większych tego typu placówek w Europie, licząc 180 tys. tomów i 10 tys. rękopisów.

Fundatorzy obawiali się o losy zbioru po swojej śmierci i ostatecznie uznali, że najpewniejszym zabezpieczeniem przed zakusami spadkobierców będzie podarowanie biblioteki jezuitom. W ten sposób trafiła ona pod kuratelęt7KAYjpAOl_000tp005kuratelę Komisji Edukacji Narodowej, zachowując status „Książnicy narodowej”.

Po upadku powstania kościuszkowskiego na osobisty rozkaz carycy Katarzyny II bibliotekę miano przewieźć do Rosji. Zbiór liczył wówczas 400 tys. dzieł. W czasie pakowania i przewożenia wielka część książek została rozkradziona lub zniszczona. Do Petersburga dotarło zaledwie 262 tys. dzieł i stały się one podstawą dla Cesarskiej Biblioteki Publicznej (obecnie Rosyjskiej Biblioteki Narodowej).

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, zgodnie z traktatem pokojowym w 1921 r. Rosjanie oddali część zrabowanych zbiorów. W wyniku rewindykacji do Warszawy wróciło 43 tys. książek. Niestety, podpalone przez Niemców po powstaniu warszawskim, spłonęły one w 1944 r.

Biblioteka Załuskich stała się symbolem odrodzenia kulturalnego Polski w dobie oświecenia. Stanowiła wówczas największy w Europie, publicznie dostępny księgozbiór i bazę licznych badań naukowych.

RlAY5EbBlZKjC
Biblioteka Załuskich
Zygmunt Vogel, Biblioteka Załuskich, 1801, Akwarele na papierze, Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna
RKbT3F2ZbHqfR
Budynek Biblioteki Narodowej w Warszawie
Marcin Białek, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
t7KAYjpAOl_000tp005