Ilustracja przedstawia klawisze fortepianu. Tytuł lekcji: Analityczne słuchanie muzyki klasycznej – forma, charakter, nastrój, wykonawca.
1
Scenariusz lekcji dla nauczyciela:
R8b2Ump14u1d0
I. Indywidualna i zespołowa ekspresja muzyczna.
3. W zakresie ruchu przy muzyce. Uczeń:
3) improwizuje za pomocą gestu i ruchu oraz tworzy ilustracje ruchowe do muzyki.
4. W zakresie słuchania i percepcji muzyki. Uczeń:
1) świadomie słucha wybranych dzieł literatury muzycznej (fragmentów lub/i w całości): reprezentatywnych dla kolejnych epok (od średniowiecza do współczesności), muzyki jazzowej i rozrywkowej, polskich pieśni artystycznych i patriotycznych, utworów ludowych w postaci oryginalnej i artystycznie opracowanej;
2) rozpoznaje ze słuchu: brzmienie głosów ludzkich: sopran, alt, tenor, bas;
3) rozpoznaje i analizuje utwory muzyczne określając ich elementy, nastrój i charakter, formułuje wypowiedzi, stosując pojęcia charakterystyczne dla języka muzycznego.
II. Język i funkcje muzyki, myślenie muzyczne, kreacja i twórcze działania.
Uczeń zna, rozumie i wykorzystuje w praktyce:
2) określa podstawowe elementy muzyki (rytm, melodię, harmonię, agogikę, dynamikę, kolorystykę, artykulację).
Uczeń odczytuje i zapisuje elementy notacji muzycznej:
1) nazywa dźwięki gamy, rozpoznaje ich położenie na pięciolinii;
2) różnicuje wartości rytmiczne nut i pauz;
3) zna skróty pisowni muzycznej: repetycja, volty, da capo al fine;
4) zna podstawowe oznaczenia: metryczne, agogiczne, dynamiczne i artykulacyjne oraz fermatę;
4. Uczeń wykazuje się znajomością i dokonuje charakterystyki:
3) form muzycznych: budowa okresowa, AB, ABA, ABA1, kanon, rondo, wariacjeWariacjewariacje, pieśń, opera, balet, operetka, musical, koncert, symfoniaSymfoniasymfonia.
III. Kultura muzyczna, narodowe i światowe dziedzictwo kulturowe. Uczeń:
1) zna repertuar kulturalnego człowieka, orientując się w sztandarowych utworach z dziejów historii muzyki i współczesnej kultury muzycznej oraz wartościowej muzyki popularnej.
Nauczysz się
rozpoznawać słuchem wybrane elementy muzyki w utworach muzyki klasycznej;
rozpoznawać w partyturze wybrane elementy muzyki w utworach muzyki klasycznej;
określać słuchem oraz na podstawie partytury formę utworu (wariacje, ABA)
rozpoznawać słuchem instrumenty muzyczne;
rozpoznawać słuchem artykulację pizzicato.
Słuchanie muzyki
Słuchanie muzyki nie jest procesem łatwym. Wymaga wrażliwości percepcyjnej oraz umiejętności skupienia uwagi. Na dzisiejszej lekcji będziesz stosował słuchanie analityczne, które polega na wyodrębnieniu konkretnych warstw brzmieniowych utworu takich, jak elementy dzieła, głosy, instrumenty, aparat wykonawczy, styl epoki, styl kompozytora, forma utworu oraz jego interpretacja. Dzięki temu łatwiej będzie ci zrozumieć i poznać muzykę klasyczną, a przede wszystkim świadomie ją odbierać. Postrzeganie muzyki zależy, bowiem od stopnia zaawansowania słuchacza, inaczej muzykę odbiera amator, inaczej meloman, a jeszcze inaczej artysta, który jest profesjonalnym muzykiem. Podczas tej lekcji będę podpowiadał ci, na co masz zwrócić uwagę podczas słuchania muzyki w konkretnych utworach, ponieważ „słyszeć” nie zawsze znaczy „słuchać”, zaś słuchać nie zawsze znaczy „rozumieć”. Liczę na to, że po dzisiejszej lekcji między tymi wyrazami będziesz mógł postawić znak równości.
RAmZMZSnkhAm0
Ćwiczenie 1
Analityczne słuchanie muzyki klasycznej
Instrumenty smyczkowe swoją nazwę zawdzięczają temu, że gra się na nich smyczkiem. Posłuchasz za chwilę utworu, w którym zabrzmią m.in. skrzypce, altówki, wiolonczele i kontrabasy. Ciekawostka polega na tym, że w tym utworze muzycy z orkiestry smyczkiem zagrają tylko na samym początku, a potem będą szarpać struny palcami. Taka technika gry na instrumentach smyczkowych, nazywa się pizzicato. Taki też tytuł nadał kompozytor dla tego utworu. Zwróć również uwagę na dwa instrumenty, które z czasem dołączą i zagrają fragment melodii. Najpierw usłyszysz flet, a po chwili dołączy również klarnet. Oczywiście, w tle będziesz słyszeć również inne instrumenty z orkiestry.
R1U0VomLdBWOO
Ra7H9kBVPWTSO
Ćwiczenie 2
Przed Tobą ponadczasowy przebój – tradycyjna francuska piosenka dziecięca z XVIII wieku. W Polsce śpiewają tę melodię przedszkolaki a uczniowie klas I –III grają ją już na instrumentach. W Polsce ta piosenka znana jest pod tytułem „Trzy kurki”. Melodia do tej piosenki została wykorzystana przez Wolfganga Amadeusza Mozarta w wariacji „Ah vous dirai‑je, Maman”. Jednak kompozycja Mozarta nie jest już utworem dla wszystkich instrumentalistów, mogą ją zagrać tylko biegli muzycy.
Wariacja, to bardzo rozbudowana i skomplikowana forma utworu, w której temat lub motyw podlega różnym zmianom, m.in. melodycznym, rytmicznym, metrycznym, harmonicznym. Może się również zmieniać tryb oraz inne składowe utworu. Mówiąc najogólniej wariacje to różne warianty tematu, czyli jego odmiany. W prezentowanym utworze Mozart miał pomysł na 12 różnych odmian tematu, czyli napisał 12 wariacji.
Posłuchaj tematu tego utworu i obserwuj zapis muzyczny, zwróć uwagę na repetycje w pierwszej i drugiej części melodii. Pierwsza część ma dwa różne zakończenia (pierwsza i druga volta oznaczona nawiasem kwadratowym z 1. I 2.), druga część grana jest dwukrotnie bez żadnych zmian.
RpMmwpyJa6MLV
Posłuchasz teraz wariacji nr 8. Zwróć uwagę na zmianę trybu i tonacji. Temat był zapisany w C‑dur, wariacja zaś zapisana jest w c‑moll – przy kluczu informują o tym trzy bemoleBemolbemole. Drugą istotną zmianą, którą Mozart wprowadził są imitacje. Popatrz, w jaki sposób głos drugi, zapisany na drugiej pięciolinii powtarza melodię głosu pierwszego, zapisanego na pierwszej pięciolinii. Repetycje w tej wariacji dotyczą również dwóch części.
R92utB5D6seIF
Rm7w5hPgMewrN
Kolejnego utworu posłuchasz pod kątem jego nastroju i charakteru. Znasz ten utwór z różnych mediów, na pewno wielokrotnie go słyszałeś. Bez podstawowej wiedzy o tym utworze większość słuchaczy określi go jako wyjątkowo smutny, część z nich poda nawet jego tytuł – Marsz żałobny. Jest to fragment większego utworu, Sonaty b‑moll, op. 35 Fryderyka Chopina. Przeczytaj tekst źródłowy, a następnie podczas słuchania tego utworu staraj się powiązać te wszystkie wiadomości z przesłaniem emocjonalnym tego dzieła. Postaraj się „zobaczyć” te treści w brzmieniu tego żałobnego marsza. Śledź zapis muzyczny pierwszej części. Zaobserwuj, czy ten fragment zapisany w nutach powraca w dalszej części utworu. Przy kluczu znajduje się siedem bemoli, które wskazują na tonację utworu. Na początku zostało zapisane również tempo lento, czyli tempo wolne. Zwróć również uwagę na liczne oznaczenia dynamiki.
Marsz żałobny z Sonaty b–moll posiada historię długą i ważką. Powstał w dwa lata przed Sonatą. Na szczęście w zachowanym rękopisie tria Marsza żałobnego postawił Chopin datę: 28 listopada 1837. Była to wigilia rocznicy wybuchu powstania listopadowego. W Paryżu, w środowisku Wielkiej Emigracji, właśnie w wigilie obchodzono rocznice narodowe i religijne. Na wielu z nich Chopin improwizował. Rękopis Marsza żałobnego zdaje się poprzez ową datę – sugerować patriotyczną proweniencję utworu. Potem przyszła jednak wyprawa na Majorkę; wspaniałe uniesienia i groźne momenty znaczące dni pobytu w klasztorze w Valdemosie. Zanotowane przez George Sand i potwierdzone cytowanym fragmentem listu do Solange – przeżycia i przewidzenia autora Marsza żałobnego. Cokolwiek tu sądzić, był to czas, gdy śmierć zaglądała mu w oczy.
Sonata b–moll, rzec można, „urosła wokół marsza”. Stał się on dla niej punktem wyjścia, a zarazem: punktem centralnym i kulminacyjnym. Obie części pierwsze, Allegro i Scherzo, ku niemu dążą. Finale pełni jedynie funkcję epilogu: „ogadywania po marszu”, który już minął. Gest otwarcia – owe exordium stojące na czele utworu – właśnie na ten, a nie inny moment wskazuje. W tym dramacie muzycznym, mającym charakter tragiczny – marsz reprezentuje katastrofę. Nieuniknioną, nieuchronną, zapowiedzianą przez wstępne grave, sprowadzoną – przez ostatnie takty Scherza.
Nie sposób wyobrazić sobie muzyki żałobnej równie prosto, surowo i lapidarnie skonstruowanej, a równie przejmującej. Chopin eksponuje ją gradacyjnie, krok po kroku potęgując ekspresję. Właściwy marsz zbudował Chopin z dwu tematów: pierwszy (główny) przepełnia ekspresja sięgająca od otępienia do lamentu. Temat dopełniający przynosi natomiast muzycznie wyrażoną ekspresję krzyku i gniewu [t. (22)23–28]. W tej części marsza muzyka toczy się – rzec można – in modo geometrico: po linii prostej. Siła losu ma tu kształt i wyraz siły konsekwentnej i nieubłaganej.
Trio (w Des–dur) wnosi kontrast tak duży, że aż zadziwiający. Naprzeciw posępności, ekspresji i nieodwołalnej logiki właściwego marsza, postawił Chopin melodię dziecięco prostą, naiwną, bezbronną. Wewnątrz marsza działa ona zarazem jako akcent ironii i jako moment szczególnie przejmujący [t. 31–38].
Po wybrzmieniu muzyki tria wraca muzyka marsza. Znów urasta: od szeptu do krzyku, od cichego lamentu do protestu i buntu [t. 76–83].
Interpretacje Marsza żałobnego układają się w zbiór obfity i zróżnicowany. Franciszek Liszt słyszał w nim „pochód narodu pogrążonego w żałobie, opłakującego własną klęskę”. W późniejszych interpretacjach słyszano w marszu przede wszystkim ekspresję osobistą. W jednych i drugich akcent pada na siłę wyrazu o „charakterze heroiczno–tragicznym”, na szlachetność patosu – „przepojonego bólem”. Jeśli marsza z Sonaty b–moll z czymkolwiek porównywano – to jedynie z Marszem żałobnym z Beethovenowskiej Eroiki. Stał się – poza tym – najsłynniejszym utworem Chopina. Tak to w każdym razie wygląda, jeśli popularność mierzyć ilością transkrypcji: marsz z Sonaty b–moll opublikowano w ponad pół tysiąca rodzajów transkrypcji na wszelkie możliwe zespoły i instrumenty, do orkiestry dętej włącznie. Nie spodobał się tylko Schumannowi. Ściślej: nie spodobało mu się włączenie go w strukturę dramatyczną sonaty. Zdradził, iż na jego miejscu widziałby najchętniej – jak pisał – „jakieś adagio w Des–dur”.
Autor: Mieczysław Tomaszewski Cykl audycji „Fryderyka Chopina Dzieła Wszystkie” Polskie Radio II
W kolejnym muzycznym przykładzie skupisz się m.in. na wykonawcy. Będzie to orkiestra symfoniczna, utworem zaś V Symfonia Ludwiga van Beethovena. Rozpoczyna ją słynny motyw, na który składają się tylko cztery dźwięki. Mimo, że motyw ten jest nieustannie powtarzany, nie powoduje znudzenia. Motyw ten nosi nazwę motywu losu, symfoniaSymfoniasymfonia zaś często nazywana jest Symfonią losu. Określenie to związane jest ze zdaniem przypisywanym samemu Beethovenowi, który w taki oto sposób miał określić te słynne cztery dźwięki: „Tak oto Los puka do drzwi”.
R1XXSCPNsdwGx
Polecenie 1
Odpowiedz na pytanie: Jak nazywany jest motyw, rozpoczynający piątą symfonię Beethovena?
Odpowiedz na pytanie: Jak nazywany jest motyw, rozpoczynający piątą symfonię Beethovena?
Odpowiedz na pytanie: Jak nazywany jest motyw, rozpoczynający piątą symfonię Beethovena?
Posłuchaj jak brzmi motyw, który rozpoczyna V Symfonię zagrany na fortepianie, a następnie wysłuchaj fragmentu utworu w wersji na orkiestrę symfoniczną. Zapisz swoje odczucia, jakie są związane z odsłuchem motywu oraz całego utworu.
Rqw6gkrTrLZHI
Rzcesk6unYqww
Ciekawostka
Trzy sygnały krótkie i jeden długi, a więc rytmiczny zapis „motywu losu” to w kodzie Morse’a pierwsza litera słowa „victory” (zwycięstwo). W trakcie II wojny światowej alianci wykorzystywali początek V symfonii do celów propagandowych. W taki oto sposób motyw losu stał się symbolem zwycięstwa.
Kod Morse’a został stworzony przez Samuela Morse’a i Alfreda Vaila. Służy komunikacji za pomocą dźwięków, błysków światła, impulsów elektrycznych lub znaków popularnie zwanych kreską i kropką.
R1clgP2e9zAue
Posłuchaj jak brzmi litera „V” w kodzie Morse’a.
R7mzKqwLaQ5NB
R18OZz9kopub9
Ćwiczenie 4
Ćwiczenie 5
Odpowiedz na pytanie: Z ilu dźwięków składa się „motyw losu”?
Odpowiedz na pytanie: Z ilu dźwięków składa się „motyw losu”?
Odpowiedz na pytanie: Z ilu dźwięków składa się „motyw losu”?
Wskaż nagranie z motywem losu V Symfonii Ludwiga van Beethovena.
RdMF8iGqWYXYW
Polecenie 2
Opisz charakter utworu „Galop” Dymitra Kabalewskiego.
Opisz charakter utworu „Galop” Dymitra Kabalewskiego.
Opisz charakter utworu „Galop” Dymitra Kabalewskiego.
Podczas słuchania tego utworu wymyśl dowolną aranżację ruchową do poszczególnych części, np. w częściach skrajnych pokaż jak jedziesz na koniu, mocno trzymaj się siodła, strzelaj z łuku itp. W części środkowej zaś, przy dźwiękach ksylofonu wykonuj inne ruchy, np. rzucaj lassem, rozglądaj się i wyraźnie czegoś szukaj lub odpoczywaj po trudnym ujeżdżaniu rumaka.
R1Nbifvpdf3TA
Sprawdź swoją wiedzę
Ćwiczenie 6
Odpowiedz na pytanie: Jaki jest sygnał litery V w alfabecie Morsa?
Odpowiedz na pytanie: Jaki jest sygnał litery V w alfabecie Morsa?
Odpowiedz na pytanie: Jaki jest sygnał litery V w alfabecie Morsa?
Wskaż symboliczny zapis „Motywu losu” z V Symfonii Ludwiga van Beethovena jako kod litery „V” w alfabecie Morse’a.
RgTCjVP07XPgN
RZX9scLmLOzw9
Ćwiczenie 7
Praca domowa
RyEs6kkOzVJs6
Ćwiczenie 8
Słownik pojęć
Altówka
Altówka
instrument strunowy z grupy chordofonów smyczkowych (pocieranych).
Artykulacja
Artykulacja
sposób wydobywania dźwięków realizowany przez wykonawcę na podstawie norm przekazanych przez tradycję (muzyka dawna, lud.) lub wskazówek kompozytora zawartych w partyturze, takich jak: legato, staccato, arco, pizzicato, col legno, glissando, frullato, tremolo, con sordino, Ped. (z użyciem pedału) itd.
Bemol
Bemol
w notacji muzycznej - znak graficzny, wskazujący na obniżenie o półton dźwięku, symbolizowanego przez nutę, przed którą bemol stoi.
Beethoven Ludwig van
Beethoven Ludwig van
ur. przed lub 17 XII 1770 (data chrztu), Bonn, zm. 26 III 1827, Wiedeń, kompozytor niemiecki.
Chopin Fryderyk (Franciszek)
Chopin Fryderyk (Franciszek)
ur. 1 III (22 II?) 1810, Żelazowa Wola, zm. 17 X 1849, Paryż, Najwybitniejszy kompozytor polski, słynny pianista, współtwórca europejskiego romantyzmu.
Delibes Léo
Delibes Léo
ur. 21 II 1836, Saint‑Germain‑du‑Val (dep. Sarthe), zm. 16 I 1891, Paryż, kompozytor francuski.
Dynamika
Dynamika
dział muzyki, zajmujący się zmianami w natężeniu dźwięku.
Fagot
Fagot
[wł. fagotto ‘wiązka’] - instrument z grupy aerofonów stroikowych.
Flet
Flet
instrument z grupy aerofonów wargowych.
Forma
Forma
zespół środków artystycznych użytych przez artystę; też: wyraz zewnętrzny dzieła sztuki.
Harmonia
Harmonia
sposób łączenia i budowy akordów w utworze muzycznym; dział teorii muzyki o zasadach budowy akordów i ich następstw.
Imitacja
Imitacja
technika kompozytorska, stosowana w utworach polifonicznych.
Instrumenty smyczkowe
Instrumenty smyczkowe
instrumenty strunowe, na których gra się za pomocą smyczka.
Klarnet
Klarnet
[wł. < łac.] - instrument z grupy aerofonów stroikowych.
Klucz
Klucz
znak graficzny, umieszczany na początku pięciolinii, określający wysokość zapisywanych na niej dźwięków.
Kocioł
Kocioł
instrument perkusyjny, z grupy membranofonów.
Kontrabas [wł.]
Kontrabas [wł.]
najniżej brzmiący instrument muz. z grupy chordofonów smyczkowych.
Liszt – Ferenc
Liszt – Ferenc
ur. 22 X 1811, Raiding (ob. Doborján k. Sopron, Węgry), zm. 31 VII 1886, Bayreuth, węgierski kompozytor, pianista i dyrygent.
Melodyka
Melodyka
sposób tworzenia i rozwijania melodii, charakterystyczny dla jakiegoś utworu, stylu, kompozytora lub epoki.
Metrum
Metrum
podstawowy schemat określający czas trwania nut oraz układ akcentów w obrębie taktu w utworze muzycznym.
Motyw
Motyw
charakterystyczny materiał melodyczny lub melodyczny i harmoniczny, stanowiący podstawę struktury dzieła muzycznego.
Mozart Wolfgang Amadeus
Mozart Wolfgang Amadeus
ur. 27 I 1756, Salzburg, zm. 5 XII 1791, Wiedeń, kompozytor austriacki, jeden z największych twórców w historii muzyki.
Obój
Obój
instrument z grupy aerofonów stroikowych.
Orkiestra smyczkowa
Orkiestra smyczkowa
orkiestra, w której dominują instrumenty smyczkowe.
Orkiestra symfoniczna
Orkiestra symfoniczna
orkiestra złożona z instrumentów smyczkowych, dętych, perkusyjnych, harfy, niekiedy fortepianu i innych.
Partytura
Partytura
[wł.] - zapis utworu zespołowego, sporządzony tak, aby wszystkie partie (głosy) utworu były zestawione jedna nad drugą wg określonego porządku, odzwierciedlającego ich wzajemne zsynchronizowanie.
Pięciolinia
Pięciolinia
zespół 5 równoległych poziomych linii, liczonych od najniższej, na których lub między którymi są stawiane znaki notacji muzycznej (nuty, pauzy).
Pizzicato
Pizzicato
[piccikạto; wł., ‘szczypiąc’, ‘szarpiąc’] - rodzaj artykulacji, polegający na wydobywaniu dźwięku na instrumentach smyczkowych (w muzyce XX w. czasem też na fortepianie) przez szarpnięcie struny palcem (palcami) prawej ręki, jak w instrumentach strunowych szarpanych, np. gitarze, w odróżnieniu od gry arco.
Repetycja
Repetycja
[łac.] - powtórzenie fragmentu utworu, często zaznaczone w partyturze specjalnymi znakami.
Róg, waltornia
Róg, waltornia
instrument z grupy aerofonów ustnikowych.
Rytm
Rytm
czynnik regulujący czas trwania dźwięków w utworze muzycznym i wyznaczający ich następstwo w czasie.
Schumann Robert
Schumann Robert
ur. 8 VI 1810, Zwickau (Saksonia), zm. 29 VII 1856, Endenich k. Bonn, niemiecki kompozytor i pianista, jeden z głównych przedstawicieli romantyzmu w muzyce.
Sekwencje, progresje
Sekwencje, progresje
środek konstrukcyjny polegający na przenoszeniu dowolnej struktury melodycznej (progresja melodyczna) lub harmonicznej (progresja harmoniczna) o określony interwał w kierunku wznoszącym (progresja wznosząca) lub opadającym (progresja opadająca).
Skrzypce
Skrzypce
instrument muzyczny z grupy chordofonów smyczkowych.
Smyczek
Smyczek
sprężysty drewniany pręt z napiętym na nim pasmem włosia, służący do wydobywania dźwięku z niektórych instrumentów strunowych.
Sonata
Sonata
[wł.] - cykl sonatowy, cykliczna forma muzyki instrumentalnej, składająca się najczęściej z 4 odrębnych, stanowiących zamkniętą całość części, zestawionych w odpowiedniej kolejności na zasadzie kontrastu agogicznego (kontrastu tempa), kontrastu wyrazowego i wspólnoty lub pokrewieństwa tonacji; także utwór muzyczny, mający taką formę.
Symfonia
Symfonia
[gr.] - cykliczna forma orkiestrowa, zazwyczaj 4‑częściowa, zbudowana zgodnie z zasadami cyklu sonatowego.
Temat
Temat
materiał melodyczny lub melodyczny i harmoniczny, stanowiący podstawę struktury dzieła muzycznego.
Tonacja
Tonacja
podstawa melodyczno‑harmoniczna utworu w systemie dur‑moll, wyznaczona przez związki funkcyjne między dźwiękami i akordami danej gamy durowej lub molowej.
Transkrypcja
Transkrypcja
[łac. transcriptio ‘przepisywanie’] - opracowanie utworu muzycznego na inny niż w oryginale zespół wykonawczy (orkiestracja) lub inny instrument.
Trąbka
Trąbka
[wł.] - instrument dęty blaszany, z grupy aerofonów ustnikowych.
Tryb
Tryb
[niem.] - w systemie dur‑moll jedna z 2 odmian: skali, gamy, tonacji, także trójdźwięku.
Volta
Volta
jedno z wielu różnych zakończeń fragmentu utworu, np. seconda volta drugie (w odróżnieniu od prima volta) zakończenie fragmentu kompozycji, występujące po repetycji.
Wariacje
Wariacje
[łac.] - cykliczna forma muzyczna, polegająca na przedstawieniu tematu i następnie określonej liczby jego odmian (czyli wariacji w węższym znaczeniu).
Wiolonczela
Wiolonczela
[wł.] - tenorowo‑basowy instrument z grupy chordofonów smyczkowych.