Jak mówisz, tak cię piszą, czyli kultura języka na co dzień
Warto wiedzieć!
Na co dzień rozmawiasz z wieloma osobami: z rówieśnikami, dorosłymi, rodziną, sąsiadami, nauczycielami. To, w jaki sposób się z nimi porozumiewasz, zależy od wielu warunków, na przykład od tego, kim jest odbiorca wypowiedzi lub w jakiej sytuacji doszło do rozmowy. Warunki te określa się mianem sytuacji komunikacyjnejsytuacji komunikacyjnej. Mowa jest podstawowym sposobem wymiany informacji, dlatego warto zapoznać się z etykietą językową - zbiorem zasad kulturalnego porozumiewania się.
Etykieta to zbiór reguł i zasad, którym powinniśmy się podporządkować w relacjach międzyludzkich. Istnieje również etykieta językowa - zbiór reguł grzecznego zachowania językowego. Są to schematy zachowań językowych, stworzone po to, aby rozmówca czuł się bezpiecznie, wiedział jak się należy zachować i co odpowiedzieć w danej sytuacji. Warto poznać trzy zasady etykiety językowej sformułowane przez amerykańską badaczkę języka Robin LakoffRobin Lakoff.
Zasadę „Wyrażaj się grzecznie” podzieliła na trzy szczegółowe:
1. Nie bądź natrętny;
2. Daj możliwość wyboru;
3. Bądź przyjazny.
Reguły te dotyczą zarówno nadawcy, jak i odbiorcy wypowiedzi. Szablony językowe, jakie zastosujemy w trakcie rozmowy, powinny zależeć od:
• wieku rozmówcy (nastolatek, osoba dorosła, senior);
• jego statusu społecznego (przełożony, podwładny);
• tego, kim jest (lekarz, przyjaciel, krewny, dyrektor szkoły, ksiądz);
• relacji, w jakiej z nim jesteśmy (przyjaciel, kolega, wychowawca, dziadek).
Podczas rozmowy warto zwracać uwagę na:
• poprawność gramatyczną naszej wypowiedzi,
• staranność wymowy,
• nieużywanie wulgaryzmów,
• stosowanie wyrazów, które nie urażą rozmówcy.
W razie wątpliwości dotyczących poprawności językowej sięgnij do słownika poprawnej polszczyzny.
Przeczytaj zamieszczony poniżej fragment książki Nowe przygody Mikołajka i wykonaj ćwiczenia.
Nowe przygody Mikołajka, t. 21.
- Już mamo! - zwołałem. - Odrobiłem lekcje. To mogę teraz wyjść lepić bałwana?
- Oszalałeś, Mikołaj! - krzyknęła mama. - Nie ma mowy, żebyś wychodził na to zimno! Zresztą właśnie przyszedł twój ojciec i zaraz siadamy do stołu.
- Co się znowu stało? - spytał tata.
- To - powiedziała mama - że twój syn chce iść bawić się w ogrodzie.
- W taką obrzydliwą pogodę? - zdziwił się tata. - Twój syn chyba oszalał.
- To nie jest obrzydliwa pogoda! - krzyknąłem. - To jest strasznie fajna pogoda: jest śnieg i chcę się pobawić. Poza tym wcale nie oszalałem.
[...]
- To prawda, że dla małych chłopców śnieg to jest coś fantastycznego. Ja też go lubiłem, kiedy byłem w twoim wieku. Ale mamusia ma rację, nie pora teraz wychodzić na dwór. Więc wiesz, co zrobimy? Jutro rano, zanim ty pójdziesz do szkoły, a ja do pracy, urządzimy sobie w ogrodzie wielką bitwę na śnieżki.
- Obiecujesz?
- Obiecuję - powiedział tata.
- Masz to jak w banku - powiedziała mama.Źródło: Jean-Jacques Sempé, René Goscinny, Nowe przygody Mikołajka, t. 2, Kraków 2009, s. 280–281, tylko do użytku edukacyjnego na zpe.gov.pl.
Wypisz z tekstu „Nowe przygody Mikołajka” trzy zwroty, które świadczą o tym, że rozmówcy znajdują się w sytuacji nieoficjalnej.
Przekształć podane zwroty na wypowiedzi charakterystyczne dla sytuacji oficjalnych.
1. „W taką obrzydliwą pogodę?”
2. „Masz to jak w banku”.
3. „To jest strasznie fajna pogoda”.
Zapoznaj się z animacją Kultura języka na co dzień i wykonaj polecenia.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R4myYyeM44rXa
Animacja prezentuje czym jest kultura języka, jakiego języka używamy w sytuacjach oficjalnych i nieoficjalnych.
Wyjaśnij, dlaczego należy dostosowywać język do sytuacji i odbiorcy. Odpowiedź uzasadnij.
Zredaguj krótki dialog charakterystyczny dla sytuacji oficjalnej.
Zredaguj krótki dialog charakterystyczny na sytuacji nieoficjalnej.
W sytuacjach nieoficjalnych używasz języka potocznego.
Charakteryzuje się on:
• stosowaniem krótkich, prostych zdań lub równoważników zdań:
„Oblałem” zamiast „Nie nauczyłem się do sprawdzianu, dostałem ocenę niedostateczną”;
• niewyszukanym, prostym słownictwem:
„Znasz się na modzie” zamiast „Masz wyjątkowy gust modowy”;
• występowaniem zwrotów, wyrazów nacechowanych emocjonalnie:
„To jest ekstra!” zamiast „To jest wyjątkowe, niezwykłe”;
• stosowaniem wulgaryzmów;
• niezdolnością i niechęcią do używania bogatego słownictwa:
„Wbijaj na imprezę”;
• adaptowaniem słów zapożyczonych, szczególnie z języka angielskiego:
debeściak z ang. the bestthe best – najlepszy, niezły hardkor ang. hardcorehardcore – coś najostrzejszego.
Używanie zapożyczeń wpływa na urozmaicenie wypowiedzi, nadużywanie powoduje, że wypowiedź staje się niezrozumiała. Zapożyczenia uzupełniają braki w polszczyźnie, wynikające z ciągłego pojawiania się nowych pojęć w różnych dziedzinach naszego życia. Warto zwrócić uwagę na napływ słownictwa z języka angielskiego, które „zaśmieca” język i wypiera słowa polskie.
1. Dobry pani. Są już nasze sprawdziany?, 2. Dzień dobry. Tak, dzisiaj je omówimy na lekcji.
„Gdy porozumiewamy się, ważną rolę odgrywa KOMUNIKACJA NIEWERBALNA, czyli pozajęzykowa. Możemy „prowadzić rozmowę”, wcale nie mówiąc. Chrząkamy znacząco, rozumnie kiwamy głową, marszczymy z zastanowieniem czoło - jednym słowem uczestniczymy w rozmowie lub w dyskusji. [...]
Komunikacja niewerbalna to komunikacja za pomocą zachowań niejęzykowych: gestów, mimiki, nieartykułowanych dźwięków”.
Źródło: Jerzy Bralczyk, Katarzyna Kłosińska, Włodzimierz Gruszczyński, Wiem, co mówię, czyli o dobrej komunikacji, Bydgoszcz‑Warszawa 2011, s. 11.
Przekształć podane wypowiedzi tak, aby przekazywały podobną treść, ale w sposób zgodny z zasadami kultury językowej.
1. Nie grzeszy Pan chyba rozumem, skoro przyniósł mi zimne danie i jeszcze nie to, które zamawiałem, co za fatalna obsługa.
2. Zosia, ty ofermo! Jak możesz nie rozumieć tego zadania, przecież tłumaczę ci je piąty raz.
3. Ale z ciebie naiwniak.
Wyobraź sobie, że chcesz wyrobić legitymację szkolną. Napisz dialog, który będzie zapisem rozmowy oficjalnej w szkolnym sekretariacie.
Wzorce zachowania i komunikacji
W każdej kulturze zaobserwować można typowe dla niej wzorce zachowań i normy komunikacji. Polskie formy grzecznościowe wywodzą się z tradycji szlacheckiej.
Ich przykładem mogą być skróty umieszczane na kopertach, np. „W. Sz. Pan”
(co oznacza „Wielce Szanowny Pan”), będący pozostałością dawnej formy „Wielce Miłościwy Pan”. Z kolei powitalny zwrot „dzień dobry” w przeszłości wyrażał także życzenie „niech ten dzień będzie dobry dla ciebie” czy „niech ci się darzy”. Podobną rolę w dawnej polszczyźnie pełniła forma „bądź zdrów”.
Polska etykieta językowa obejmuje kilka ważnych zasad, o których warto pamiętać:
Do rozmówcy należy zwracać się z szacunkiem, okazywać zainteresowanie jego sprawami. Zawsze trzeba odpowiadać na pozdrowienia i życzenia. Z tego też powodu formy grzecznościowe układają się w pewien schemat komunikacyjny: „Dzień dobry” – „Dzień dobry”, „Życzę bezpiecznej podróży” - „Dziękuję”.
W sytuacjach oficjalnych należy dbać o szczególne uhonorowanie takich aspektów jak wiek, pełnione funkcje społeczne, tytuły naukowe lub godnościowe naszych rozmówców.
W codziennej komunikacji warto również dbać o poprawność zapisu, przejrzystą kompozycję i estetykę listów czy e‑maili tak, aby były zrozumiałe dla odbiorcy. Dbałość o formę i styl naszej wypowiedzi jest wyrazem szacunku dla adresata.
Savoir‑vivreSavoir‑vivre jasno określa zasady, zgodnie z którymi powinniśmy się zachować w danej sytuacji komunikacyjnej. W codziennych, nieformalnych relacjach ze znajomymi możemy pozwolić sobie na swobodny styl wypowiadania się, modne powiedzonka czy aluzje słowne do popularnych filmów, zespołów, gier. Natomiast taki sposób wypowiadania się w sytuacjach formalnych, w towarzystwie osób starszych, będzie nie tylko niezrozumiały, ale i niegrzeczny, a nawet obraźliwy.
Warto znać różne formy grzecznościowe (zwane również zwrotami adresatywnymizwrotami adresatywnymi) i używać ich zgodnie z etykietą językową, zarówno w wypowiedziach ustnych, jak i pisemnych. Dobór właściwego słownictwa jest szczególnie ważny w korespondencji (list, e‑maile‑mail), zaproszeniach, podziękowaniach, powitaniach i gratulacjach.
Zwroty adresatywne
Poniżej znajdują się przykłady zwrotów adresatywnych używanych w tekstach oficjalnych:
Jak należy rozpoczynać teksty oficjalne?
„Szanowny Panie,...” |
|
|---|---|
„Szanowna Pani,...” |
|
„Szanowni Państwo,...” |
|
Należy pamiętać, że zwrotom takim jak: „Szanowna Pani”, „Szanowny Panie” zawsze towarzyszy czasownik w trzeciej osobie liczby pojedynczej. Natomiast forma „Szanowni Państwo” wymaga użycia czasownika w trzeciej osobie liczby mnogiej,
np. „Szanowni Państwo wiedzą”. Użycie czasownika w drugiej osobie liczby mnogiej np. „Szanowni Państwo wiecie” jest błędne.
Podobne zasady obowiązują podczas zwracania się do osób starszych. Wyjątkiem
są tu sytuacje nieformalne (np. w gronie rodziny), gdy stopień zażyłości pozwala nam na większą swobodę językową. Poniżej znajdują się przykłady zwrotów adresatywnych zgodnych z polską normą językową.
Jak należy zwracać się do osób starszych?
„Kochany Dziadku,...” |
|
|---|---|
„Kochana Babciu,...” |
|
Jak należy tytułować odbiorców w oficjalnych sytuacjach komunikacyjnych?
Ogólne formy grzecznościowe |
|
|---|---|
Osoby z tytułami naukowymi |
|
Osoby z tytułami zawodowymi | a) adwokat
b) dziennikarz lub pracownik redakcji
|
Osoby z godnościami urzędowymi | a) prezydent i wiceprezydent
b) marszałek i wicemarszałek
c) rektor i prorektor
|
Osoby zajmujące stanowiska kierownicze | a) dyrektor i wicedyrektor
b) kierownik i zastępca kierownika
|
Osoby z tytułami służbowymi lub stopniami wojskowymi (policyjnymi) | a) aspirant i młodszy aspirant
b) inspektor i nadinspektor
c) pułkownik i podpułkownik
|
Repliką nazywany odpowiedź rozmówcy na słowa partnera w dialogu.
Oceń, które z poniższych par replik [replika – tu: odpowiedź rozmówcy na słowa partnera w dialogu] – używanych w różnych sytuacjach komunikacyjnych – są poprawne lub zgodne z zasadami grzeczności. Formy poprawne oznacz znakiem +, błędne zaś znakiem –.
| Przykład | + | - |
|
– „Do widzenia”. – „Do widzenia”. |
□ | □ |
|
– „Życzę udanej zabawy”. – „Dziękuję. Wzajemnie”. |
□ | □ |
|
– „Dzień dobry, mówi Ela Mrozińska. Czy mogłabym rozmawiać z Wojtkiem?”. – „Dzień dobry. Już przekazuję słuchawkę”. |
□ | □ |
|
– „To cześć!”. – „Cześć!/Nara!”. |
□ | □ |
|
– „Gratuluję zdanego egzaminu”. – „Dziękuję”. |
□ | □ |
|
– „Czy mogłabyś przeczytać zadanie domowe?”. – „Tak. Bardzo proszę”. |
□ | □ |
|
– „Do widzenia”. – „Narka”. |
□ | □ |
|
– „Życzę szczęśliwej podróży”. – „Dzięks”. |
□ | □ |
|
– „Dzień dobry”. – „Witam”. |
□ | □ |
|
– „Czy mógłbyś podejść do tablicy?” – (Brak komunikatu zwrotnego). |
□ | □ |
|
– „Gratuluję wygranej w zawodach”. – „Nie ma czego”. |
□ | □ |
|
– „Życzę miłej wycieczki”. – „To ja życzę”. |
□ | □ |
|
– „Do widzenia Państwu”. – „Pozdrowienia”. |
□ | □ |
|
– „Do widzenia”. – „Żegnam”. |
□ | □ |
Sprawdź, czy umiesz!
Popraw poniższe zdania tak, aby mogły być wypowiedziane w sytuacjach oficjalnych:
1. Witam. Sorry za spóźnienie. Autobus mi zwiał.
2. Hej, patrzcie! Obczajcie ten wypasiony pałac.
3. Streszczajcie się, nie mamy całego dnia na pstrykanie fotek.
4. Z drogi, muszę przejść.
5. Szanowni Państwo, wiecie zapewne, z jakiego powodu się dziś spotykamy.
Zaproponuj po trzy zwroty grzecznościowe, których możesz użyć w poniższych sytuacjach komunikacyjnych:
list do dyrektora szkoły z prośbą o wyrażenie zgody na zorganizowanie turnieju sportowego,
e‑mail do kolegi/koleżanki z klasy,
zaproszenie dla babci i dziadka na uroczystość rodzinną.
Napisz list oficjalny o dowolnej tematyce, w którym zastosujesz wzorce grzecznościowe.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa klucze: etykieta językowa, sytuacja oficjalna, sytuacja nieoficjalna, formy adresatywne, repliki.
Słownik
ogół warunków, w których dochodzi do komunikacji; składają się na nią m.in.: rozmówcy (nadawca i odbiorca), zdarzenie, w którym doszło do komunikacji, sposób komunikacji (bezpośredni lub np. telefoniczny)
to zasady określające, co jest dobre, a co złe