ANIMACJA: Początki sztuki greckiej – okres archaiczny
1. slajd – Na ilustracji znajduje się mapa z zaznaczonymi plemionami.
W XII wieku p.n.e. na teren północnej Grecji przybywają plemiona doryckie. Zajmują one terytorium, na którym rozwijała się wcześniej kultura mykeńska (plemię Achajów) powodując jej upadek.
2. slajd – Na ilustracji mapy z poprzedniego slajdu pojawia się napis: okres wieków ciemnych 1200-700 p.n.e.
Zniszczenie wysoko rozwiniętej cywilizacji mykeńskiej pociągnęło za sobą zanik monumentalnej architektury pałacowej, upadek urbanistyki i rzemiosła artystycznego. Ten okres w sztuce greckiej, trwający od 1200 do 700 roku p.n.e. nazywany jest okresem wieków ciemnych.
3. slajd – Na ilustracji znajduje się wysokie naczynie ceramiczne z jednym uchwytem i przykrywką. Wykonane jest w stylu geometrycznym.
Najliczniejsze zabytki, jakie znane są z tego czasu, to ceramika, zdobiona prostą, geometryczną dekoracją. Dała ona nazwę stylowi najpierw protogeometrycznemu, a następnie geometrycznemu. Powierzchnia naczyń była wówczas pokrywana dekoracją w układzie pasowym z abstrakcyjnymi motywami geometrycznymi. Wśród nich pojawia się meander – ornament charakterystyczny dla sztuki greckiej, którego nazwa pochodzi od rzeki Meander, charakteryzującej się nieregularnym, falistym biegiem.
4. slajd – Na ilustracji znajduje się niskie naczynie ceramiczne, z dwoma uchwytami. Jest zdobione wyraźnymi motywami geometrycznymi.
Dekoracja naczyń podkreśla ich kształt, dlatego najbogatsza dekoracja najczęściej znajdowała się na brzuścu naczynia.
5. slajd – Na ilustracji znajduje się mapa, na której umieszczona jest czerwona strzałka wskazująca Attykę.
Nowo przybyła ludność zaczęła stopniowo wytwarzać własną strukturę terytorialną, której podstawą były tzw. polis, niewielkie państwa-miasta. Była to niezależna wspólnota obywateli z centralnym ośrodkiem miejskim i przyległymi do niego wsiami. Z biegiem czasu najważniejszą polis na terenie starożytnej Grecji stały się Ateny.
6. slajd – Na ilustracji znajduje się schemat świątyni greckiej w antach. Jest to rysunek prostokąta w poziomie, w którym jest wpisany kolejny prostokąt w bardzo bliskiej odległości – w ten sposób zaznaczone są schody, które otaczają budynek ze wszystkich stron i informuj o tym, że cały budynek jest umieszczony na podeście. Świątynia składa się z jednego pomieszczenia, do którego prowadzi wejście z przedsionka. Przedsionek jest niewielkich rozmiarów, po jego obydwu stronach znajdują się ściany, a między nimi – dwie kolumny, które na planie zaznaczone są ciemnymi, wypełnionymi okręgami.
Wzorem architektonicznym dla najstarszej architektury był przyjęty z architektury mykeńskiej megaron. Składał się od z przedsionka (nr 2 na rysunku) oraz celli, zwanej też naosem (nr 1 na rysunku). Zarówno w przedsionku, jak i w celli znajdowały się kolumny (nr 3 na rysunku).
7. slajd – Na ilustracji znajdują się plany świątyń greckich: siedem na planie prostokąta i jedna na panie okręgu. Kolejne schematy pokazują, w jaki sposób rozwijało się budownictwo sakralne w starożytnej Grecji. Na wszystkich planach zaznaczone są celle, przedsionki, kolumnady.
Ten plan budowli był stopniowo różnicowany dając początek różnorodnym formom świątyń greckich.
8. slajd – Na ilustracji znajduje się mapa Basenu Morza Śródziemnego.
W VIII wieku p.n.e rozpoczyna się proces kolonizacji przez Greków wybrzeży Morza Czarnego i Śródziemnego. Kolonie greckie na mapie zostały oznaczone kolorem czerwonym. Proces ten, nazywany jako Wieka Kolonizacja, trwa do VI w. p.n.e.
9. slajd – Na ilustracji znajduje się naczynie ceramiczne w stylu dipylońskim. Waza z podziałami na pasy poziome jest dekorowana elementami geometrycznymi oraz schematycznymi sylwetami zwierząt i ludzi.
W sztuce wydziela się wówczas dwa okresy: wczesnoarchaiczny (700-621 p.n.e.) i okres dojrzałego archaizmu (620-560 p.n.e.). Zmienia się wówczas sposób dekorowania waz.
10. slajd – Na ilustracji znajduje się wnętrze muzealne z ogromnych rozmiarów wazą dipylońską oraz zwiedzający ekspozycję ludzie. Fotografia pokazuje jak ogromne jest naczynie: wysokość wazy i wysokość ludzi jest bardzo zbliżona.
Stopniowo zaczęła pojawiać się na nich dekoracja figuralna w postaci zgeometryzowanych, uproszczonych sylwetek zwierzęcych i ludzkich.
11. slajd – Na ilustracji znajduje się posąg wysokiego, nagiego mężczyzny w ujęciu frontalnym: kurosa. Jest to rzeźba wykonana w kamieniu.
W okresie wczesnoarchaicznym rozwija się drobna plastyka figuralna, której tematem sa postacie bóstw, zwierząt, ale także ludzi. Na okres dojrzałego archaizmu, czyli lata 620-560 p.n.e., przypada rozwój dużych rzeźb przedstawiających postacie ludzi. Mężczyźni (kurosy) przedstawiani byli nago w pozycji stojącej, ze złączonymi nogami lub jedną wysuniętą do przodu. Rzeźby te charakteryzuje frontalizm i uproszczona forma – jak w przypadku posągu Kurosa z Tenei. Kompozycja jest zwarta i statyczna; na twarzy pojawia się charakterystyczny delikatny uśmiech, właściwy dla okresu archaicznego.
12. slajd – Na ilustracji znajduje się posąg kobiety, w ujęciu frontalnym: kory. Jest to rzeźba wykonana w kamieniu.
Równie blokowe i uproszczone są posągi kobiece (kory), przedstawiane zawsze w szacie, w pozycji stojącej, rzadziej siedzącej.
13. slajd – Na ilustracji znajdują się obydwie rzeźby z poprzednich slajdów: kuros i kora.
Posągi te miały związek z kultem grobowym i watami. Ich wielkość łączy się ze stopniowym rozwojem monumentalnej architektury sakralnej.
14. slajd – Na ilustracji znajdują się schematy - rysunki przekrojów dwóch porządków architektonicznych: doryckiego i jońskiego z zaznaczonymi elementami oraz ich nazwami.
Wykształcają się tez dwa porządki architektoniczne: dorycki i joński. Zasadniczo składają się one z tych samych elementów: kolumn, belkowania i przyczółka z tympanonem. W obydwu porządkach trzony kolumn pokryte są żłobkami (kanelowaniem). Różnice między nimi widoczne są jednak nie tylko w odmiennych formach, ale także ich proporcjach.
15. slajd – Na ilustracji znajduje się schemat - rysunek przekroju doryckiego porządku architektonicznego z zaznaczonymi elementami oraz ich nazwami.
Porządek dorycki jest bardziej monumentalny, zwarty i przysadzisty. Wrażenie surowości potęguje brak bazy i posadowienie kolumny bezpośrednio na stylobacie. Prosty w formie jest także kapitel, złożony z echinusa i abakusa. Charakterystyczny dla porządku doryckiego jest fryz znajdujący się nad architrawem. Składa się on z ułożonych naprzemiennie tryglifów oraz metop, często zdobionych dekoracją płaskorzeźbioną.
16. slajd – Na ilustracji znajduje się dorycka świątynia Hery w Paestum. Budowla jest pozbawiona dachu, na fotografii znajduje się kolumnada otaczająca ze wszystkich stron nie istniejące dzisiaj ściany budynku.
Kształtowanie się reguł porządku doryckiego trwało długo i jest doskonale widoczne na przykładzie dwóch świątyń z Paestum poświęconych bogini Herze. Starsza, wzniesiona już w okresie późnoarchaicznym (datowanym na 560-480 r. p.n.e.) ma horyzontalny układ i bardziej przysadziste proporcje.
17. slajd – Na ilustracji znajduje się późniejsza świątynia Hery w Paestum. Budynek jest pozbawiony dachu oraz ścian. Na fotografii znajduje się kolumnada tworząca długi prostokąt. Z przodu, nad kolumnadą, znajdują się fragmenty fryzu i tympanonu.
Kolejna, wzniesiona ok. 80 lat później, to budowla horyzontalna, bardziej zwarta i smukła.
18. slajd – Na ilustracji znajduje się schemat - rysunek przekroju jońskiego porządku architektonicznego z zaznaczonymi elementami oraz ich nazwami.
Początki porządku jońskiego przypadają na VIII wiek p.n.e., ale jego ukształtowanie to dopiero okres późnoarchaiczny, czyi lata 56-480 p.n.e. pełny rozkwit przypada już na okres klasyczny. Kolumny w porządku jońskim są smukłe, posadowione na plastycznie profilowanych bazach. Charakterystycznym elementem głowicy jest woluta, zwana także ślimacznicą. Rytmiczny fryz dorycki zastąpiony został płaskorzeźbionym fryzem ciągłym. Dzięki tym elementom porządek joński jest lżejszy i bardziej dekoracyjny.
20. slajd – Na ilustracji znajduje się plan budynku oraz rysunek fragmentu świątyni jońskiej – widok wnętrza od strony fasady na ciąg kolumn wraz z płaskim stropem.
Wyjątkową budowlą była, również niezachowana, świątynia Artemidy w Efezie, uznawana za jeden z cudów wiata starożytnego.
21. slajd – Na ilustracji znajduje się rysunek niewielkich rozmiarów budynku, od strony fasady elewacji bocznej. To budowla w typie in antis, czyli portyk wsparty bocznymi ścianami przedłużonymi do przedsionku oraz dwiema kolumnami, które tutaj są kariatydami. Fryz jest ciągły, pokryty płaskorzeźbami, tak, jak tympanon. Na krawędziach dwuspadzistego dachu oraz w jego najwyższym punkcie - znajdują akroteriony.
Jedną z najciekawszych budowli wzniesionych w porządku jońskim w najstarszym okresie sztuki greckiej był Skarbiec Syfnijczyków. Powstał w Vi wieku p.n.e. przy sanktuarium Apollina w Delfach. Mieszkańcy Syfnos przeznaczyli skarbiec na wota dziękczynne da boga. Niezachowany do dziś, zrekonstruowany został na podstawie fragmentów odsłoniętych podczas badań archeologicznych.
22. slajd – Na ilustracji znajduje się fasada budynku z poprzedniego slajdu – na zbliżeniu szczegóły są bardziej widoczne.
Była to budowla o rzucie świątyni w antach, ale nowatorskim rozwiązaniem było zastąpienie kolumn w przedsionku posągami kobiet – kariatydami. Kariatydy sprawiają wrażenie zatrzymanych w ruchu dzięki lekkiemu wysunięciu jednej nogi oraz uniesionych rękach. Bogato pofałdowane szaty nadają rzeźbom dynamiki i dekoracyjności.
23. slajd – Na ilustracji znajduje się zbliżenie na fryz z płaskorzeźbą z poprzedniego slajdu.
Równie dynamiczne są przedstawienia na fryzie obrazujące walki bogów z gigantami (gigantomachia).
24. slajd – Na ilustracji znajduje się rysunek tympanonu z barwną dekoracją.
Na schyłek okresu dojrzałego archaizmu i okres późnoarchaiczny przypada rozwój rzeźby. Jest to między innymi rzeźba związana z architekturą, jak np.: dekoracja przyczółków w doryckiej świątyni poświęconej Atenie na wyspie Egina.
25. slajd – Na ilustracji znajduje się rysunek tympanonu z barwną dekoracją.
Fragmenty płaskorzeźb zostały odkryte podczas badań archeologicznych (dziś przechowywane są w Gliptotece w Monachium). Ich układ odtworzono wraz z pokrywającą je pierwotnie polichromią.
26. slajd – Na ilustracji znajduje się rzeźba stojącego mężczyzny trzymającego na swoich barkach małe cielątko.
W Vi wieku p.n.e. powstają liczne rzeźby pełnoplastyczne. Warto wśród nich wymienić Moschoforosa – pasterza niosącego cielę.
27. slajd – Na ilustracji znajduje się rzeźba mężczyzny siedzącego na koniu. W kadrze znajdują się fragmenty sylwety człowieka i zwierzęcia. Posąg mężczyzny jest pozbawiony rąk i nóg. Delikatnie zaznaczone są szczegóły anatomiczne ciała. Włosy mężczyzny są opracowane bardzo precyzyjnie.
Nowym tematem w rzeźbie archaicznej było pełnoplastyczne przedstawienie jeźdźca. Jeździec z Rampin to zwycięzca wyścigów konnych. Świadczy o tym wieniec z dębowych liści znajdujący się na finezyjnie ułożonych włosach. W pozostałych elementach – podkreślonych oczach, archaicznym uśmiechu i delikatnie zarysowanej muskulaturze ciała widać podobieństwo przedstawienia Moschoforosa.
28. slajd – Na ilustracji znajdują się dwie rzeźby nagich mężczyzn. Obydwa posągi ukazują postaci w ruchu, w dynamicznej pozie: z jedną nogą wysuniętą do przodu oraz jedną ręką uniesioną w górę. Takie ujęcie wskazuje na siłę i zdecydowanie przedstawionych mężczyzn. Obaj mają wyraźnie zaznaczone szczegóły anatomiczne. Jeden z mężczyzn wydaje się starszy – ma dłuższą brodę.
Dalszym krokiem w ewolucji rzeźby archaicznej jest Grupa tyranobójców. Oryginał powstał ok. 506 r. p.n.e. dziś znany jest z rzymskiej kopii z II w. n.e. Rzeźba powstała w tzw. okresie przejściowym pomiędzy epoką archaiczną a klasyczną. Ciało ludzkie zostało tu przedstawione z większym realizmem – sylwetki obydwu mężczyzn są proporcjonalne i wyidealizowane, a rysy twarzy zróżnicowane. Zaznaczona została muskulatura nagich ciał podkreślona dodatkowo przez przedstawienie mężczyzn w ruchu. W rzeźbie widać wyraźnie odejście od umowności i uproszczenia formy rzeźb archaicznych. Przebijająca z niej siła, energia, a także dążenie do realizmu i idealizmu są wyraźnym pomostem do sztuki okresu klasycznego.
29. slajd – Na ilustracji znajduje się fragment naczynia ceramicznego dekorowanego w stylu czarnofigurowym.
W stronę realizmu zmierza również ewolucja malarstwa wazowego. W okresie późnoarchaicznym zmienia się technika zdobienia naczyń. Powstają wówczas dwa style: czarnofigurowy i czerwonofigurowy. W tym pierwszym czerwona powierzchnia naczynia pokrywana jest dekoracją w kolorze czarnym, w drugim – odwrotnie.
30 slajd - Na ilustracji znajduje się naczynie ceramiczne dekorowane w stylu czerwonofigurowym.
Tematami dzieł są sceny z życia bogów, herosów, a także sceny z życia codziennego.
31. slajd – Na ilustracji znajduje się fragment naczynia ceramicznego z dekoracją w stylu czarnofigurowym. Scena z jeźdźcem na koniu jest przedstawiona z pominięciem szczegółów.
Sceny na naczyniach są początkowo przedstawiane schematyczne.
32. slajd – Na ilustracji znajduje się fragment naczynia ceramicznego z dekoracją w stylu czerwonofigurowym. Scena z grą na aulosie jest wykonana z dbałością o szczegóły, co widoczne jest szczególnie w licznych liniach określających fałdy szat.
Z czasem wewnętrzny rysunek fałd szat czy układu włosów jest coraz bardziej skomplikowany.
33. slajd – Na ilustracji znajduje się fragment naczynia ceramicznego dekorowanego w stylu czarnofigurowym.
Autorzy malarstwa wazowego sygnowali często swoje dzieła, co już widzieliśmy na jednym z poprzednich zdjęć.
34. slajd – Na ilustracji znajduje się naczynie ceramiczne dużych rozmiarów. Krater jest wyposażony z obydwu stron w uchwyty, które zaczynają się w połowie wysokości brzuśca, a kończą nieco wyżej od naczynia. Dekoracja w stylu czarnofigurowym jest zakomponowana w kilku poziomych pasach.
Jednym ze znanych naczyń wykonanych w technice czarnofigurowej jest tzw. waza François.
35. slajd – Na ilustracji znajduje się fragment tzw. wazy François.
Powstała ok. 560 r. p.n.e.; jej autorami byli: Ergotimios i Klitias.
36. slajd – Na ilustracji znajduje się fragment tzw. wazy François.
Powierzchnia naczynia pokryta jest dekoracją w układzie pasowy i przedstawia sceny mitologiczne, m.in.: polowanie na dzika kalidońskiego czy korowód Dionizosa.
37. slajd – Na ilustracji znajduje się fragment naczynia ceramicznego zdobionego w stylu czarnofigurowym. Scena gry dwóch mężczyzn w kości jest zakomponowana symetrycznie: obydwaj mężczyźni pochylają się nad niewielkim stolikiem o kubicznej formie, każdy z prawą ręką skierowaną do blatu stołu, a drugą trzymającą długie włócznie. Niezwykle precyzyjna i bogata jest dekoracja szat mężczyzn.
Znanym malarzem waz był także Eksekias, preferujący technikę czarnofigurową. Był on między innymi autorem naczynia przedstawiającego Ajaksa i Achillesa grających w kości. Warto tu zwrócić uwagę na precyzyjny rysunek włosów oraz płaszczy obydwu mężczyzn.
38. slajd – Na ilustracji znajduje się Akropol w Atenach, widziany z oddali. Na szczycie wzgórza znajduje się okazała świątynia Partenon, której kolumnada jest dokładnie widoczna. W tle za akropolem, widoczne są góry.
Okres archaiczny w sztuce greckie kończy się w 480 roku p.n.e. Była to data przełomowa w historii starożytnej Grecji. Po 10 latach walki z perskim królem Dariuszem I, zakończonej zwycięstwem Greków pod Maratonem i Salamina, rozpoczyna się okres klasyczny – okres świetności militarnej, gospodarczej i kulturowej Aten.
39. slajd – Na tym slajdzie znajduje się spis źródeł.