Wędrówka Odyseusza

Jan Parandowski Tułaczka Odyseusza

Kiedy wybuchła wojna, Odyseuszowi piękna Penelopa właśnie urodziła syna. Kołysać dziecko, słyszeć jego pierwsze gaworzenie, brać je na ręce i nieść do dziadka LaertesaLaertesLaertesa siedzieć w cieniu drzew i patrzeć na żonę karmiącą niemowlę, […] urządzić biesiadę z przyjaciółmi, […] posłuchać pieśni wędrownego śpiewaka […] – w takich codziennych, zdrowych radościach zamykał się krąg wszystkich jego pragnień. Wojna, odbierająca mu to wszystko nagle i gwałtownie, odrzucająca go w strony obce i dalekie – wydawała mu się potworną niesprawiedliwością. Z początku udawał szaleńca, aby nie pójść. Ale podstęp wykryto.

Porzucając żonę i syna Telemacha, obiecywał jak najrychlejrychłonajrychlej powrócić. Tymczasem lata mijały, a wojna trwała. Gdy wreszcie Troja padła, nie było w całym obozie greckim człowieka, który by gorliwiej sposobił się do drogi. Odyseusz był przekonany, że najdalej za dwa tygodnie, licząc konieczne postoje i nieoczekiwane przeszkody – dobije do brzegów Itaki. Los pokierował inaczej.

Na morzu srożyła się burza. Huragan połamał maszty i poszarpał żagle. W jakiejś przypadkowej przystani znalazło się schronienie, gdzie naprawiano uszkodzone okręty. Przepłynęli całe Morze EgejskieMorze EgejskieMorze Egejskie, gdy nagle zerwał się wicher i zaniósł statki Odyseusza ku nieznanym wybrzeżom. Był to kraj Lotofagów. Zamiast zboża rosły tam łany lotosówlotoslotosów o smaku tak wybornym, że kto skosztował owego czarodziejskiego ziela, nie chciał już wracać do ojczyzny. Kilku towarzyszy Odyseusza zjadło parę lotosów i musiano ich gwałtem zabrać na pokład, bo wydzierali się i krzyczeli, że zostaną.

Żeglując po Morzu Sycylijskim, przybiły statki Odyseusza do ziemi ze wszech miar urodzajnej, na której wypasały się nieprzeliczone stada kóz i owiec. Wszystko to należało do cyklopów, olbrzymów o jednym oku w środku czoła. Najpotężniejszy wśród nich był Polifem, syn Posejdona. Odyseusz wziął dwunastu towarzyszy, bukłakbukłakbukłak wybornego wina, trochę zapasów i ruszył w głąb kraju, chcąc poznać obyczaje dziwnych mieszkańców. Pieczara, w której mieszkał Polifem, była pusta: gospodarza nie było w domu. Weszli tedy i czekali. Przyszedł dopiero pod wieczór. Na jego widok struchlałystruchlećstruchlały im serca. Był wielki jak góra. Zapędził trzodę do pieczary, a wejście zamknął głazem tak ogromnym, że dwadzieścia cztery woły nie ruszyłyby go z miejsca. Wydoił kozy i owce, rozpalił ognisko i przy świetle ujrzał w kącie gromadkę ludzi. Odyseusz powiedział, że nazywa się: Nikt, ale on nie słuchał, tylko porwał dwóch, rozszarpał na kawałki i zjadł. Tak mu smakowało, że szpik z kości wysysał. Na śniadanie zjadł znowu dwóch i obiecał Odyseuszowi – nazywał go: Nikt – że go sobie na ostatek zachowa.

R1Ky3qdkigKRc1

Ilustracja przedstawia Odyseusza i jego towarzyszy u wyjścia z jaskini olbrzyma. Półnagi olbrzym, stojący z lewej strony, z wielkim kijem, sprawdza wychodzące z jaskini owce. Pod owcami dwóch towarzyszy Odyseusza próbuje, na czworaka, wymknąć się z niewoli. W centralnej części obrazu znajduje się Odyseusz w zbroi i hełmie, z narzuconą na ramiona czerwoną peleryną, przygotowuje owce do wyjścia, z uwagą patrząc na olbrzyma. Olbrzym ma długą brodę i krótkie, czarne włosy. Po prawej stronie, za wielkim głazem ukryło się pięciu towarzyszy Odyseusza. Spoglądają na olbrzyma z napięciem. W lewym dolnym rogu widać srebrny dzbanek stojący na talerzu. Wydarzenie dzieje się u wejścia do jaskini. Olbrzym znajduje się na tle zielonych krzewów, towarzysze Odyseusza na tle wnętrza jaskini, po prawej stronie jest zagroda dla krów, dwie z nich wystawiły głowy przez szczeble, na ścianie wisi półka z glinianymi naczyniami,

Syn Laertesa odparł, że umie ocenić ten zaszczyt i poczęstował olbrzyma kubkiem starego wina. Polifem nigdy nie pił nic równie doskonałego. Kazał sobie jeszcze raz nalać i pił, aż go odeszła przytomność i runął powalony snem bezwładnym. Odyseusz rozpalił ogień, włożył doń tęgi kółkółkół z drzewa oliwnego, a gdy się drzewo zajęło, wraziłwrazićwraził rozżarzoną głownięgłowniagłownię w oko Polifema. Oślepiony cyklop ryczał z bólu, aż drżały ściany pieczary. Lecz nie mógł pochwycić ani Odyseusza, ani jego towarzyszy, którzy zwinnie uciekali po zakamarkach jaskini. Wtedy siadł przy wyjściu i czekał. Tymczasem chytry król Itaki obmyślił nowy podstęp. Przywiązał siebie i towarzyszy pod brzuchami baranów i tak razem z trzodą wymknął się z więzienia.

R1Gdaa0T7woC3

Obraz przedstawia scenę opisaną w "Odysei" Homera. W promieniach zachodzącego słońca, które rozświetla złotem niebo i morze, widać statek z białymi żaglami. Na jego pokładzie stoi Odyseusz w otoczeniu swoich towarzyszy. Drwi z oślepionego przed chwilą cyklopa Polifema ukrywającego się za jedną ze skał po lewej stronie. Kontury skał, za którymi chowa się Polifem są niewyraźne, postać cyklopa się z nimi zlewa. W oddali widać skały i przepływającą łódź, a po prawej stronie statek z rozwiniętymi żaglami pełen ludzi.

Na koniec przekonał się Polifem, że zdrajca uszedł. Zwołał swoich ziomków, olbrzymich jak sam cyklopów, i prosił, żeby go pomścili. Oni zaś pytali, kto mu oko wypalił; „Nikt! Nikt” – krzyczał Polifem, bo tak mu się Odyseusz przedstawił pierwszego dnia. Ale wszyscy myśleli, że cyklop oszalał: mówi, że nikt mu oka nie wypalił, a jednocześnie wzywa pomocy. I odeszli do swoich domów. Odyseusz zdążył wsiąść na okręty, a odbijając od brzegu, zaczął się przechwalać: „Słuchaj, cyklopie, jeśli ktokolwiek zapyta, kto cię oślepił, powiedz: ten, co zburzył Troję, syn Laertesa!”. Było to w złej chwili powiedziane. Polifem stanął na wybrzeżu i zaczął się modlić do ojca swego: „Usłysz mnie, Posejdonie, władco ziemi błękitnogrzywy, jeślim ja twój syn, a ty moim ojcem, spraw, aby Odys grodoburcagrodoburcagrodoburca nie wrócił do domu. A jeśli mu przeznaczone wrócić do ziemi ojczystej, niechaj późno przybędzie i w nędzy, straciwszy wszystkich towarzyszy, na cudzym okręcie, a w domu niech go spotka niedola”. Usłuchał go Posejdon i klątwaklątwaklątwa Polifema miała się spełnić co do słowa.

R2ecFsl97QU1S

Obraz przedstawia wzburzone morze i skalisty brzeg. Na morzu znajduje się duża łódź. Wiosłują w niej liczni wioślarze. Łódź odpływa od brzegu. Na skałach stoi olbrzymi mężczyzna. Jest nagi. Trzyma w dłoniach wielki głaz, który zamierza rzucić na płynącą łódź.

Zawinąwszy do wyspy Eolii, zjednał sobie Odyseusz Króla Wiatrów, Eola, który tak go polubił, że na odjezdnym dał mu miechmiechmiech skórzany, gdzie były zamknięte wszystkie wiatry. Odyseusz mógł teraz spokojnie płynąć do domu, wypuściwszy z worka tylko wiatry pomyślne. […] Ale gdy usnął w nocy, towarzysze zebrali się i jęlijąćjęli radzić o tym tajemniczym miechu, w którym domyślali się wielkich skarbów. Wreszcie postanowili się przekonać. Ledwo worek rozwiązali, wyleciały srogie wiatry, porwały okręty i zapędziły je na dalekie przestworyprzestwórprzestwory morza.

Zaczął się nowy okres tułaczki. Po tygodniu dopłynęli do jakiejś wygodnej przystani, gdzie Odyseusz uwiązał statki, a sam wdrapał się na szczyt najbliższego wiszaru. […] Posłano na zwiady dwóch ludzi, którzy rychłorychłorychło przedarli się przez las do […] miasta. W pierwszym domu, do którego weszli, mieszkał król potężnego ludu Lajstrygonów, a był to okrutny olbrzym. Porwał jednego z przybyszów i zjadł na surowo. Drugi uciekł, co miał sił, bo mu ten dom zapachniał pieczarą Polifema. Odyseusz nie zdążył przysposobić okrętów do drogi, gdy na wybrzeżu zaroiło się od dzikich Lajstrygonów. Potworne głazy gęsto jak grad sypały się na okręty biednego tułacza, niosąc śmierć załodze, łamiąc maszty, gruchocąc kadłuby, które nasiąkały wodą i tonęły. Ocalał tylko statek Odyseusza: jedenaście innych, wraz z całą zdobyczą trojańską, pochłonęło morze.

Okręt Odyseusza wymagał naprawy, ludzie potrzebowali wytchnienia i posiłku. Przybili więc do wyspy, która wydała im się niezamieszkaną. Lecz doświadczenie nakazywało ostrożność. Podzielili się zatem na dwa oddziały. Odyseusz z połową załogi został na statku, a reszta, dobrze uzbrojona, poszła w głąb lądu. Niedaleko wybrzeża, w prześlicznej dolinie wyścielonej miękką trawą stał godny zamek z ciosowego kamienia. Wokół przechadzały się oswojone lwy i wilki. Z pałacu słychać było słodkie śpiewanie. Był to głos pani tej ziemi, córki Słońca, uroczej czarodziejki Kirke. Dojrzawszy gości w progu, przerwała robotę na krosnach, wyszła do nich i zaprosiła na pokoje. Dała im jeść i pić, a kiedy swój głód nasycili, wypędziła ich różdżką do obory. Wówczas spostrzegli, że czarownica zamieniła ich w świnie.

Jeden z nich zdołał uciec w postaci ludzkiej i przybiegłszy do okrętu, opowiedział przygodę, Odyseusz wziął miecz i sam poszedł do pałacu. W drodze spotkał Hermesa, który mu dał ziele zabezpieczające przed czarami. Kirke nakarmiła i napoiła syna Laertesa, a widząc, że mu nie szkodzi posiłek przyrządzony na ziołach czarodziejskich, chciała go dotknąć swą różdżką. Lecz on skoczył ku niej z mieczem. Czarownica padła na kolana i prosiła o przebaczenie. Wróciła jego towarzyszom kształt ludzki, a była taka łagodna i kochająca, że Odyseusz rok przesiedział w jej gościnnym odtąd pałacu. A kiedy odjeżdżał, Kirke objawiła mu, że z woli bogów musi udać się na najdalsze krańce zachodu, gdzie jest wejście do podziemia, wywołać duszę wróżbity Tejrezjasza i wziąć od niego rady na dalsze życie.

RBR3XUTOPJ8da

Ilustracja przedstawia obraz „Scena z Odysei”. W lewej części obrazu widać mężczyznę siedzącego na kamieniu. Trzyma w prawej dłoni miecz uniesiony ku górze. Lewą rękę ma wyciągniętą do przodu. Ma brodę i czerwone nakrycie głowy, spod którego wystają długie brązowe włosy. Na lewym ramieniu wisi czerwona peleryna. Od środka obrazu ku jego lewej stronie widać stojących mężczyzn - żołnierzy z tarczami i włóczniami. Postacie nie są wyraźne. U dołu obrazu widać kobiety. Trzy z nich wyciągają ręce w kierunku mężczyzny siedzącego na kamieniu. U góry obrazu w tle widać skały.

Długo żeglował, zanim dotarł do mrocznej krainy Kimeryjczyków, którzy nigdy słońca nie widzą. A gdy w końcu przybył do miejsca oznaczonego przez Kirke, wyciągnął statek na brzeg i wraz z towarzyszami poszedł do gaju Persefony, gdzie było wejście do podziemia. Mieczem wykopał dół w ziemi, […] najpierw lał miód i mleko, potem wino, wreszcie wodę, zmieszaną z odrobiną mąki. Wybrał kilka czarnych owiec, a poderżnąwszy im gardła, krew wypuścił do ofiarnego dołu. Zapach świeżej krwi zwabił błędne dusze zmarłych, które poczęły zlatywać się niby muchy. […] Ale Odyseusz odpędzał je mieczem, czekając na Tejrezjasza. Przyszedł na koniec, podpierając się złotym berłem, i napojony krwią, wróżył. Przepowiedział mu dalszą tułaczkę i powrót do ojczyzny, a potem rzekł: „I znowu musisz pójść na morze i wędrować wciąż dalej i dalej, póki nie spotkasz takiego ludu, który nigdy nie widział morza i nie wie, co znaczy okręt albo wiosło, i nie używa soli. […] Wtedy wbij wiosło w ziemię, złóż ofiarę Posejdonowi i wracaj do ojczyzny. Tam, u kresu szczęśliwej starości w twym państwie kwitnącym, oczekiwać będziesz słodkiej śmierci, która do ciebie wyjdzie z morza”. […]

R1Rv3dVtWCdfV1

Obraz „Odyseusz pod ziemią w Hadesie" przedstawia scenę wejścia Odyseusza do krainy umarłych. Z lewej strony znajduje się morze i przycumowany do brzegu statek, po prawej wysokie, strome skały. Jedna z nich przypomina ludzką twarz. Odyseusz z towarzyszami stoją przed tłumem istot zmierzających do Hadesu. Jest ich bardzo dużo, mają straszne twarze, szarpią się między sobą. Niektórzy patrzą na stojącego z mieczem Odyseusza i jego towarzyszy. Heros stoi bokiem do widza, nosi szarą tunikę, czarną pelerynę i czerwone nakrycie głowy. Za nim stoi trzech jego marynarzy. Tuż przed nim znajduje się zagłębienie pełne krwi. Zmarli wyciągają do niego ręce. Część z nich próbuje wstać i się poruszać, inni leżą bez ruchu. Nad potępionymi latają białe i czarne ptaki. W lewej części obrazu tło stanowi jasne niebo.

Wracał tą samą drogą, którą odbył w tamtą stronę, jadąc do podziemi z wyspy, gdzie mieszkała Kirke. Raz jeszcze odwiedził swą przyjaciółkę, otrzymał od niej zapasy w jadle i napoju i cenne rady, jak wymijać niebezpieczeństwa dalszej podróży. Pomyślny, łagodny wiatr zaniósł okręt Odyseusza do wyspy syren. Król Itaki wiedział, co mu grozi. Syreny były to stwory morskie, do pół ciała piękne panny, resztę miały upierzoną jak u ptaka. Zakrzywionymi szponami trzymały się skał nadwodnych i trzepotały skrzydłami. Miały głos tak cudny, że kto je posłyszał, odkładał wiosło i zapominał o falach. Wtedy prądowinyprądowinyprądowiny znosiły łódź ku wyrwom, między rafy, i rozbijały. Na wyspie syren bielały niezliczone kości zatopionych żeglarzy. Aby towarzysze nie ulegli czarowi syreniego śpiewu, zalepił im Odyseusz uszy woskiem.

Sam zaś kazał się przywiązać do masztu mocnymi powrozami: „Gdybym płakał, gdybym się rwał, gdybym was prosił, żebyście zdjęli ze mnie więzy – nie słuchajcie, ale przywiążcie mnie jeszcze silniej”.

RofUmJUoacKNf1

Ilustracja przedstawia scenę kuszenia Odyseusza przez syreny w nadmorskiej zatoce. Tutaj wyobrażone jako pół kobiety, pół ptaki. W galerze, starożytnej łodzi z masztem i wiosłami siedzą marynarze. Mają obwiązane głowy różnymi szmatami i zawzięcie wiosłują. Jeden mężczyzna w białej tunice i zielonej czapce na głowie jest przywiązany do masztu, nie ma zakrytych uszu. Wokół niego latają piękne kobiety, które mają tułów ptaków, jedna z nich siedzi na burcie i pochyla się do marynarza, który ma czerwoną szmatą obwiązaną głowę. Wydarzenie dzieje się w morskiej zatoce, którą otaczają strome skały.

R1ToDgGEtNxkX

Obraz przedstawia zbliżenie statku Odyseusza. W jego centrum w rozwianej szacie stoi brodaty mężczyzna, którego towarzysz przywiązuje liną do masztu. Nad nimi powiewa żagiel. Czterej pozostali mężczyzn siedzą przy wiosłach skupieni na swej pracy. Na burcie siedzą dwie piękne, nagie kobiety, trzecia o rybim ogonie wychyla się z wody.

Syreny wabiły żeglarzy najpiękniejszym śpiewem, ale załoga okrętu ich nie słyszała. Odys zaś, widząc, że mijają te czarodziejki o słodkim głosie, stęskniony za ich śpiewem, pod magicznym urokiem, szarpał trzymające go powrozy i czynił znaki, żeby go odwiązano. Nikt go nie usłuchał. Tak przepłynęli. Lecz już czekała ich nowa, groźniejsza przygoda. Pomiędzy wyspą Sycylią a wybrzeżem Italii otwierał się bardzo wąski przesmykprzesmykprzesmyk morza. Po obu jego stronach były dwie skały. W jednej, stromej i gładkiej jak szklana góra, była pieczara, a w niej mieszkała owa Skylla, w której niegdyś kochał się Glaukos. Potwór za zbliżeniem się okrętu porywał z pokładu ludzi. W drugiej zaś skale, nad którą rosło drzewo figowe, mieszkała Charybda, poczwara straszliwa, która trzy razy na dzień wciąga morze w swą gardziel bezdenną i trzy razy wypluwa połkniętą wodę. […] Gdy statek Odyseusza podjechał do tego miejsca, właśnie Charybda chłonęła w siebie spienione wody, z ogromnym, żarłocznym bulgotem. Odys kazał wziąć się do wioseł i podpłynąć pod drugą skałę, pod pieczarę Skylli. W tej chwili wysunęło się stamtąd sześć paszcz okrutnych i porwało z pokładu sześciu towarzyszy. Była to strata konieczna, aby ocalić okręt i resztę załogi. […]

Stamtąd dopłynęli do wyspy boga Słońca. Odyseusz, tknięty złym przeczuciem, chciał ją wyminąć. Lecz załoga nie usłuchała. Ludzie byli pomęczeni i głodni. Wyciągnęli na brzeg okręty i rzucili się na stado wołów, które się pasło na łące. Zabili co najtłustsze sztuki i zjedli. W najlepszych humorach odczepili liny, podnieśli żagle i ruszyli w dalszą drogę. Wtem słońce się zaćmiło i rozszalała taka burza, iż wszystkie statki zatonęły. Bóg Helios ukarał świętokradców, którzy ważyli się zabić woły z jego stada. Ocalał tylko Odyseusz. Siedząc okrakiem na belce, przez dziewięć dni walczył z nawałnicą. Na koniec na wpół nieżywego fale wyrzuciły na piaszczysty brzeg wyspy Ogigii.

Rozbitka znalazła nimfa Kalipso. Mieszkanie miała w ślicznej grocie, dokoła której rosły cyprysy, topole, osiki. Górą pięła się winna latorośl. Z czterech źródeł wybiegały srebrne strumienie, a wiecznie zielone łąki pachniały fiołkami. Kalipso poiła Odyseusza nektarem i karmiła ambrozją. Rychło wrócił do sił i zdrowia. […] Boska wybawicielka obiecywała mu nieśmiertelność, wieczną młodość, prosiła, żeby został jej mężem. A on po całych dniach przesiadywał nad brzegiem morza i patrzył w stronę rodzinnej Itaki.

W ósmym roku tej miłosnej niewoli zjawił się nagle posłaniec bogów, Hermes. Wszedł do pieczary. […] Kalipso krzątała się około krosien i śpiewała. Na widok przybysza z Olimpu zamilkła. W pokorze wysłuchała rozkazu Dzeusa i wolniutko powlokła się nad morze szukać Odyseusza. Siedział, jak zwykle, zapatrzony w siną odległość. Położywszy mu rękę na ramieniu, mówiła. Oto Dzeus rozkazuje, by się sposobił do powrotu. […]

Odyseusz stłumił w sobie radość, która mu piersi rozsadzała. Ledwo Kalipso odeszła, zabrał się do roboty. W kilka dni sporządził mocną tratwę […]. Kalipso dała mu zapasy na drogę i w milczeniu odeszła. Odbił się wiosłem od skały przybrzeżnej i poddał się wiatrom i życzliwemu biegowi fal.

Samotnego wędrowca dojrzał na wielkiej przestrzeni wód Posejdon. Bóg przypomniał sobie prośbę Polifema. Trójzębem wzburzył morze i kazał dąć wichrom. Przez dwa dni i dwie okropne noce, wśród wycia huraganu i jaśnienia błyskawic Odys, znów pozbawiony statku, jedynie siłą swych ramion opierał się przeraźliwej mocy bałwanów. Na koniec uczepił się jakiegoś wybrzeża i w omdleniu padł w ilaste zasiąklailaste zasiąkleilaste zasiąkla, porosłe rzadkimi krzakami.

Nazajutrz obudził go śmiech dziewcząt. Kilkanaście panien grało w piłkę nad brzegiem morza. To królewna Nauzykaa, ukończywszy pranie bielizny, zabawiała się ze swoimi dworkami. Kiedy Odyseusz wyszedł z krzaków – nagi, okryty mułem rzecznym, straszny – dziewczyny uciekły. Została tylko królewna, w której litość dla nieszczęśliwego człowieka zwyciężyła lęk. Dała mu jeść, pić i świeże szaty. Gdy się wykąpał i ubrał, z nędzarza zmienił się w króla. […]

Odyseusz znajdował się na Scherii, wyspie zamieszkałej przez Feaków. Z dala od reszty ludzi wiodą oni życie zbożne i spokojne. Są wybornymi żeglarzami, lecz wyprawiają się na morze jedynie dla przyjemności: nie znają ani handlu, ani wojen.

Okręty ich lecą po morzu prędzej niż myśli. Nie potrzebują steru, albowiem statki posiadają własną duszę, która rozumie zamiary podróżników. Są to jakby okręty widma i mkną wśród fal otoczone chmurami i mgłą. Nie wiedzą, co to niebezpieczeństwa; morze dla nich jest zawsze gładkie i spokojne. Feakom życie upływa jakby na wiecznym ucztowaniu. Lubią muzykę i wszystkie igrzyska, ubierają się bogato, mieszkają wspaniale, mają łóżka miękkie, w których wypoczywają po ciepłej kąpieli. […]

Pałac króla Alkinoosa miał ściany ze spiżu, a drzwi ze złota. […] Gdy Odyseusz wszedł do sali biesiadnej, ujrzał książąt feackich, siedzących na ozdobnych krzesłach, wyścielonych haftowanymi dywanami. Wszyscy pili, śmiali się i rozmawiali, a wesołemu zebraniu przewodniczył król Alkinoos, na tronie, u boku swej małżonki. Syn Laertesa opowiedział im swoje przygody, prosząc o statek, który by go zawiózł do Itaki. Król i książęta złożyli mu dary tak bogate, że przewyższały wartością zdobycz trojańską przepadłą na morskich włóczęgach. Na wygodnym łożu, które ustawiono na pokładzie statku, Odyseusz zasnął zmożony trudami i nadzieją powrotu. […]

R1bm1w9CEsA7H

Obraz przedstawia scenę w porcie. Przy brzegu cumuje łódka, w której siedzi mężczyzna ubrany w ciemny strój z krótkim rękawem, jego kolana są odsłonięte, a na głowie ma hełm z pióropuszem, dłońmi trzyma wiosło. Obok niego stoi Odyseusz ubrany w pomarańczową tunikę z krótkim rękawem, przewiązaną w pasie, wyciąga rękę w geście pożegnania do stojących na nabrzeżu dwóch mężczyzn w hełmach z pióropuszami, obok których stoi chłopiec z psem. Łódka ma zawieźć Odyseusza na zakotwiczony w oddali żaglowiec. W porcie toczy się życie: pływają łódki wyładowane towarem, na brzegu siedzi kilka osób odpoczywając. Po prawej stronie widać wysoką budowlę z kolumnami oraz fragment cumującego za nią żaglowca. Po lewej stronie widać warowne mury z dwiema wieżami i większą łódź ze zwiniętym żaglem.

Odyseusz spał, gdy Feakowie przybili do Itaki. Wyniesiono więc śpiącego na brzeg, a skarby ukryto w załomach skalnych. Słońce już było wysoko, gdy się obudził. Nie poznał własnej ziemi. Wtedy zjawiła się Atena i otworzyła mu oczy i pamięć. Rwał się biec do domu, do żony, do syna.

Bogini go powstrzymała. Trzeba być ostrożnym. Wszyscy uważają go za zmarłego. Z sąsiednich wysp zjechali się młodzi książęta zalotnicy. Starają się o rękę Penelopy i o dziedzictwo po zaginionym. Królestwo marnieje. Wierna żona już nie ma sił walczyć z natarczywością zalotników. Zwodzi ich, jak może. Powiedziała, że nie wpierw wyjdzie za mąż, póki nie uszyje szaty pośmiertnej dla ojca. Aby zyskać na czasie, szyła tę szatę coś ze dwa lata: co w dzień uszyła, to pruła nocą. Na koniec podstęp się wydał. Książęta nalegają, aby któregoś z nich ostatecznie wybrała. Gdyby Odyseusz zjawił się nagle wśród nich, zabiliby go niechybnie.

Bogini dotknęła tułacza różdżką czarodziejską. Członki skurczyły się, postać zgięła się we dwoje, skóra obwisła na wychudłych piszczelach. Brudne, dziurawe łachmany okryły żebraka, w którym nikt by się nie domyślił świetnego rycerza spod Troi. Przemieniony Odyseusz wziął kosturkosturkostur, zarzucił na plecy biesagibiesagabiesagi i w przebraniu nędzarza ruszył na podbój własnego domu i królestwa.

Jakoż nikt go nie poznał. Zachodził wszędzie swobodnie, karmiony miłosierną ręką, jako żebrak, stojący pod opieką Dzeusa. Dopiero kiedy wszedł na dziedziniec swego pałacu, stała się rzecz nieoczekiwana. Pod bramą, na kupie gnoju, leżał Argos – stare, bezsilne psisko. Jadło go robactwo, głód dobijał. Nagle do jego parszywych, otępiałych uszu doleciał głos znajomy, […] a przegniłe chrapy porwały nieoczekiwanie spod łachmanów wędrownego żebraka – znajomą woń pana. Poruszył się, chciał się przyczołgać do nóg Odyseusza, całym wysiłkiem psiej wierności dźwignął się na zmartwiałe łapy – i zdechł.

RHRjDDI2gCZwO

Obraz przedstawia ścieżkę biegnącą znad morza, na której znajdują się dwaj starcy i jeden młodzieniec. Kręta ścieżka prowadzi od plaży i wije się wśród drzew i krzewów. Po ścieżce chodzą warchlaki. Po lewej stronie, na pierwszym planie siedzi starzec z siwą, długą brodą, ubrany w długą ciemną szatę. Z prawej strony zbliża się ścieżką drugi starzec w białej szacie z długim kijem w lewej ręce. Prawą skierował do nosa szarego psa stojącego na ścieżce i przyglądającego się starcowi. Między mężczyznami siedzi nagi młodzieniec, który podparł głowę lewą ręką, jakby o czymś myślał. W tle widać morze, plażę i nadmorskie pagórki, na których rosną drzewa i krzewy.

Odyseusz wszedł do pałacu. Widział rozpustę zalotników i siedząc na progu świetlicy, żuł w milczeniu hańbę swego domu i myślał o zemście. Wreszcie nadeszła pora. Nazajutrz odbywał się turniej o rękę Penelopy. W podłogę sali biesiadnej wbito jednym rzędem dwanaście toporów. Każdy z zalotników brał ogromny łuk Odyseusza i próbował tak strzelić, aby grot przeszedł przez otwory wszystkich, rzędem stojących toporów. Lecz nikt nie miał nawet dość siły, aby napiąć łuk bohatera. Jeden drugiemu broń ze wstydem oddawał. Na koniec żebrak, siedzący na progu, prosił, żeby i jemu pozwolono. Telemach, któremu ojciec zdradził swą tajemnicę, kazał podać łuk. Nieznacznie zamknięto wszystkie wyjścia. Odyseusz naciągnął łuk, aż cięciwa odbrzękła jaskółczym gwizdem, wypuścił strzałę i grot przeszedł przez wszystkie topory.

Opadły zeń łachmany żebracze. Nagi, potężny, gniewny stał przy drzwiach niby bóstwo zemsty. Podniósł łuk. Brał jedną strzałę po drugiej i szył w zbitą gromadę zalotników. A gdy skończył, odłożył broń, wielce utrudzony. Służba wyniosła trupy ze sali, stoły i stołki z krwi obmyto, wymieciono, wykadzono siarką.

W górnych pokojach wszczął się rwetes. Penelopa spała. Przybiegła do niej stara klucznica z krzykiem, że pan wrócił i wymordował zalotników. Królowa zeszła na dół. Odyseusz siedział pod słupem, na środku pustej sali biesiadnej. Niedaleko stał syn Telemach, wpatrzony w ojca. Oddzielony dwudziestu latami rozłąki, utrudzony krwawym żniwem, którego właśnie dokonał, wydał się jej mąż jakimś obcym, dalekim, nie wiedziała, jak witać, jak mówić. Dopiero gdy odświeżył się kąpielą, przebrał, zagadał o rzeczach im tylko obojgu wiadomych – padła mu z płaczem w ramiona.

R178RK4gj8gqo

Obraz przedstawia kobietę i mężczyznę siedzących naprzeciw siebie, między nimi stoi sługa z dzbanem i srebrną tacą. Niewiastą jest Penelopa, mężczyzna to Odyseusz. Małżonkowie są zwróceni do siebie przodem. Siedząca po lewej stronie kobieta nosi zwiewną suknię, włosy związała opaską. Prawą rękę oparła na założonej jedna na drugą nodze, lewą rękę ma zgiętą w łokciu, palce ręki niemal dotykają twarzy. Penelopa, tak jak jej mąż, ma bose stopy. Przy jej krześle, z bogato zdobionym oparciem, znajduje się wiklinowy kosz, a za nim krosno oparte o stół. Mężczyzna jest półnagi, ma tylko biodra owinięte białą szatą, w lewej ręce trzyma kij. Jego twarz okrywa bujny zarost, na głowie ma czerwoną niewielką czapkę. Siedzi na stołku pokrytym skórą. Za nim znajduje się mały, stolik z ozdobnymi nogami, leżą tkaniny, stoi kosz z wikliny. W pomieszczeniu na ścianach wiszą zielonkawe kotary.

Pod jaworem na dziedzińcu lub w ogrodzie siadywali we czworo: stary ojciec Laertes, Penelopa, Telemach i Odyseusz, który opowiadał wszystko, czego doświadczył: dzieje wojny trojańskiej i swoją tułaczkę. […] A gdy nadszedł czas, Odyseusz odczepił okręt i odjechał na nową tułaczkę, wywróżoną przez Tejrezjasza, posłuszny bogom i przeznaczeniu. Powrócił po wielu latach i osiadł w dworzyszczu – król z siwą brodą, czekający na śmierć, która miała doń wyjść z morza.

CART2 Źródło: Jan Parandowski, Tułaczka Odyseusza, [w:] tegoż, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Warszawa 1967, s. 98–101.

Barbara Milewska–Waźbińska Trwalsze niż na wosku pismo na marmorze

Dalej, szybciej, więcej... w naturze człowieka leży przekraczanie granic własnych możliwości, wieczne poszukiwanie nieznanego i wystawianie się na próby. Mimo że żaden z bohaterów antycznych nie dorównywał sile Herkulesa i waleczności Achillesa, to jednak starożytni zafascynowani byli też innymi postaciami: Odyseuszem, którego cechowały mądrość i przebiegłość, czy Eneaszem sławnym ze swej pobożności wobec bogów, miłości do rodziny i ojczyzny. Bohaterowie ci sprawdzili się podczas wędrówki. Podróż od dawna rozumiana była jako wielka metafora losu ludzkiego, a człowiek często przedstawiany był jako wieczny tułacz i pielgrzym. Śledząc dzieje wędrowców i doświadczając z nimi przygód, zadajemy sobie siłą rzeczy pytania o podstawowe dla człowieka wartości, o jego przeznaczenie i proces samopoznania. O dalekich wyprawach, nieznanych lądach i związanych z nimi niebezpieczeństwach opowiada wiele mitów antycznych i baśni.

Pierwszym podróżnikiem, którego dzieje zostały dokładnie opisane w arcydziele Homera, jest Odyseusz. Wyprawa Odyseusza to podróż szczególna. Jest to bowiem długoletnia droga powrotna do domu, rodziny, przyjaciół. Bohater, zanim powróci do rodzinnej Itaki i oczekującej go wiernej Penelopy, zmaga się z przeciwnościami losu, naraża na niebezpieczeństwa, pokonuje pokusy. Czyż taki los nie jest też udziałem wielu z nas? Czyż nie taka była droga Jana III Sobieskiego do przystani wilanowskiej? Przypominająca polski dwór fasadafasadafasada pałacowa od strony ogrodu i dekoracja jej elewacjielewacjaelewacji zdają się potwierdzać to przypuszczenie. Rezydencja w Wilanowie miała być dla Sobieskiego azylemazylazylem chroniącym prywatność, prawdziwym domem, na którym mógł odcisnąć piętno własnej osobowości nie tylko jako króla i wykształconego Europejczyka, ale też jako męża i ojca.

[...]

Poniżej freskówfreskfresków wilanowskich dekorujących fasadę pałacu od strony ogrodu widoczne są podpisy. Przywodzi to na myśl jedną z technik charakterystycznych dla komiksów. Takie połączenie wizerunku i słowa stosowano w sztuce powszechnie aż do XIX w. Podpisy miały dopomóc pamięci i wyobraźni. W galerii północnej, po prawej stronie znajdują się obrazy stanowiące ilustracje do Homerowej Odysei.

RN0WS6FNk5dFy1

Zdjęcie przedstawia jasnożółtą elewację budynku. Dwa duże prostokątne okna z białymi firankami i kolumnami po bokach. Pomiędzy oknami znajdują się ozdobne rzeźby. Nad oknami umieszczone są kolorowe freski.

[...]

Po przeciwnej stronie fasady od strony ogrodu na malowidłach freskowych przedstawiono dzieje innego antycznego bohatera – Trojańczyka Eneasza, który w poszukiwaniu nowej ojczyzny uszedł wraz ze starym ojcem i małym synkiem z płonącej Troi. On także, podobnie jak Odyseusz, przeżył wiele przygód na morzu i na lądzie, zanim dotarł do przeznaczonej mu przez bogów ziemi italskiej. Los przeznaczył mu tu za żonę Lawinię, córkę króla Latynów. Mógł ją jednak poślubić dopiero, gdy pokona rywala starającego się o rękę pięknej królewny. Z rodu Eneasza pochodziła Rea Sylwia, matka Romulusa i Remusa, założycieli Rzymu.

[...]

RmE1RVIMpIboc1

Kolorowy fresk przedstawiający grupę mężczyzn i kobiet. Po lewej stronie obrazu znajdują się dwa mężczyźni z białymi włosami i brodami, którzy ubrani są w niebiesko‑żółte szaty. U stóp jednego z nich znajduje się duży, jasny pies. Po prawej stronie obrazu dwa marmurowe stolik. Przy jednym siedzi młodzieniec w białej szacie z podniesioną do góry ręką. Przy drugim stoliku dyskutują mężczyźni. Jeden z nich trzyma kielich, przed nim stoi okrągła, zielona butelka. W tle stłoczony tłum kobiet i mężczyzn, marmurowe kolumny, ściana.

Projekt freskówfreskfresków wykorzystujących sceny z Odysei i Eneidy

powstał za czasów Jana III Sobieskiego. Można więc z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że król utożsamiał się z powracającym po wojnie do domu Odysem i poszukującym swego miejsca na ziemi Eneaszem. Nową małą ojczyzną Sobieskiego, miejscem odpoczynku po trudach wojennych stał się Wilanów. Dzielny Herkules przekształcił się w Odyseusza powracającego do swej Penelopy – Marysieńki – i w zbożnego Eneasza pokonującego wszystkie czyhające na niego niebezpieczeństwa i święcącego przykładem dla narodu. Jeżeli przypomnimy, że w XVII‑wiecznej poezji okolicznościowejpoezja okolicznościowapoezji okolicznościowej nazywano Turków Polifemami czy drapieżnymi harpiami, symboliczna treść malowideł staje się jeszcze bardziej oczywista. Misja króla i cel życia Jana Sobieskiego zostały spełnione. Freski wilanowskie stanowią hołd złożony dwóm antycznym herosom. Świadczą też o istotnym znaczeniu starożytnych opowieści jako źródeł inspiracji dla epoki nowożytnej. Bez znajomości treści eposóweposeposów, bez prześledzenia przygód bohaterów trudno dziś zrozumieć sposób myślenia i odczuwania dawnych mieszkańców rezydencji.

CART1 Źródło: Barbara Milewska–Waźbińska, Trwalsze niż na wosku pismo na marmorze, dostępny w internecie: www.wilanow–palac.pl. Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie.

Jarosław Marek Rymkiewicz Odys

Powracający Odys, pod terrorem nieba,
Jak należy się ludziom, widział to, co trzeba.

Poznał labirynt wiatru i pieśni syreny,
I Skyllę, i Charybdis, i pieczary cieni.

Słońce zielonych wieków paliło mu ciało
I sól z dna oceanów na wargach została.

Rozwijał kartę morza i studiował szlaki,
Lecz na mapach już widział nieczytelne znaki.

I żagiel dróg wybranych wiatr wróżebny szarpał,
A Ereb kryła cienka geografii karta.

Chytry, zmieniał zamiary, czaił się do skoku,
Choć wszędzie go czekało Polifema oko.

(Tak Tamerlan figury przesuwał szachowe,
A potem partnerowi zwykle ścinał głowę.

Zwycięzca za bezczelność ginął z ręki kata,
A za braki w technice ten, co dostał mata).

Gdy wrócił do Itaki, czy tej, to rzecz sporna,
Pojął, że piorun Dzeusa był pointą pozorną.

Krajobraz innych wzruszeń przed nim się otwierał.
Sam wybrał, choć, jak sądzę, nie pragnął wybierać.

Wieczny komiwojażer, miał puste walizy,
Kiedy ruszył na północ, z Tejrezjasza wizą.

Porzucił nieśmiertelność, mew nad falą krzyki,
Słońce w pianach i pieśni nowych zalotników.

Pamięć o nim już morze zielone przykryło.
Z wiosłem szedł na ramieniu, aby się spełniło.

Mógł inaczej, zapewne. Wystarczy uwierzyć,
Że tam, gdzie teraz stoisz, twa Itaka leży.

Wiatr jest wiatrem, a cień twój tylko twoim cieniem.
Lecz zawsze ciało będzie wróżebnym płomieniem.

CART3 Źródło: Jarosław Marek Rymkiewicz, Odys, [w:] tegoż, Człowiek z głową jastrzębia, Łódź 1960, s. 39.

Konstandinos Kawafis Itaka

Jeżeli do Itaki wybierasz się w podróż,
niech będzie to podróż długa,
pełna przygód i nauk.
Lestrygonów, Cyklopów, gniewnego Posejdona
nie musisz się obawiać.
Jeżeli będziesz myślą szybował wysoko,
a umysł twój i ciało będą ciągle zdolne
do wzruszeń nieprzeciętnych,
nikt z nich ci nie zagrozi.
Jeśli nie masz ich w sobie i sam ich nie wskrzesisz,
Lestrygonów, Cyklopów, gniewnego Posejdona
nie spotkasz na swej drodze.

Niech będzie to podróż długa.
Obyś o letnim brzasku
– urzeczony, szczęśliwy –
wiele razy zawijał do nieznanych portów;
i bywał u Fenicjan w ich handlowych stacjach,
i kupował tam od nich drogocenne rzeczy:
perły, koral i bursztyn, i drewno z hebanu,
i wszelkiego rodzaju pachnące olejki,
podniecające pachnidła, ile tylko zechcesz;
i odwiedził niejedno z wielu miast egipskich
i uczył się tam od tych, co posiedli wiedzę.

Bylebyś nie zapomniał nigdy o Itace,
o twoim przeznaczeniu – masz do niej dopłynąć.
Lecz nie śpiesz się w podróży.
Niech trwa długo – latami.
Lepiej byś był już stary, gdy dotrzesz do wyspy,
i na tyle zasobny w dobra tego świata,
by już nie oczekiwać od Itaki bogactw.

Itaka dała ci upajającą podróż.
Nie wyruszyłbyś w drogę, gdyby jej nie było.
Cóż więcej miałaby dać?

I gdyby była biedna, nie oszukała cię.
Zdobyłeś przez nią mądrość i ogrom doświadczeń,
a wraz z nimi świadomość, co znaczy – Itaka.