VII w. p.n.e. – Hezjod z Askry w Beocji, autor Teogonii oraz Pracy i dni
106–43 p.n.e. – Marek Tulliusz Cyceron, wielki mówca, polityk i pisarz schyłku republiki, autor m.in. De divinatione
ma7fedd7d9ce481c4_0000000000057
1
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
R1CRhU0J30FGq1
I. W zakresie kompetencji językowych. Uczeń:
6. zna podstawowe techniki przekładu tekstu łacińskiego;
8. dokonuje następujących transformacji gramatycznych w zakresie morfologii:
17) potrafi korzystać ze słownika łacińsko‑polskiego przy sporządzaniu przekładu;
18) potrafi w przypadku wyrazów wieloznacznych wybrać znaczenie odpowiednie dla kontekstu/tematyki tłumaczonego tekstu;
19) dokonuje poprawnego przekładu prozatorskiego tekstu łacińskiego z zakresu tekstów określonych w kanonie na język polski, w tłumaczeniu zachowując polską normę językową.
II. W zakresie kompetencji kulturowych. Uczeń:
6. posiada podstawową wiedzę o następujących kluczowych zjawiskach z zakresu życia publicznego i prywatnego w starożytnej Grecji i Rzymie:
b) wyrocznie: Delfy i ich rola, Sybilla;
d) życie społeczne i gospodarcze (wyrocznie – Delfy, wróżby);
13. potrafi scharakteryzować i poddać interpretacji uwzględniającej właściwy kontekst kulturowy następujące kluczowe zjawiska z zakresu życia publicznego i prywatnego w starożytnej Grecji i Rzymie:
c) życie społeczne i gospodarcze (wyrocznie – Delfy, Sybilla; wróżby).
Nauczysz się
wymieniać starożytne wróżby greckie i rzymskie;
wskazywać gdzie znajdowały się najważniejsze greckie wyrocznie;
charakteryzować postać Teofrasta z Eresos i Stefana Ossowieckiego.
Wróżbiarstwo w Grecji
Starożytni Grecy wierzyli, że bogowie zsyłają znaki woli, które właściwie odczytane przez człowieka pozwalają mu postąpić właściwie, zgodnie z wolą bóstwa, a nawet przewidzieć przyszłość. Wierzyli także w przeznaczenie – moirę, nie wiemy jednak, czym właściwie ono było. U HezjodaHezjod Hezjoda, najwybitniejszego poety po Homerze, czytamy, że najpotężniejszą siłą jest Zeus, to jemu wszystko podlega.
R1FzpKZsgKPs41
Nic dziwnego, że manteia – sztuka wróżbiarska – cieszyła się u Greków ogromnym szacunkiem. Aby poznać wolę bogów, udawali się oni do wróżbity (gr. manteis) lub wyroczni. Tam mogli zapytać o radę, uzyskując wróżbę naturalną (płynącą z boskiego natchnienia) lub sztuczną (znaki zewnętrzne zsyłane przez bogów). Wróżbitów, którzy potrafili je interpretować, darzono ogromnym szacunkiem. Czytając poematy Homera, poznajemy tych, o których mówiły mity: Tejrezjasza, Kalchasa i córkę Priama, Kassandrę. Królowie i miasta korzystali z usług wróżbitów, którzy objaśniali im zjawiska niebieskie, wróżyli, zajmowali się czynnościami rytualnymi itp.
RygruUyiTKjTy1
Do znaków zewnętrznych zaliczano: pioruny, błyskawice, trzęsienia ziemi, katastrofy, sny, lot i głosy ptaków, wnętrzności zwierząt ofiarnych, słowa, kichanie itd. Każda z tych wróżb należała do osobnej kategorii:
ornitomancja
gr. órnis, órnithos – ptak
wróżenie z lotu ptaków, zwłaszcza drapieżnych
alektryomancja
gr. alektorίs – kura
wróżenie z zachowania kur podczas jedzenia
ichtyomancja
gr. ichthis – ryba
wróżenie z zachowania ryb
hieroskopia
gr. hieroskopίa – wróżenie z wnętrzności
wróżenie z wnętrzności zwierząt
pyromancja
gr. pyr – ogień
wróżenie z ognia palących się ofiar itp.
hydromancja
gr. hydor – woda
wróżenie nad powierzchnią wody
meteoromancja
gr. metéoros – nadziemny
wróżenie podczas zjawisk atmosferycznych
kleromancja
gr. kléros – przedmiot do losowania (kamyk)
wróżenie z kamyków lub kości do gry
kledomancja
gr. klédon – krzyk, wzywanie
wróżenie z przypadkowo wypowiedzianych słów
chiromancja
gr. cheir – ręka
wróżenie z dłoni
arytmomancja
gr. arithmós – liczba
wróżenie z liczb i cyfr
Znaki naturalne – z natchnienia boskiego – były domeną wieszczek, kapłanów, sybilli i wyroczni.
Szczególną rolę przypisywano wróżeniu ze snu – onejromancji (gr. óneiros – sen). Prorocze sny zsyłał bóg sztuki lekarskiej Asklepios w swoich sanktuariach – asklepiejonach, a jego kapłani dokonywali ich interpretacji, by chory mógł się poddać właściwej kuracji. Z kolei nekromancja (gr. nekrós – zmarły; wywoływanie dusz ludzi zmarłych przy ich grobach za pomocą zaklęć magicznych) pomagała uzyskać od zmarłego wiedzę o przyszłych losach danej osoby. Po to właśnie Odys udaje się do kraju Kimeryjczyków: by spotkać duszę mitycznego wróżbitę Tejrezjasza, z którym chce rozmawiać o dalszej wędrówce do Itaki.
Rdnx6CZvGcUgF1
Zadania
REO5912UC3UkB1
Ćwiczenie 1
R132UVkd0p4GX
Ćwiczenie 2
Znajdź własciwą definicję do wymienionych pojęć: hieroskopia, Możliwe odpowiedzi: 1. wróżenie ze snu 2. wróżenie z wnętrzności zwierząt 3. wróżenie z przypadkowo wypowiedzianych słów i okrzyków 4. wróżenie z liczb i cyfr 5. wywoływanie dusz ludzi zmarłych przy ich grobach za pomocą zaklęć magicznych; onejromancja, Możliwe odpowiedzi: 1. wróżenie ze snu 2. wróżenie z wnętrzności zwierząt 3. wróżenie z przypadkowo wypowiedzianych słów i okrzyków 4. wróżenie z liczb i cyfr 5. wywoływanie dusz ludzi zmarłych przy ich grobach za pomocą zaklęć magicznych; nekromancja, Możliwe odpowiedzi: 1. wróżenie ze snu 2. wróżenie z wnętrzności zwierząt 3. wróżenie z przypadkowo wypowiedzianych słów i okrzyków 4. wróżenie z liczb i cyfr 5. wywoływanie dusz ludzi zmarłych przy ich grobach za pomocą zaklęć magicznych; arytmomancja, Możliwe odpowiedzi: 1. wróżenie ze snu 2. wróżenie z wnętrzności zwierząt 3. wróżenie z przypadkowo wypowiedzianych słów i okrzyków 4. wróżenie z liczb i cyfr 5. wywoływanie dusz ludzi zmarłych przy ich grobach za pomocą zaklęć magicznych; kledomancja, Możliwe odpowiedzi: 1. wróżenie ze snu 2. wróżenie z wnętrzności zwierząt 3. wróżenie z przypadkowo wypowiedzianych słów i okrzyków 4. wróżenie z liczb i cyfr 5. wywoływanie dusz ludzi zmarłych przy ich grobach za pomocą zaklęć magicznych.
Znajdź własciwą definicję do wymienionych pojęć: hieroskopia, Możliwe odpowiedzi: 1. wróżenie ze snu 2. wróżenie z wnętrzności zwierząt 3. wróżenie z przypadkowo wypowiedzianych słów i okrzyków 4. wróżenie z liczb i cyfr 5. wywoływanie dusz ludzi zmarłych przy ich grobach za pomocą zaklęć magicznych; onejromancja, Możliwe odpowiedzi: 1. wróżenie ze snu 2. wróżenie z wnętrzności zwierząt 3. wróżenie z przypadkowo wypowiedzianych słów i okrzyków 4. wróżenie z liczb i cyfr 5. wywoływanie dusz ludzi zmarłych przy ich grobach za pomocą zaklęć magicznych; nekromancja, Możliwe odpowiedzi: 1. wróżenie ze snu 2. wróżenie z wnętrzności zwierząt 3. wróżenie z przypadkowo wypowiedzianych słów i okrzyków 4. wróżenie z liczb i cyfr 5. wywoływanie dusz ludzi zmarłych przy ich grobach za pomocą zaklęć magicznych; arytmomancja, Możliwe odpowiedzi: 1. wróżenie ze snu 2. wróżenie z wnętrzności zwierząt 3. wróżenie z przypadkowo wypowiedzianych słów i okrzyków 4. wróżenie z liczb i cyfr 5. wywoływanie dusz ludzi zmarłych przy ich grobach za pomocą zaklęć magicznych; kledomancja, Możliwe odpowiedzi: 1. wróżenie ze snu 2. wróżenie z wnętrzności zwierząt 3. wróżenie z przypadkowo wypowiedzianych słów i okrzyków 4. wróżenie z liczb i cyfr 5. wywoływanie dusz ludzi zmarłych przy ich grobach za pomocą zaklęć magicznych.
Połącz w pary pojęcie i jego opis.
wywoływanie dusz ludzi zmarłych przy ich grobach za pomocą zaklęć magicznych, wróżenie z przypadkowo wypowiedzianych słów i okrzyków, wróżenie z wnętrzności zwierząt, wróżenie ze snu, wróżenie z liczb i cyfr
nekromancja
onejromancja
hieroskopia
arytmomancja
kledomancja
R17pIABF1NPR2
Ćwiczenie 3
R28XgJhZm8iF81
Rj5t61BhfTffH
Ćwiczenie 4
Oceń, czy poniższe zdania są zgodne, czy niezgodne z prawdą. Każdemu zdaniu przyporządkuj kategorię VERUM (prawda) lub FALSUM (fałsz). VERUM Możliwe odpowiedzi: 1. Najstarsza w świecie starożytnym była wyrocznia w Delfach., 2. W Dodonie wola Zeusa objawiała się w szumie liści świętego dębu., 3. Sybilla była kapłanką Zeusa., 4. Eneasz schodzi do świata podziemnego w Kume w Italii., 5. Tarkwiniusz Pyszny posłał synów po księgi z wróżbami do Delf., 6. Pielgrzymi opuszczali Delfy z wróżbami, które układano w rytmie heksametru., 7. Dodona znajdowała się w Epirze. FALSUM Możliwe odpowiedzi: 1. Najstarsza w świecie starożytnym była wyrocznia w Delfach., 2. W Dodonie wola Zeusa objawiała się w szumie liści świętego dębu., 3. Sybilla była kapłanką Zeusa., 4. Eneasz schodzi do świata podziemnego w Kume w Italii., 5. Tarkwiniusz Pyszny posłał synów po księgi z wróżbami do Delf., 6. Pielgrzymi opuszczali Delfy z wróżbami, które układano w rytmie heksametru., 7. Dodona znajdowała się w Epirze.
Oceń, czy poniższe zdania są zgodne, czy niezgodne z prawdą. Każdemu zdaniu przyporządkuj kategorię VERUM (prawda) lub FALSUM (fałsz). VERUM Możliwe odpowiedzi: 1. Najstarsza w świecie starożytnym była wyrocznia w Delfach., 2. W Dodonie wola Zeusa objawiała się w szumie liści świętego dębu., 3. Sybilla była kapłanką Zeusa., 4. Eneasz schodzi do świata podziemnego w Kume w Italii., 5. Tarkwiniusz Pyszny posłał synów po księgi z wróżbami do Delf., 6. Pielgrzymi opuszczali Delfy z wróżbami, które układano w rytmie heksametru., 7. Dodona znajdowała się w Epirze. FALSUM Możliwe odpowiedzi: 1. Najstarsza w świecie starożytnym była wyrocznia w Delfach., 2. W Dodonie wola Zeusa objawiała się w szumie liści świętego dębu., 3. Sybilla była kapłanką Zeusa., 4. Eneasz schodzi do świata podziemnego w Kume w Italii., 5. Tarkwiniusz Pyszny posłał synów po księgi z wróżbami do Delf., 6. Pielgrzymi opuszczali Delfy z wróżbami, które układano w rytmie heksametru., 7. Dodona znajdowała się w Epirze.
Oceń, czy poniższe zdania są zgodne, czy niezgodne z prawdą. Każdemu zdaniu przyporządkuj kategorię VERUM (prawda) lub FALSUM (fałsz).
Eneasz schodzi do świata podziemnego w Kume w Italii., Najstarsza w świecie starożytnym była wyrocznia w Delfach., Dodona znajdowała się w Epirze., Pielgrzymi opuszczali Delfy z wróżbami, które układano w rytmie heksametru., Sybilla była kapłanką Zeusa., Tarkwiniusz Pyszny posłał synów po księgi z wróżbami do Delf., W Dodonie wola Zeusa objawiała się w szumie liści świętego dębu.
VERUM
FALSUM
R1UqJMEdIYzc3
Ćwiczenie 5
Połącz w pary imiona z opisami. Odyseusz udaje się na krańce świata, by usłyszeć wróżby z jego ust. Możliwe odpowiedzi: 1. TEJREZJASZ, 2. KASSANDRA, 3. SYBILLA Eneasz udaje się do jej siedziby, by znaleźć drogę do świata podziemnego. Możliwe odpowiedzi: 1. TEJREZJASZ, 2. KASSANDRA, 3. SYBILLA Wróżbitka, córka króla Priama, szuka ocalenia w świątyni Ateny. Możliwe odpowiedzi: 1. TEJREZJASZ, 2. KASSANDRA, 3. SYBILLA
Połącz w pary imiona z opisami. Odyseusz udaje się na krańce świata, by usłyszeć wróżby z jego ust. Możliwe odpowiedzi: 1. TEJREZJASZ, 2. KASSANDRA, 3. SYBILLA Eneasz udaje się do jej siedziby, by znaleźć drogę do świata podziemnego. Możliwe odpowiedzi: 1. TEJREZJASZ, 2. KASSANDRA, 3. SYBILLA Wróżbitka, córka króla Priama, szuka ocalenia w świątyni Ateny. Możliwe odpowiedzi: 1. TEJREZJASZ, 2. KASSANDRA, 3. SYBILLA
Połącz w pary imiona z opisami.
SYBILLA, TEJREZJASZ, KASSANDRA
Odyseusz udaje się na krańce świata, by usłyszeć wróżby z jego ust.
Eneasz udaje się do jej siedziby, by znaleźć drogę do świata podziemnego.
Wróżbitka, córka króla Priama, szuka ocalenia w świątyni Ateny.
Wróżbiarstwo w Rzymie
Rzymianie, inaczej niż Grecy i Etruskowie, szukają we wróżbach konkretnych i jednoznacznych rad bogów. Żadna ważniejsza czynność, czy to w życiu prywatnym, czy to w życiu publicznym nie może się obejść bez wróżb. Wynika to z lęku przed bogami i chęci upewnienia się, czy będą oni sprzyjać ludzkim przedsięwzięciom.
W I w. n.e. dzielono znaki zsyłane przez bogów na:
auspicia (łac. avis – ptak) – wróżby z lotu ptaków,
omina (łac. omen – znak) – znaki wróżebne, np. słowo, które uważano za dobrą lub złą wróżbę,
prodigia (łac. prodigium, -ii) – niezwykłe zjawiska wróżebne, np. uderzenie pioruna w słoneczny dzień,
somnia (łac. somnium, -ii) – sny,
miracula (łac. miraculum, -i) – cuda, np. wypowiedzenie słów przez posąg boga,
superstitiones (łac. superstitio) – zabobony, np. zawalenie się dachu jako zapowiedź śmierci.
Szczególną rolę pełniły „auspicia” przeprowadzane przez augurów na żądanie urzędnika w szczególnych, ważnych okolicznościach, np. przed objęciem urzędu przez konsulów lub przed zwołaniem komicjów. Początkowo augurowie obserwowali lot dzikich ptaków (auspicia ex avibus), potem zachowanie świętych kur podczas jedzenia (auspicia ex tripudiis).
W Rzymie oprócz augurów działali także haruspikowie, prywatni wróżbici, najczęściej pochodzenia etruskiego, którzy przepowiadali przyszłość na podstawie wnętrzności zwierząt ofiarnych, dokonywali interpretacji nadzwyczajnych zjawisk (prodigia) i ustalali, jak można przebłagać gniew bogów.
Jednym ze źródeł ciekawych informacji o wróżbiarstwie w Rzymie jest De divinatione Cycerona.
Rqp8De8lxzzZv
Wróżby z ptaków
Na podstawie: Marcus Tullius Cicero, De divinatione (O wróżbiarstwie), ks. I, 2
Nec unum genus est divinationis publice privatimque celebratum. Nam, ut omittam ceteros populos, noster quam multa genera complexus est! Principio huius urbis parens Romulus non solum auspicato urbem condidisse, sed ipse etiam optimus augur fuisse traditur. Deinde auguribus et reliqui reges usi, et exactis regibus nihil publice sine auspiciis nec domi nec militiae gerebatur. Cumque magna vis videretur esse et impetriendis consulendisque rebus et monstris interpretandis ac procurandis in haruspicum disciplina, omnem hanc ex Etruria scientiam adhibebant, ne genus esset ullum divinationis quod neglectum ab iis videretur.
Przetłumacz na język polski: 1. auspicato urbem condere, 2. auguribus uti, 3. sine auspiciis nihil gerere.
Przetłumacz na język polski: 1. auspicato urbem condere, 2. auguribus uti, 3. sine auspiciis nihil gerere.
Połącz w pary pojęcie i jego opis.
umiejętność haruspików, radzić się augurów, rodzaj wróżbiarstwa, nic nie robić bez wróżb z ptaków, przejąć sztukę haruspików, założyć miasto po zasięgnięciu wróżby z lotu ptaków
auspicato urbem condere
auguribus uti
sine auspiciis nihil gerere
haruspicum disciplina
haruspicum scientiam adhibere
divinationis genus
Polecenie 1
Przygotuj krótką odpowiedź na pytanie, jaki jest związek między starożytnymi wróżbami a współczesnym dociekaniem przyszłości (ok. 200 słów).
R1NlH7tEzLpud
ma7fedd7d9ce481c4_0000000000046
Zarówno w życiu publicznym, jak i prywatnym stosowano bynajmniej nie jeden tylko sposób wróżenia. prze‑cież pominąwszy nawet inne narody, jakże wiele sposobów zna sam tylko nasz naród! Oto podania mówią, że na samym początku Romulus, ojciec naszego miasta, nie tylko założył je po zasięgnięciu wróżby z ptaków, lecz że i sam był doskonałym augurem. Potem radzili się augurów także inni królowie, a po wypędzeniu kró‑lów nie załatwiono bez wróżb z ptaków żadnej sprawy publicznej ani w czasie pokoju, ani podczas wojny. Gdy zaś nabrano przekonania, że w uzyskiwaniu dobrych wróżb i w zabieganiu o nie, jako też objaśnianiu oznak woli boskiej i odwracaniu wieszczb wielce skuteczna jest umiejętność haruspików, przejęto z Etrurii całą ich sztukę, ażeby nie wyglądało, że jakiś rodzaj wróżbiarstwa został zaniedbany.
Tłumacznie: Cyceron, Rozmowy tuskulańskie i inne pisma, przekł. Z. Cierniakowa, J. Śmigaj, W. Kornatowski, Warszawa 2010, s. 306
Audiobook pt. Auspicja w starożytnym Rzymie
RaiOVbcXwWgdY
Słowniki
Słownik pojęć
Alektryomancja
Alektryomancja
(gr. alektorίs – kura) wróżenie z zachowania kur podczas jedzenia
Amfiktionia
Amfiktionia
związek poleis (miast‑państw) skupiony wokół ośrodka religijnego
Arytmomancja
Arytmomancja
(gr. arithmós – liczba) wróżenie z liczb i cyfr
Asklepieion
Asklepieion
sanktuarium Asklepiosa, boga sztuki leczenia
Augur
Augur
rzymski kapłan, który wróży z lotu ptaków
Auspicia
Auspicia
(łac. avis – ptak) wróżby z lotu ptaków
Auspicia ex avibus
Auspicia ex avibus
w Rzymie wróżby z lotu dzikich ptaków
Auspicia ex tripudiis
Auspicia ex tripudiis
w Rzymie wróżby z zachowania świętych kur podczas jedzenia
Chiromancja
Chiromancja
(gr. cheir – ręka) wróżenie z dłoni
Delfy
Delfy
sanktuarium Apollina w greckiej Fokidzie, wyrocznia
Dodona
Dodona
sanktuarium Zeusa w Epirze
Eneida
Eneida
narodowy epos Rzymian autorstwa Wergiliusza (I w. p.n.e.)
Eneasz
Eneasz
bohater mitów trojańskich, protoplasta Rzymian
Epir
Epir
kraina w pn.-zach. Grecji nad M. Jońskim
Heksametr
Heksametr
w poezji greckiej i rzymskiej miara eposu
Hezjod
Hezjod
grecki poeta z VII w. p.n.e., autor „Teogonii” oraz „Pracy i dni”
Hieroskopia
Hieroskopia
(gr. hieroskopίa – wróżenie z wnętrzności) wróżenie z wnętrzności zwierząt
Homer
Homer
grecki poeta z VIII w. p.n.e., autor „Iliady” i „Odysei”
Hydromancja
Hydromancja
(gr. hydor – woda) wróżenie nad powierzchnią wody
Ichtyomancja
Ichtyomancja
(gr. ichthίs – ryba) wróżenie z zachowania ryb
Kalchas
Kalchas
wróżbita z Myken i Megary, towarzyszył Grekom w wyprawie pod Troję
Kampania
Kampania
kraina w Italii na pd. od Lacjum, nad Zat. Neapolitańską
Kapitol
Kapitol
jedno z siedmiu wzgórz w Rzymie, znajdowała się tam świątynia Jowisza
Kassandra
Kassandra
córka Hekuby i Priama, została obdarzona przez Apollina darem wróżenia, jednak nikt jej nie wierzył
Kledomancja
Kledomancja
(gr. klédon – krzyk, wzywanie) wróżenie z przypadkowo wypowiedzianych słów
Kleromancja
Kleromancja
(gr. kléros – przedmiot do losowania, np. kamyk) wróżenie z kamyków lub kości do gry
Komicja
Komicja
zgromadzenie ludowe w Rzymie
Manteia
Manteia
w Grecji sztuka wróżenia
Manteis
Manteis
kapłan w starożytnej Grecji
Meteoromancja
Meteoromancja
(gr. metéoros – nadziemny) wróżenie podczas zjawisk atmosferycznych
Miracula
Miracula
(łac. miraculum, -i) cuda, np. wypowiedzenie słów przez posąg boga,
Moira
Moira
bogini przeznaczenia i losu człowieka
Nekromancja
Nekromancja
(gr. nekrós – zmarły) wywoływanie dusz ludzi zmarłych przy ich grobach za pomocą zaklęć magicznych
Omina
Omina
(łac. omen – znak) znaki wróżebne, np. słowo, które uważano za dobrą lub złą wróżbę,
Oneiromancja
Oneiromancja
(gr. óneiros – sen) wróżenie ze snów w sanktuariach bogów
Ornitomancja
Ornitomancja
(gr. órnis, órnithos – ptak) wróżenie z lotu ptaków, zwłaszcza drapieżnych
Polis
Polis
u Greków forma państwa
Prodigia
Prodigia
(łac. prodigium, -ii) niezwykłe zjawiska wróżebne, np. uderzenie pioruna w słoneczny dzień,
Pyromancja
Pyromancja
(gr. pyr – ogień) wróżenie z ognia palących się ofiar itp.
Pytia
Pytia
kapłanka Apollina w Delfach
Somnia
Somnia
(łac. somnium, -ii) sny
Superstitiones
Superstitiones
(łac. superstitio) zabobony, np. zawalenie się dachu jako zapowiedź śmierci
Sybilla
Sybilla
kapłanka Apollina
Tarkwiniusz pyszny
Tarkwiniusz pyszny
siódmy król Rzymu
Tejrezjasz
Tejrezjasz
grecki wróżbita, którego bogowie ukarali ślepotą za wyjawienie ludziom ich tajemnic
Słownik łacińsko‑polski
RpKa04eBBxaRW1
ma7fedd7d9ce481c4_0000000000358
Galeria dzieł sztuki
R1FzpKZsgKPs41
RygruUyiTKjTy1
Rdnx6CZvGcUgF1
Rqp8De8lxzzZv1
ma7fedd7d9ce481c4_0000000000367
Bibliografia
Cyceron, Rozmowy tuskulańskie i inne pisma, przekł. Z. Cierniakowa, J. Śmigaj, W. Kornatowski, Warszawa 2010.
P. Grimal Słownik mitologii greckiej i rzymskiej Ossolineum 2008
Mała encyklopedia kultury antycznej, red. Z. Piszczek Warszawa 1973
M. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury Warszawa 2015
K. Kumaniecki, Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu Warszawa 1977
Słownik kultury antycznej, red. naukowa R. Kulesza, Warszawa 2012
S. Stabryła, Zarys kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 2017
L. Winniczuk Ludzie, zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu Warszawa 2008