Wybrani kompozytorzy XIX wieku - Hector Berlioz
Ważne daty
11.12.1803 - 08.03.1869 – lata życia Hectora Berlioza
1826‑1828 – nauka w paryskim konserwatorium muzycznym
1830 – zdobycie Nagrody Rzymskiej, powstanie Symfonii fantastycznej
1831‑1832 – pobyt w Rzymie
1844 – powstanie Traktatu o nowoczesnej instrumentacji i orkiestracji
1854 – wystawienie oratorium Dzieciństwo Chrystusa i zdobycie popularności we Francji
1868 – koncertowa podróż po Rosji
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
I.7.3) Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.
Romantyzm. Uczeń:
wymienia i klasyfikuje instrumenty muzyczne charakterystyczne dla epoki romantyzmu: fortepian, pianino, gitara, harfa; instrumenty smyczkowe (skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas), instrumenty dęte: róg (waltornia), obój, flet, klarnet, saksofon; wymienia kompozytorów romantyzmu i charakteryzuje ich twórczość: Franz Schubert, Hector Berlioz, Felix Mendelssohn‑Bartholdy, Robert Schumann, Ferenc Liszt, Gioacchino Rossini, Giuseppe Verdi, Richard Wagner, Giacomo Puccini i późny romantyzm: Johann Brahms, Piotr Czajkowski, Gustav Mahler;
I.7.6) Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.
Romantyzm. Uczeń:
zna pojęcia: kantylena, tempo rubato, transkrypcja fortepianowa, wirtuoz, uwertura koncertowa, muzyka programowa, leitmotiv, szkoła narodowa, instrumentacja.
II.4.b) Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:
dokonuje analizy percepcyjnej, uwzględniając:
podstawowe techniki kompozytorskie.
II.4.d) Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:
dokonuje analizy percepcyjnej, uwzględniając:
strukturę gatunków i form muzycznych, ich zmiany i rozwój.
III.1. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:
wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np. esej, referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię.
przedstawiać podstawowe fakty dotyczące życia i działalności Hectora Berlioza;
wymieniać i scharakteryzować podstawowe nurty w twórczości Hectora Berlioza, a także przyporządkować do nich właściwe kompozycje;
wymieniać i krótko opisać najważniejsze dzieła Hectora Berlioza;
wymieniać cechy muzyki Hectora Berlioza i wytłumaczyć, na czym polegało nowatorstwo jego twórczości;
wymieniać kompozytorów, którzy wzorowali się na twórczości Hectora Berlioza.
Muzyka francuska w epoce romantyzmu
Jak może wiecie, dla niemieckich twórców i melomanów epoki romantyzmu największą zaletą muzyki było to, że może ona oddziaływać bez słów, jako „mowa duszy”. Dopatrywano się w niej podobieństw do świata przyrody i opisywano za pomocą wyszukanych metafor. Kompozytorów uznawano za jednostki wyróżnione, stojące ponad społeczeństwem – sztuka, którą tworzyli, mogła wprowadzać słuchaczy w stan emocjonalnego uniesienia. Ceniono utwory o złożonej konstrukcji, spełniające rygorystyczne wymogi; z poszanowaniem wykonywano dzieła dawnych mistrzów, głównie Jana Sebastiana Bacha.
W opozycji do romantycznej muzyki niemieckiej stała muzyka francuska. Za naturalne uznawano tam podporządkowanie muzyki słowu, stąd spośród wszystkich uprawianych gatunków największym uznaniem cieszyła się opera – pełna tańców i efektownych scen zbiorowych. W przeciwieństwie do romantycznej muzyki niemieckiej, we Francji nie przywiązywano wagi do skomplikowanych rygorów dyscypliny kompozytorskiej. Doceniano przede wszystkim różnorodność, kontrastowość i przepych, zwłaszcza w obsadzie i rozmiarach utworów. Warto pamiętać, iż dziewiętnastowieczny Paryż uchodził za kulturalną stolicę Europy – to tutaj młodzi twórcy przybywali, by pobierać nauki, poznawać artystyczne środowisko i rozwijać własne kariery (zrobili tak m.in. Fryderyk Chopin, Franciszek Liszt czy Ryszard Wagner).
Życiorys
Czołowym kompozytorem francuskim XIX wieku, uznawanym jednocześnie za najbardziej rewolucyjnego spośród wszystkich romantyków, był Hector Berlioz. Urodził się on w 1803 roku w La Côte‑Saint‑André koło Grenoble, zmarł w 1869 roku w Paryżu. Pomimo braku tradycyjnego wykształcenia muzycznego (grał na przeciętnym poziomie na flecie i gitarze), Berlioz został przyjęty do paryskiego konserwatorium muzycznego. Jego pierwszym znaczącym sukcesem było zdobycie w 1830 roku Nagrody Rzymskiej, czyli stypendium na roczny pobyt w stolicy Włoch, za jedną ze swoich kantat. Z tego samego roku pochodzi też największe dzieło Berlioza, otwierające nowy rozdział w dziejach muzyki orkiestrowej – Symfonia fantastyczna. Podobnie jak kolejne utwory kompozytora (jego pierwsza opera Benvenuto Cellini czy Potępienie Fausta na głosy solowe, chór i orkiestrę), nie spotkała się ona w Paryżu z ciepłym przyjęciem. Kluczem otwierającym drogę do sławy okazała się podróż koncertowa po Niemczech. Kolejne utwory – oratorium Dzieciństwo Chrystusa, opera Trojanie i uwertura Król Lear wreszcie zachwyciły paryską publiczność. Sukcesom kompozytorskim Berlioza towarzyszyły ciężkie przeżycia osobiste – śmierć drugiej żony i jedynego syna. Na rok przed śmiercią kompozytor odbył triumfalną podróż koncertową po Rosji. Został pochowany na cmentarzu Montmartre w Paryżu.
Hector Berlioz, jako człowiek szczególnie uwrażliwiony na barwę dźwięków i poszukujący nowych efektów brzmieniowych, przyczynił się do rozwoju techniki instrumentacyjnej. Jego Traktat o nowoczesnej instrumentacji i orkiestracji, wydany w 1844 roku, był podstawą wykształcenia wielu pokoleń kompozytorów.
Poza działalnością kompozytorską Berlioz zajmował się także krytyką muzyczną i organizacją koncertów (większość z nich stanowiły ogromne projekty muzyczne, angażujące setki wykonawców).
Cechy twórczości
Twórczość Hectora Berlioza to przede wszystkim utwory wokalno‑instrumentalne i programoweprogramowe. Kompozytor inspirował się głównie romantyczną literaturą angielską (George Gordon Byron) i niemiecką (Johann Wolfgang von Goethe), a także dziełami dawniejszych pisarzy – Williama Shakespeareʼa czy nawet Wergiliusza. Wzorcem muzycznym dla Berlioza był ostatni z klasyków wiedeńskich, Ludwig van Beethoven. Francuski kompozytor rozwinął jego koncepcję muzyki dopełnionej słowem oraz skłonność do kompilacji różnych gatunków muzycznych w jednym dziele. Zapytany o swoje kompozytorskie credo, miał nawet powiedzieć: Jestem crescendem Beethovena. W twórczości Berlioza zauważyć można też silne inspiracje muzyką dramatyczną, o czym świadczy monumentalność obsady i rozmiarów dzieł, bogactwo kolorystyki, liczne kontrasty i chętne stosowanie efektów operowych.
Muzyka symfoniczna
Szczególne miejsce w twórczości Hectora Berlioza zajmuje muzyka symfoniczna. Do najważniejszych utworów z tego nurtu zaliczyć można Symfonię fantastyczną, symfonię koncertującą Harold w Italii, symfonię dramatyczną Romeo i Julia oraz Symfonię żałobno‑triumfalną.
Symfonia fantastyczna (podtytuł Epizod z życia artysty) z 1830 roku to pierwsza romantyczna symfonia programowa. Dzięki dołączonym do niej zapiskom Berlioza wiemy, że przedstawia ona miłosną obsesję na punkcie ukochanej, zwieńczoną wizją własnej egzekucji i sabatu czarownic. Symfonia wyłamuje się klasycznemu, czteroczęściowemu modelowi, składa się bowiem z pięciu ogniw: 1. Marzenia, namiętności, 2. Bal, 3. Wśród pól, 4. Marsz na miejsce stracenia, 5. Sabat czarownic. Nowatorskim pomysłem Berlioza jest wprowadzenie we wszystkich częściach tematu muzycznegotematu muzycznego przedstawiającego ukochaną. Temat ten przeobrażany zostaje zgodnie ze scenariuszem dzieła – w części pierwszej wykonany zostaje przez flet solo, w części drugiej (na balu) stylizowany na walc, w części piątej w groteskowy sposób przedstawia ukochaną jako jedną z czarownic. Symfonia odznacza się ogromną obsadą – wykorzystane zostają cztery kotły, wielki bęben, dwie harfy, rożek angielski, dzwony i tuba. Uwagę zwracają zjawiska typowe dla tradycji francuskiej: częste stosowanie instrumentów dętych, liczne kontrasty i upodobanie do patetycznych efektów. Do nowatorskich zabiegów kolorystycznych należy wprowadzenie artykulacji pizzicatopizzicato i col legnocol legno dla instrumentów smyczkowych oraz glissandoglissando i con sordinocon sordino dla instrumentów dętych.
Wysłuchajmy teraz tematu muzycznego ukochanej z pierwszej, drugiej i ostatniej części Symfonii Fantastycznej Hectora Berlioza. Porównajmy wszystkie wersje. Po zakończeniu odtwarzania wymieńmy się spostrzeżeniami.
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Utwór muzyczny: Hector Berlioz „Symfonia Fantastyczna cz. I” (flet solo). Kompozycja posiada spokojne tempo. Cechuje się spokojnym charakterem.
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Utwór muzyczny: Hector Berlioz „Symfonia Fantastyczna cz. II” (flet, obój, klarnet). Kompozycja posiada spokojne tempo. Cechuje się spokojnym charakterem.
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Utwór muzyczny: Hector Berlioz „Symfonia Fantastyczna cz. V” (klarnet). Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się wesołym charakterem.
Hector Berlioz przedstawiał pozamuzyczny program także w swoich późniejszych utworach symfonicznych. Symfonia koncertująca na altówkę i orkiestrę Harold w Italii powstała według jednego z poematów Byrona. W czterech częściach opisuje ona historię bohatera, który wędruje po górach, przyłącza się do pielgrzymów, a następnie ginie z rąk rozbójników. Motywem przewodnim staje się temat Harolda, wyrażony w partii altówki. Utwór wyróżnia nowatorska instrumentacjainstrumentacja, a zwłaszcza połączenie rogów i harf.
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Utwór muzyczny: Hector Berlioz „Harold w Italii”. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się wesołym charakterem.
Na inspirację literaturą wskazuje też symfonia dramatyczna Romeo i Julia według Shakespeareʼa. Składa się ona z siedmiu części z introdukcją i prologiem i wykazuje cechy muzyki zarówno operowej (dramatyzm akcji, występowanie recytatywu i arii), jak i pieśniowej (początkowa pieśń z udziałem chóru).
Z kolei Symfonia żałobno‑triumfalna na wielką orkiestrę wojskową i chór napisana została z okazji dziesiątej rocznicy rewolucji lipcowej. Posiada trzy części: Pochód żałobny, Przemowa Pośmiertna Oratora i Apoteoza. Kompozycja przeciwstawia się tradycyjnej fakturze symfonicznej, wykorzystuje bowiem wielką obsadę instrumentów dętych i perkusyjnych, zaś liczbę instrumentów smyczkowych (stanowiących podstawę klasycznych symfonii) pozostawia nieokreśloną, dowolną (ad libitum).
Muzyka wokalno‑instrumentalna
Do wokalno‑instrumentalnych utworów Hectora Berlioza należą przede wszystkim opery, jak Benvenuto Cellini, Potępienie Fausta i Trojanie. Ta ostatnia, w stylu wielkiej opery francuskiej, ze scenami masowymi, chórami, marszami, ariami i duetami, z uwagi na ogromną obsadę (ofiklejdaofiklejda, saxhorny) na swoje pierwsze wykonanie musiała czekać aż do dwusetnej rocznicy urodzin kompozytora (2003 r.).
Także w muzyce religijnej Berlioz wykazywał skłonność do gigantycznych rozmiarów utworów i obsady instrumentalnej, czego dowodem jest jego Te Deum – hymn dziękczynny, przeznaczony na prawie tysiąc wykonawców.
Sala koncertowa konserwatorium muzycznego w Paryżu – miejsce premierowych wykonań kompozycji Hectora Berlioza
Kompozycje Hectora Berlioza bardzo często wykonywane były w sali koncertowej Konserwatorium Muzycznego w Paryżu – słynnej uczelni muzycznej i baletowej, założonej w 1795 roku. W połowie XX wieku podzielona ona została na dwie odrębne uczelnie: teatralną i muzyczno‑baletową. Konserwatorium przez wszystkie lata swej działalności przyciągało wybitnych artystów. Do grona jego słynnych absolwentów zaliczyć można kompozytorów takich jak między innymi: Maurice Ravel, Georges Bizet, Claude Debussy, Charles Gounod, Camille Saint‑Saëns, Henryk Wieniawski, Nadia Boulanger czy Pierre Boulez. Egzaminy wstępne na uczelnię zdał także w 1826 roku (pomimo braku profesjonalnego przygotowania muzycznego) Hector Berlioz. To w sali koncertowej paryskiego konserwatorium miały miejsce premiery najważniejszych dzieł kompozytora: Symfonii Fantastycznej (1830), symfonii koncertującej Harold w Italii (1834) oraz symfonii dramatycznej Romeo i Julia (1839).
Podsumowanie
Hector Berlioz był czołowym kompozytorem francuskim XIX wieku, uznawanym za najbardziej rewolucyjnego z romantyków. Pomimo braku profesjonalnego wykształcenia muzycznego, został przyjęty do paryskiego konserwatorium, w niedalekim czasie uzyskał także prestiżową Nagrodę Rzymską. W jego twórczości dominują utwory programowe, inspirowane literaturą (Goethe, Byron, Shakespeare, Wergiliusz), a także kompozycje wokalno‑instrumentalne. Muzykę Berlioza cechuje monumentalizm w obsadzie i rozmiarach utworów, wykorzystanie efektów operowych i chętne stosowanie kontrastów. Nowatorstwo kompozytora objawia się przede wszystkim w przełamaniu klasycznej koncepcji formy, mieszaniu gatunków muzycznych i oryginalnej instrumentacji. Najważniejszym dziełem Berlioza jest Symfonia Fantastyczna, będąca pierwszą programową symfonią romantyczną. Poza wprowadzeniem słownego autorskiego komentarza wyróżnia ją niestandardowa budowa (pięć części), bogactwo kolorystyki (w obsadzie tuba, harfy, dzwony, kotły, wielki bęben, rożek angielski) oraz pojawienie się motywu ukochanej, przeobrażanego w każdej z części zgodnie z akcją utworu. Twórczość Hectora Berlioza stanowiła inspirację dla wielu kompozytorów, w tym Ryszarda Wagnera (koncepcja dramatu muzycznego), Franciszka Liszta (synteza symfonii programowej i wokalno‑instrumentalnej) oraz Gustava Mahlera (synteza symfonii i pieśni).
Animacja pt. Wybrani kompozytorzy XIX wieku - Hector Berlioz
Zadania
Wskaż zdanie, które miał o sobie powiedzieć Hector Berlioz.
- Jestem crescendem Mozarta.
- Jestem crescendem Schuberta.
- Jestem crescendem Haydna.
- Jestem crescendem Beethovena.
Literackim inspiracjom przyporządkuj kompozycje Hectora Berlioza.
Symfonia koncertująca
Harold w Italii, Symfonia dramatyczna
Romeo i Julia, Opera Potępienie Fausta
Wskaż cechy muzyki Hectora Berlioza.
- bogata kolorystyka
- przewaga obsady kameralnej
- liczne kontrasty
- wykorzystywanie efektów operowych (bicie dzwonów czy zegara)
Uporządkuj tytuły części Symfonii fantastycznej Hectora Berlioza zgodnie z prawidłową kolejnością.
Część I, Część II, Częśść III, Część IV, Część V
| Część | Tytuł |
|---|---|
| Część I | |
| Część II | |
| Częśść III | |
| Część IV | |
| Część V |
Wskaż, który instrument nie pojawia się w obsadzie Symfonii fantastycznej.
- 1
- 2
- 3
- 4
Przyporządkuj tytuły kompozycji Hectora Berlioza do właściwych opisów.
dzieło w stylu wielkiej opery francuskiej, ze scenami masowymi, chórami, marszami, ariami i duetami. Z uwagi na ogromną obsadę utworu (ofiklejda, saxhorny), jego pierwsze wykonanie miało miejsce dopiero w dwusetną rocznicę urodzin kompozytora., symfonia koncertująca na altówkę i orkiestrę, według jednego z poematów Byrona. Przedstawia historię bohatera, który wędruje po górach, przyłącza się do pielgrzymów, a następnie ginie z rąk rozbójników. Emocje bohatera wyrażone zostają w solowej partii altówki., symfonia na wielką orkiestrę wojskową i chór, napisana z okazji dziesiątej rocznicy rewolucji lipcowej. Posiada trzy części: Pochód żałobny, Przemowa Pośmiertna Oratora i Apoteoza., symfonia dramatyczna na podstawie dramatu Shakespeara. Składa się z siedmiu części z introdukcją i prologiem. Wykazuje cechy muzyki operowej i pieśniowej
| Harold w Italii | |
| Symfonia żałobno-triumfalna | |
| Romeo i Julia | |
| Trojanie |
Twórczość Hectora Berlioza była inspiracją dla wielu kompozytorów. Wskaż, który z poniższych artystów nie wzorował się na nim.
- Ryszard Wagner (koncepcja dramatu muzycznego)
- Jacques Offenbach (rozbudowany element melodyczny)
- Franciszek Liszt (koncepcja symfonii programowej i wokalno-instrumentalnej)
- Gustav Mahler (synteza symfonii i pieśni)
Słownik pojęć
określenie wykonawcze dla instrumentów strunowych smyczkowych, oznaczające grę drzewcem smyczka.
określenie wykonawcze dla instrumentów dętych blaszanych bądź smyczkowych, oznaczające grę z tłumikiem.
określenie wykonawcze dla instrumentów strunowych, dętych lub głosu ludzkiego, oznaczające płynne przejście od jednego dźwięku do drugiego, z wydobyciem wszystkich możliwych dźwięków pośrednich.
element utworu muzycznego polegający na doborze i określonym sposobie użycia instrumentów w celu uzyskania pożądanej kolorystyki; umiejętność rozpisania kompozycji na wszystkie głosy orkiestry.
muzyka, która za pośrednictwem odpowiednich czynników (melodyka, harmonika, kolorystyka) sugeruje pewne wyobrażenia na temat określonych w tytule treści literackich, obrazowych czy ideologicznych; przeciwieństwo muzyki absolutnej.
dawny instrument dęty blaszany, kształtem przypominający fagot. Posiadał szeroką czarę głosową, system klapowy oraz rurę zadęciową. Stosowano trzy odmiany ofiklejdy – altową, basową i kontrabasową. Instrument stracił na popularności w drugiej połowie XIX wieku, na rzecz nowo wynalezionej tuby.
określenie wykonawcze dla instrumentów strunowych smyczkowych, oznaczające grę palcami.
wyrazisty odcinek melodyczny, melodyczno‑rytmiczny bądź harmoniczny utworu, wykorzystywany w dalszym jego przebiegu. W muzyce programowej często powiązany z określonym bohaterem lub ideą.
Źródło:
Jerzy Habela, Słownik muzyczny, Kraków 1998.
Galeria dzieł sztuki
