Budowa narządu wzroku oraz fizjologia i patologia oka, wady wzroku
MEP.03. Wykonywanie i naprawa pomocy wzrokowych - Technik optyk 325302
Atlas anatomii, patofizjologii oka
ATLAS INTERAKTYWNY
Spis treści
Narząd wzrokuNarząd wzroku
Budowa okaBudowa oka
Budowa gałki ocznejBudowa gałki ocznej
Zewnętrzna budowa narządu wzrokuZewnętrzna budowa narządu wzroku
Przekrój gałki ocznejPrzekrój gałki ocznej
Schemat budowy siatkówki okaSchemat budowy siatkówki oka
Choroby oczuChoroby oczu
KrótkowzrocznośćKrótkowzroczność
Dalekowzroczność (nadwzroczność, hypermertopia)Dalekowzroczność (nadwzroczność, hypermertopia)
Prezbiopia (starczowzroczność)Prezbiopia (starczowzroczność)
Astygmatyzm (niezborność)Astygmatyzm (niezborność)
ZaćmaZaćma
JaskraJaskra
Zapalenie spojówekZapalenie spojówek
JęczmieńJęczmień
ProfilaktykaProfilaktyka
Narząd wzroku
Wszelkie załączone nagrania są tożsame z poniższą względem nich treścią
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dy7ob9x5z
Opis alternatywny do nagrania audio. Zawiera ono treści tożsame z zapisem poniżej.
wszelkie załączone nagrania są tożsame z poniższą względem nich treścią
Narząd wzroku tworzy para oczu umieszczona z przodu głowy w oczodołach – to jeden z najważniejszych i najbardziej złożonych narządów zmysłów, za którego pośrednictwem odbieramy ponad docierających do nas informacji.
Oczodół
Znajdują się tu ponadto:
- gruczoł łzowy (górno-zewnętrzna część oczodołu),
- mięśni zewnętrznych oka,
- nerwy,
- naczynia krwionośne,
- tkanka tłuszczowa. Na rysunku oznaczono oczodół poniżej gałki ocznej. 2. Gałka oczna ma kształt kuli, w której szczyt rogówki stanowi jej przedni biegun. Natomiast biegun tylny znajduje się w środku twardówki, położonym skroniowo od wyjścia nerwu wzrokowego. Oś optyczna oka łączy oba bieguny. Gałka oczna waży ok. , ma długość w osi przednio-tylnej i w osi poziomej, a jej objętość wynosi . Na rysunku gałka oczna. Ma kulisty kształt. W centralnej części gałki znajduje się tęczówka i źrenica. Obie mają okrągły kształt. Tęczówka jest większa i ma różne kolory. Źrenica ma kolor czarny.
- nabłonka przedniego,
- błony granicznej przedniej (tzw. warstwy Bowmana),
- istoty właściwej rogówki (zrębu),
- blaszki granicznej tylnej (błony Descemeta),
- śródbłonka. Granicę między twardówką i rogówką tworzy rąbek rogówki, zawierający komórki macierzyste, odpowiedzialne za odnawianie powierzchni tej błony. Rogówka pełni funkcje ochronne oraz wchodzi w skład układu optycznego oka (jej siła łamiąca promienie świetlne wynosi czterdzieści dwie dioptrie), 4. Tęczówka to barwna błona naczyniowa, o powierzchni pokrytej licznymi promienistymi zagłębieniami i okrężnymi bruzdami. Kolor tęczówki uzależniony jest od ilości pigmentu, głównie melaniny- może przyjmować barwę niebieską, szarą, zielonkawą lub brązową. Pigment pochłania światło, co zapobiega jego odbiciu wewnątrz gałki ocznej. Zawiera naczynia krwionośne, dostarczające jej komórkom tlen i substancje odżywcze. W jej centrum znajduje się okrągły otwór stanowiący źrenicę, o średnicy trzy do cztery milimetry. Zmiana średnicy źrenicy jest niezależna od naszej woli, wpływa na nią natężenie światła. Za zmianę średnicę źrenicy odpowiadają dwa mięśnie - zwieracz i rozwieracz źrenicy. Mechanizm ten kontrolowany jest przez jądro przywspółczulne nerwu okoruchowego, znajdujące się na podstawie mózgu. Przez źrenicę przepływa ciecz wodnista z komory tylnej do komory przedniej oka, 5. Soczewka to przezroczysta, dwuwypukła, elastyczna struktura, pozbawiona naczyń krwionośnych. Jej najbardziej zewnętrzną część tworzy torebka, następnie znajduje się warstwa korowa, a w centrum - jądro soczewki. Soczewka silnie załamuje światło i ma zdolność zmiany swojego kształtu (akomodacji) - dzięki temu możliwe jest dostosowanie ostrości widzenia przedmiotów znajdujących się w różnej odległości., 6. Siatkówka to wewnętrzna błona gałki ocznej, o grubości piętnastu setnych do osiemnastu setnych milimetra. Stanowi błonę światłoczułą, odbierającą światło i przekształcającą je w impulsy nerwowe. Siatkówka składa się z dziesięciu warstw, w tym jednej warstwy nabłonka barwnikowego, którego komórki zawierają barwnik melanopsynę. W jego bezpośrednim sąsiedztwie mieszczą się komórki światłoczułe, czyli czopki i pręciki, zawierające barwniki światłoczułe. Pod wpływem światła następuje ich rozkład, co powoduje zmianę bodźca świetlnego w bodziec nerwowy, przekazywany następnie nerwem wzrokowym do ośrodków wzroku w płacie potylicznym kory mózgowej. Dodatkowo w siatkówce występują komórki dwubiegunowe oraz komórki zwojowe. Biorą one udział w integracji bodźców wzrokowych., 7. Ciało szkliste to galaretowata, przejrzysta struktura wypełniająca komorę ciała szklistego, pozbawiona naczyń krwionośnych. Składa się w dziewięćdziesięciu dziewięciu procent z wody, z dodatkiem kolagenu i kwasu hialuronowego. Stanowi dwie trzecie objętości gałki ocznej. odpowiada za utrzymanie kształtu gałki ocznej, amortyzację wstrząsów i regulację ciśnienia wewnątrzgałkowego., 8. Nerw wzrokowy wychodzi z tylnej części siatkówki, tzw. tarczy nerwu wzrokowego, przekazuje impulsy elektryczne wychodzi z tylnej części siatkówki – tarczy nerwu wzrokowego, 9. Plamka ślepa to miejsce pozbawione komórek światłoczułych, znajdujące się w tylnej części siatkówki, gdzie wychodzi nerw wzrokowy, 10. Komora tylna Leży za tęczówką, jest otoczona przez ciało szkliste, soczewkę i ciało rzęskowe. Wypełnia ją ciecz wodnista, 11. Komora przednia. Leży za tęczówką, jest otoczona przez ciało szkliste, soczewkę i ciało rzęskowe. Wypełnia ją ciecz wodnista, 12. Ciało rzęskowe. Zbudowane jest głównie z mięśni gładkich, otacza pierścieniowato obszar leżący za tęczówką. Ma szerokość od sześciu do ośmiu milimetrów. Posiada od siedemdziesięciu do osiemdziesięciu wyrostków rzęskowych, do których przyczepione są więzadełka Zinna, na których zawieszona jest soczewka. Skurcz i rozkurcz mięśnia rzęskowego wpływa na kształt soczewki i jej dostosowanie do widzenia obrazu położonego w różnych odległościach (akomodację). W wyrostkach produkowana jest ciecz wodnista, której stały przepływ reguluje ciśnienie wewnątrz oka, 13. Źrenica to otwór w tęczówce oka, przed soczewką, przez który dostaje się światło. Wielkość źrenicy reguluje tęczówka, w której znajdują się mięśnie gładkie; nie mamy nad nimi świadomej kontroli. Działanie mięśni polega na tym, że kurczą się lub rozluźniają, regulując wielkość źrenicy a tym samym ilość wpuszczanego do oka światła. Źrenica powiększona cztery razy zwiększa ilość światła docierającego do wnętrza oka aż szesnaście razy. Wielkość źrenicy zmienia się również z powodu doznawania różnych emocji: zdenerwowania, strachu, smutku czy zmęczenia.
Powrót do spisu treściPowrót do spisu treści
Choroby oczu
Krótkowzroczność (myopia)
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dy7ob9x5z
Opis alternatywny do nagrania audio. Zawiera ono treści tożsame z zapisem poniżej.
Opis alternatywny dotyczy nagrania dźwiękowego tożsamego z treścią znajdującą się dalej.
Rodzaj wady refrakcji, w której promienie równoległe ogniskowane są przed siatkówką. Wyróżnia się krótkowzroczność osiową (oś przednia‑tylna gałki ocznej jest za długa w stosunku do siły łamiącej układu optycznego oka) i refrakcyjną (zachowana jest prawidłowa długość gałki ocznej). Ten drugi tym można podzielić na:
refrakcyjną soczewkową - wynika ze zbyt kulistej soczewki w stosunku do długości gałki ocznej. Może być wrodzona lub spowodowana pęcznieniem soczewki, będącego skutkiem stanu chorobowego,
refrakcyjną rogówkową - spowodowana zbyt kulistą rogówką w stosunku do długości gałki ocznej.
Krótkowzroczność dzieli się na niską (do ), średnią (od do
) i wysoką (powyżej ).
Korekcja krótkowzroczności polega na stosowaniu odpowiednio dobranych soczewek okularowych (rozpraszających ujemnych) lub kontaktowych, chirurgii refrakcyjnej rogówkowej i wewnątrzgałkowej.
![Ilustracja przedstawia trzy przekroje gałki ocznej. Pierwsza dla oka normowzrocznego, która skupia promienie światła w jednym punkcie na siatkówce. Druga dla oka krótkowzrocznego, która skupia promienia światła przed siatkówką, a do siatkówki dochodzi ono rozproszone. Oraz trzecie dla oka krótkowzrocznego z soczewką rozpraszającą minusową, która skupia promienia światła na siatkówce, tak jak w przypadku oka normowzrocznego.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R4F0mqQrQEcFI/1680557270/htPGm13qd8rh03BuyUugFmsUjjPfni9N.png)
Powrót do spisu treściPowrót do spisu treści
Dalekowzroczność (nadwzroczność, hypermertopia)
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dy7ob9x5z
Opis alternatywny do nagrania audio. Zawiera ono treści tożsame z zapisem poniżej.
Opis alternatywny dotyczy nagrania dźwiękowego tożsamego z treścią znajdującą się dalej.
Rodzaj wady refrakcji, w przypadku której ogniskowanie równoległych promieni następuje za siatkówką. Wyróżnia się dalekowzroczność osiową (oś przednio‑tylna gałki ocznej jest za krótka w stosunku do siły łamiącej układu optycznego oka) i refrakcyjną:
soczewkową - soczewka jest zbyt płaska w stosunku do siły łamiącej rogówki i do długości gałki ocznej,
rogówkową - rogówka jest zbyt płaska w stosunku do siły łamiącej soczewki i do długości gałki ocznej.
Korekcja polega na stosowaniu odpowiednio dobranych soczewek okularowych lub kontaktowych, chirurgii refrakcyjnej rogówkowej i wewnątrzgałkowej.
Stosuje się głównie szkła skupiające (soczewki skupiające dodatnie), których zadaniem jest skupienie promieni światła na siatkówce. Korekcje prowadzi się również poprzez okulary dwuogniskowe i wieloogniskowe. Pierwszy typ umożliwia ostre widzenie przedmiotów w dali i bliży w nadwzroczności, natomiast drugi typ pozwala na dobre widzenie przedmiotów w różnych odległościach.
Nadwzroczność ukryta - występuje u dzieci i młodzieży, u których nadwzroczność rekompensowana jest dużym zakresem akomodacji.
Nadwzroczność ujawniona - ujawnia się u osób w wieku ok. lat, z powodu zmniejszenia zakresu akomodacji. Wynosi ok całkowitej nadwzroczności.
Nadwzroczność całkowita - pełne ujawnienie wady refrakcji, następujące po roku życia.
![Ilustracja przedstawia trzy przekroje gałki ocznej. Pierwsza dla oka normowzorocznego, która skupia promienie światła w jednym punkcie na siatkówce. Druga dla oka nadwzrocznego, która skupia światło za siatkówką, przez co do siatkówki dochodzi światło nieskupione. Oraz trzecia dla oka nadwzrocznego z soczewką skupiającą plusową, która skupia światło na właściwe, czyli siatkówkę.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1MI90A0upgoP/1680557271/GmJbymJ9lqQuckFCXDWFbDTr3KqKXc52.png)
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dy7ob9x5z
Opis alternatywny do nagrania audio. Zawiera ono treści tożsame z zapisem poniżej.
Opis alternatywny dotyczy nagrania dźwiękowego tożsamego z treścią znajdującą się dalej.
Oko małych dzieci cechuje się naturalną dalekowzrocznością. Dopiero w trakcie rozwoju zmienia się kształt gałki ocznej i oko staje się miarowe.
Powrót do spisu treściPowrót do spisu treści
Prezbiopia (starczowzroczność)
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dy7ob9x5z
Opis alternatywny do nagrania audio. Zawiera ono treści tożsame z zapisem poniżej.
Opis alternatywny dotyczy nagrania dźwiękowego tożsamego z treścią znajdującą się dalej.
Naturalny proces utraty zdolności akomodacji oka, wynikający ze stopniowego twardnienia i utraty elastyczności soczewki. Objawia się zamglonym widzeniem przedmiotów z bliska, podczas gdy widzenie w dal pozostaje wyraźne. Pojawiają się problemy z czytaniem tekstów, zwłaszcza przy gorszym oświetleniu. Mogą występować czołowe bóle głowy i napięciowe oczu. Korekcja polega na dobraniu soczewek okularowych lub kontaktowych.
![Ilustracja przedstawia trzy przekroje gałki ocznej. Pierwsza dla oka normowzorocznego, która skupia promienie światła w jednym punkcie na siatkówce. Soczewka się pogrubia, gdy oko patrzy na przedmiot znajdujący się blisko. Druga dla oka z prezbiopią, w której punkt skupienia znajduje się poza siatkówką oka. Oraz trzecia dla oka ze skorygowaną prezbiopią, na której soczewka jest stwardniała i nie wykazuje elastyczności, gdy oko patrzy na przedmiot znajdujący się blisko. Punkt skupienia światła jest na siatkówce oka.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1EyzuHb1yxPO/1680557273/1Z7qt3C5g7ZJDn82t5GZR1HLB65Kae21.png)
Powrót do spisu treściPowrót do spisu treści
Astygmatyzm (niezborność)
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dy7ob9x5z
Opis alternatywny do nagrania audio. Zawiera ono treści tożsame z zapisem poniżej.
Opis alternatywny dotyczy nagrania dźwiękowego tożsamego z treścią znajdującą się dalej.
Wada refrakcji, w której ogniskowanie równoległych promieni następuje w dwóch różnych punktach przed lub za siatkówką. Wynika najczęściej z nieprawidłowej krzywizny rogówki. Objawem jest zamglenie fragmentu pola widzenia, niezależnie do odległości.
Niezborność dzieli się na:
niezłożoną – zdolność skupiająca soczewki w jednej płaszczyźnie warunkuje ogniskowanie promieni na siatkówce, natomiast w drugiej płaszczyźnie moc optyczna jest za silna lub za słaba,
złożoną – w obu płaszczyznach pola widzenia występuje krótkowzroczność lub nadwzroczność, jednak z różnym nasileniem,
nieregularną – dochodzi do różnego załamania się promieni biegnących w tej samej płaszczyźnie, co wynika ze zmian pourazowych gałki ocznej, głównie rogówki.
Korekcja wady astygmatyzmu polega na stosowaniu soczewek torycznych/cylindrycznych. W przypadku astygmatyzmu nieregularnego konieczne jest stosowanie odpowiednio dobranych soczewek kontaktowych.
![Ilustracja przedstawia trzy przekroje gałki ocznej. Pierwsza dla normalnego widzenia, w której obiekt, na który patrzy jest do góry nogami na siatkówce. Drugie dla astygmatyzmu, w której obiekt, na który patrzy jest w różnych odległościach od siatkówki oka. Trzeci dla astygmatyzmu z soczewką korekcyjną, która koryguje widzenie elementu jak dla oka z normalnym widzeniem.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R67pC1a2lBrAk/1680557275/96VK0c7qq5MlB83zArRXjp1MxmCfZ354.png)
Powrót do spisu treściPowrót do spisu treści
Zaćma
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dy7ob9x5z
Opis alternatywny do nagrania audio. Zawiera ono treści tożsame z zapisem poniżej.
Opis alternatywny dotyczy nagrania dźwiękowego tożsamego z treścią znajdującą się dalej.
Choroba polegająca na zmętnieniu soczewki lub powstawaniu w niej plamek, co zaburza przepływ światła przez ten element. Wyróżniamy zaćmę jądrową (zmętnienie rozwija się w centralnej części soczewki) i zaćmę korową (zmętnienie rozwija się na obwodzie soczewki). Skutkuje to zaburzeniem ostrości wzroku. Jest to choroba postępująca. Jedyną skuteczną metodą leczenia zaćmy jest zabieg chirurgiczny, polegający na usunięciu zmętniałej soczewki i zastąpieniu jej sztuczną soczewką wewnątrzgałkową.
![Ilustracja przedstawia dwa przekroje gałki ocznej. Pierwsza dla soczewki zdrowej, w której światło skupiane jest w jednym punkcie na siatkówce oraz dla zaćmy w której część światła jest rozproszona wewnątrz gałki ocznej, a część jest skupiona na siatkówce.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RsONBwINSMFtk/1680557276/1gu8lrClmxhaCOTdycO3pyJprhARxvP9.png)
![Zdjęcie przedstawia oko z zamgloną źrenicą.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RgII0G0LPddsa/1680557277/6UoZzqldlC6cJfD6roOMvEjUIjgT0PAn.png)
![Dwa zdjęcia obok siebie. Pierwsze przedstawia grupę osób przechodzącą przez pasy, na którym wszystko jest dobrze wyostrzone. Drugie identyczne, na którym wszystko jest rozmazane (za mgłą).](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/Re4d2gXhqPRYR/1680557278/1kdXCiCRtybHXANzYO9lr0POcz5jEp5w.png)
Powrót do spisu treściPowrót do spisu treści
Jaskra
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dy7ob9x5z
Opis alternatywny do nagrania audio. Zawiera ono treści tożsame z zapisem poniżej.
Opis alternatywny dotyczy nagrania dźwiękowego tożsamego z treścią znajdującą się dalej.
Choroba nerwu wzrokowego skutkująca jego postępującym zanikiem, zwanym neuropatią jaskrową. Główną przyczyną jaskry jest nadmierny wzrost ciśnienia panującego wewnątrz gałki ocznej. Prawidłowe ciśnienie cieczy wodnistej utrzymywane jest w stałej równowadze dzięki procesom wytwarzania i odpływu cieczy wodnistej. Zaburzenie jej przepływu może być spowodowane niedrożnością otworów odpływowych i przestrzeni między tęczówką a rogówką. Ryzyko jaskry wzrasta u osób z chorobami krążenia, między innymi z nieprawidłowym ciśnieniem krwi. Zmiany zanikowe nerwu wzrokowego są nieodwracalne i powodują stopniową utratę wzroku.
![Ilustracja przedstawia dwa przekroje gałki ocznej. Pierwsza dla soczewki zdrowej, w której narysowany jest prawidłowy przepływ cieczy wodnistej od środka oka do soczewki. Drugie dla oka z jaskrą, na którym narysowany jest kąt przesączania cieczy wodnistej, która nie ma ujścia, przez co wzrasta ciśnienie wewnątrzgałkowe. Narysowane są strzałki, które naciskają na siatkówkę oka, z podpisem wysokie ciśnienie niszczy nerw wzrokowy.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RBtPHdltziZDu/1680557280/lXbnnm60JkKo3Ly3cyC9yASmpvUyynMM.png)
![Dwa zdjęcia obok siebie. Pierwsze przestawia normalne oko, na którym źrenica jest czarna. Drugie przedstawia oko z jaskrą, na której oko ma jasną plamę na źrenicy.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RdXY8XlCJ5xxn/1680557280/YTMXtKNkCsuG99r2c2Tf7NUj0R9LQMkB.png)
![Dwa zdjęcia obok siebie. Pierwsze przedstawia grupę osób przechodzącą przez pasy, na którym wszystko jest jasne. Drugie przedstawia, to samo, lecz tylko środek zdjęcia jest jasny, a na obrzeżach obraz jest zaciemniony.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RxoNWN0ASJBKC/1680557281/2KVKEM2D9pWR5Av5kcRdHdUYZGyDzLH6.png)
Powrót do spisu treściPowrót do spisu treści
Zapalenie spojówek
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dy7ob9x5z
Opis alternatywny do nagrania audio. Zawiera ono treści tożsame z zapisem poniżej.
Opis alternatywny dotyczy nagrania dźwiękowego tożsamego z treścią znajdującą się dalej.
To jedna z najczęściej występujących chorób zakaźnych narządu wzroku. Może pojawić się jako samodzielne zapalenie błony śluzowej oka albo iść w parze z innymi chorobami takimi jak: alergie, infekcje bakteryjne czy wirusowe, choroby górnych dróg oddechowych. Spojówka jest wyjątkowo wrażliwa na ostre światło, zanieczyszczenia oraz działania wirusów, bakterii i grzybów, czyli czynników biologicznych.
![Zdjęcie przedstawia zbliżenie na oko, na którym zaznaczono łzy, zapalenie powiek (zaczerwienione powieki) oraz zaczerwienienie i obrzęk spojówek.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1VPT5PSsinJD/1680557282/1hG6kxu1VgpBnhKCGAQveMAYJX0DcceI.png)
Powrót do spisu treściPowrót do spisu treści
Jęczmień
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dy7ob9x5z
Opis alternatywny do nagrania audio. Zawiera ono treści tożsame z zapisem poniżej.
Opis alternatywny dotyczy nagrania dźwiękowego tożsamego z treścią znajdującą się dalej.
Pojawia się jako bolesny guzek; powoduje on obrzęk powiek. Istnieją dwa rodzaje jęczmienia: wewnętrzny i zewnętrzny. Przyczyną występowania jęczmienia wewnętrznego, pojawiającego się od wewnętrznej strony powieki, jest zapalenie gruczołów tarczkowych Meiboma. Jęczmień zewnętrzny, który występuje po zewnętrznej stronie powieki, powstaje natomiast w wyniku zapalenia mieszka włosowego rzęs, gruczołów łojowych Zeissa lub gruczołów potowych Molla. Guzek zapalny jęczmienia może pojawiać się na obu powiekach: górnej lub dolnej, na jej zewnętrznej powierzchni, ale również pod nią, i może być pojedynczy lub mnogi.
![Zdjęcie przedstawia zbliżenie na oko. Na powiece oka zaznaczony jest czerwony guz z podpisem Jęczmień.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RcEkLBpytVvVz/1680557283/Ap8nluGrNJEay1PHf1SXaLt8bONUDUEG.png)
Powrót do spisu treściPowrót do spisu treści
Profilaktyka
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dy7ob9x5z
Opis alternatywny do nagrania audio. Zawiera ono treści tożsame z zapisem poniżej.
Opis alternatywny dotyczy nagrania dźwiękowego tożsamego z treścią znajdującą się dalej.
Jak dbać o wzrok?
Przestrzeganie higieny oczu jest niezwykle ważne dla zachowania sprawności wzroku przez wiele lat. W tym celu należy pamiętać o podstawowych zasadach higieny:
Powrót do spisu treściPowrót do spisu treści