Półwysep Arabski

W VII wieku Półwysep Arabski oraz pustynne pogranicza dzisiejszych Jordanii i Iraku zamieszkiwali Arabowie. Jako pasterze owiec i wielbłądów kontrolowali handel w głębi półwyspu i dostarczali osiadłej tam ludności zwierzęta i produkty zwierzęce. Wynajmowali się też jako przewodnicy. Najważniejsze szlaki handlowe prowadziły z południa na północ, do Mezopotamii i z powrotem. Kupcy przewozili nimi przyprawy, kadzidła i pachnidła, z powrotem zaś trafiały produkty wytworzone w miastach Bliskiego Wschodu. Jednym z najważniejszych ośrodków handlu była Mekka. Tu, w zatłoczonym przez kupców ze wszystkich stron świata mieście, spotykali się Arabowie, Żydzi i chrześcijanie.

W Mekce stała świątynia o nazwie Al‑Kaba (czyli po arabsku: sześcian, kostka), ważne sanktuarium i cel pielgrzymek. Arabowie wierzyli, że świątynię zbudował biblijny patriarcha Abraham, czyli Ibrahim, i jego zrodzony z Egipcjanki o imieniu Hagar syn Izmael. Wedle Biblii Izmael był praojcem wszystkich Arabów.

Mahomet i jego nauki

R1USdaWW10q8y1

Mahomet pisze Koran pod dyktando Gabriela, ilustracja z XIV-wiecznej księgi perskiej Mahomet pisze Koran pod dyktando Gabriela, ilustracja z XIV-wiecznej księgi perskiej Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC 0.

Około 570 roku w Mekce przyszedł na świat Mahomet. Na początku VII wieku Mahomet zaczął doznawać niezwykłych wizji podczas samotnych rozmyślań. Wierzył, że w ten sposób poznaje wolę Boga, czyli Allacha, i stał się jego Prorokiem. Publiczne ogłoszenie takiego przekonania mogło jednak skutkować oskarżeniem o uleganie demonom − dżinom lub szejtanom (od tego drugiego określenia pochodzi polskie słowo „szatan”) − dlatego w ciągu kilku kolejnych lat Mahomet dzielił się objawieniami tylko z najbliższą rodziną. Wspierany przez żonę zaczął w końcu głosić swoje proroctwa.

Zgodnie z naukami Mahometa istnieje jeden Bóg, stwórca świata i człowieka. Wszystkich ludzi czeka po śmierci sąd − z poglądem tym łączy się idea zmartwychwstania zmarłych: ludzie dobrzy znajdą się w raju, a źli − w piekle, przy czym dobro i zło będzie osądzane wedle uczynków. Wszyscy ludzie powinni się poddać całkowicie woli Boga, co jest jednoznaczne z praktykowaniem islamu (takie jest znaczenie tego terminu), oraz zostać muzułmanami, to znaczy uznać Mahometa za ostatniego z proroków. Mojżesz i Jezus są poprzednikami Mahometa, czyli pełnoprawnymi prorokami. Choć Żydzi i chrześcijanie zaliczani byli do Ludów Księgi, zawierającej boskie objawienia Biblii, dopiero udzielone Mahometowi proroctwa spisane w Koranie miały zawierać pełnię nieskażonej prawdy o Bogu i człowieku. W nauczaniu Mahometa łączyły się tradycje judaizmu i chrześcijaństwa.

Oto krótkie muzułmańskie wyznanie wiary (tzw. szahada), które zawiera podstawowy dogmat islamu: „Zaświadczam, że nie ma boga prócz Allacha, i zaświadczam, że Muhammad jest Wysłannikiem Allacha” (po arabsku: Aszhadu alla illaha illah lah, ła aszhadu anna Muhammadan rasulullah).

Kaligraficzny zapis tego wyznania stanowi prastary fundamentalny symbol islamu, podobnie jak samo imię Allacha.

Rfo9V1uYDK4vz

Szahada widniejąca na fladze Arabii Saudyjskiej. Miecz symbolizuje straż nad świętymi miejscami islamu Szahada widniejąca na fladze Arabii Saudyjskiej. Miecz symbolizuje straż nad świętymi miejscami islamu Źródło: domena publiczna.

Koran

Obok dogmatu jedności Boga w centrum islamu znajduje się wizja raju dla zmartwychwstałych, którzy dzięki swej wierze i czynom zasłużyli na zbawienie. Mahomet obiecywał wiernym, że po śmierci czekają na nich bezkresne „ogrody Edenu”, „ogrody raju”, „ogrody rozkoszy”, przedstawiane jako kraina zmysłowych przyjemności bez końca. Należy pamiętać, że tego rodzaju opisy bywają interpretowane przez wyznawców islamu przenośnie − jako wyobrażenie duchowego doświadczenia, np. piękni młodzieńcy i hurysy mogą stanowić symbole oczyszczonych dusz, dobrych uczynków albo przymiotów Boga.

Ucieczka do Medyny. Pięć filarów islamu

R76d7IazTl6cq1

Portret Mahometa jadącego na rumaku Mahomet Źródło: Portret Mahometa jadącego na rumaku, Galeria Sztuki Południowej Australii , domena publiczna.

Większość mieszkańców Mekki zignorowała nauki Mahometa, często z nich szydząc, ale mimo to Mahomet powoli pozyskiwał zwolenników, zwłaszcza wśród ludzi znajdujących się niżej w hierarchii społecznej i obcokrajowców. Zjednywało ich odrzucenie przez islam podziałów społecznych oraz dążenie do równości i sprawiedliwości. Kiedy Mahomet zaczął otwarcie potępiać wielobóstwo, zwrócili się przeciw niemu lokalni przywódcy.

Mahomet wraz z grupą zwolenników opuścił Mekkę i w 622 roku znalazł schronienie w Medynie. Jej mieszkańcy zazdrościli Mekce pozycji i bogactwa. Z większą sympatią odnosili się też do idei monoteizmu, ponieważ były tu silne wpływy mniejszości żydowskiej.

Hidżra, czyli ucieczka Mahometa, jest w tradycji arabskiej początkiem ery. Kalendarz wszystkich muzułmanów na świecie rozpoczyna się 16 lipca 622 roku − w dniu, w którym doszło do trwającej kilka miesięcy ucieczki. Wielkie znaczenie hidżry polega też na tym, że ówcześni towarzysze Mahometa zostali po jego śmierci przywódcami muzułmańskiej wspólnoty, tzw. ummy, która przyjęła islam.

Fundamentem muzułmańskiej pobożności i podstawą życia wspólnoty stało się wyznawanie wiary w jedynego Boga i jego Proroka, pięciokrotna modlitwa w ciągu dnia, obowiązkowy post w świętym miesiącu zwanym ramadanem, udzielanie jałmużny i co najmniej jedna w życiu pielgrzymka do Mekki. Zasady te stanowią do dziś pięć filarów islamu.

Kiedy wspólnota okrzepła, doszło do kilkuletnich walk z mieszkańcami Mekki wyznającymi politeizm. Muzułmanie odcięli ich od możliwości handlu z Syrią, napadając na ich karawany. Ostatecznie Mekka uległa dziesięciotysięcznej armii Mahometa. W Al‑Kabie zniszczono setki posągów pogańskich bóstw. Muzułmanie mogli teraz swobodnie do niej pielgrzymować. Sam Mahomet pozostał jednak w Medynie, która wyrastała na potężny ośrodek nowej wiary. Islam zyskiwał coraz więcej zwolenników na terenie całego Półwyspu Arabskiego. Jeden po drugim upadały miejsca kultu dotychczasowych bóstw arabskich. W ten sposób Mahometowi udało się w ciągu kilku ostatnich lat życia zjednoczyć plemiona Półwyspu Arabskiego. W jedynej, uroczystej pielgrzymce Mahometa do Mekki w 632 roku towarzyszyło mu kilkadziesiąt tysięcy wiernych. Prorok zmarł zaraz potem po krótkiej chorobie.

Jak wygląda meczet?

Sanktuaria islamu, czyli meczety, nie mają ustalonej formy. Meczet to dowolny budynek, w którym oddaje się cześć Bogu. Odbywają się w nim nie tylko modlitwy, ale też spotkania, lekcje i wykłady, zbiórki datków dla ubogich i śluby. Z początku meczety były niewysokie. Budowane były na planie kwadratu albo prostokąta i przykryte kopułą. Często towarzyszyły im rozległe dziedzińce z arkadami. Wznosiły się nad nimi wyniosłe wieże minaretów, skąd pięć razy dziennie rozlegały się wezwania do modlitwy, czyli tzw. adhany albo azany.

Zgodnie z muzułmańską tradycją pierwszym meczetem na ziemi, jeszcze w czasach poprzedzających pojawienie się islamu, była Al‑Kaba, którą wzniósł z polecenia Boga sam Abraham. Natomiast pierwszy meczet wzniesiony w czasach islamu zbudował, zaraz po wejściu do Medyny, Mahomet.

Świat arabski po Mahomecie

Zmarły Prorok nie zostawił po sobie syna ani też żadnych wskazówek co do przekazania władzy. Na jego miejsce wspólnota wybrała Abu Bakra, nadając mu tytuł kalifa, czyli „następcy”. Rozpoczęła się krótka, ale przełomowa epoka pierwszego kalifatu, czyli rządów pierwszych czterech tzw. kalifów prawowiernych. Formalnie zadaniem Abu Bakra było kierowanie codziennym funkcjonowaniem wspólnoty muzułmańskiej, kalif jednak skutecznie pokierował ekspansją islamu na Półwyspie Arabskim. Podporządkował sobie wszystkie plemiona, a ich stolicą uczynił Medynę. Abu Bakr nakazał też spisanie rozproszonych nauk Mahometa w postaci jednej księgi o nazwie Koran, oznaczającej „recytację”. Koran uzyskał znany nam dzisiaj kształt mniej więcej w połowie VII w. n.e. Uznawany jest za najpiękniejsze dzieło literatury arabskiej. Stał się także głównym źródłem muzułmańskiego prawa (szariatu). Zakazywał zabijania, samobójstwa oraz krzywdzenia bliźnich, a także kradzieży, kłamstwa i cudzołóstwa. Określał zarazem obowiązki muzułmanina: jego dobre uczynki, zwłaszcza wobec biednych i członków rodziny.

R42nb03MPE6rn

Flaga Czerwonego Półksiężyca − największej organizacji humanitarnej działającej w Turcji Flaga Czerwonego Półksiężyca − największej organizacji humanitarnej działającej w Turcji Źródło: domena publiczna.

Symbolem kalifatu stał się prosty, dekoracyjny motyw półksiężyca, który często pojawiał się na arabskich monetach. W epoce nowożytnej kojarzono go raczej z islamem. W XIX wieku stał się także dla jego wyznawców symbolem islamu.

Lata podbojów

W latach trzydziestych VII wieku, w ciągu mniej więcej dziesięciu lat, Arabowie zajęli Palestynę (wraz z Jerozolimą) i Egipt, pozbawiając Bizancjum strategicznych dostaw zboża. Podbili też Mezopotamię, Armenię i samą Persję. Opanowali również wyspy Rodos i Cypr. W drugiej połowie VII wieku rozpoczęli podboje w głębi Azji Mniejszej.

Następnie Arabowie podporządkowali sobie północną Afrykę Bizantyjczyków, skąd potem podbili Hiszpanię. Dotarli nawet do południowej doliny Indusu, na tereny dzisiejszego Pakistanu i Afganistanu.

Rezultat podbojów, którymi dowodzili najbliżsi towarzysze Mahometa, zainspirowani jego wiarą i charyzmą, był zdumiewający. Wyznawcy Allacha w krótkim czasie wyrośli na światową potęgę. Po raz pierwszy od mniej więcej półtora tysiąca lat Morze Śródziemne przestało być wewnętrznym morzem Greków i Rzymian, ośrodkiem wspólnej grecko‑rzymskiej kultury i sposobu życia. Na wybrzeżach Egiptu i Afryki Północnej, zamiast greki i łaciny, uniwersalnym językiem rządzących elit i coraz większej części mieszkańców stał się język arabski. Kultura arabska otworzyła się na dziedzictwo kultury antycznej, na tradycje hellenistyczne, bizantyjskie, indyjskie i – zwłaszcza – perskie. Odegrała w ten sposób zasadniczą rolę jako pośrednik idei i wynalazków.

Obowiązki wobec najeźdźcy

Podbita ludność była jedynie zobowiązana płacić podatki na rzecz niewielkiej mniejszości muzułmańskich zdobywców. Tym samym masy podległej kalifom ludności mogły żyć swoim dotychczasowym życiem, zachowując własne kulty, języki i obyczaje. Początkowo zdobywcy i podbijani tworzyli zupełnie odrębne światy. Większość podbijanej ludności Egiptu, Mezopotamii i Persji nie rozumiała nawet języka arabskiego. Arabowie ze swej strony nie podejmowali żadnych kroków w celu nawracania poddanych na islam. Wyznawcy religii monoteistycznych, żydzi czy chrześcijanie, cieszyli się pełną swobodą wyznania, aczkolwiek represjonowani byli wyznawcy politeizmu.

Podsumowanie

Polecenia

1. Przedstaw początki islamu i kolejne etapy życia Mahometa.

2. Wymień główne założenia islamu.

3. Scharakteryzuj politykę Arabów wobec podbijanych ludów i wyznawców innych religii.

4. Opisz ekspansję Arabów w VII–VIII wieku.

5. Wyjaśnij, na czym polegała rola Arabów w przekazywaniu kultury Greków i Rzymian.