Ważne daty

Ars antiqua

RxSr2WXUcUuMW1

Fotografia przedstawia Katedrę Notre Dame w Paryżu. Jest to kościół pięcionawowy z krótką nawą krzyżową, dość długim prezbiterium i podwójnym obejściem na półkolu. Pierwotnie miało ono tylko trzy małe kapliczki. W drugiej połowie XIII wieku usunięto kapliczki i wybudowano pięć dużych kaplic.

Średniowiecze to epoka przypadająca na okres od V do XV wieku. Jej ramy czasowe wiążą się z istotnymi wydarzeniami z zakresu historii powszechnej: upadkiem Cesarstwa Zachodniorzymskiego (476 r.) oraz upadkiem Cesarstwa Bizantyjskiego (1453 r.) i odkryciami geograficznymi, zaś przede wszystkim Ameryki (1492 r.).

W muzyce ostatnich wieków średniowiecza wyraźnie zaznaczyły się dwa style – ars antiqua (sztuka dawna) i ars nova (sztuka nowa).

Paryż w XIII w. stanowił muzyczną stolicę Europy. Miasto liczyło około 200 tysięcy mieszkańców, było usytuowane na skrzyżowaniu wielu szlaków prowadzących z całego kontynentu. W 1163 r. rozpoczęto tam budowę katedry Notre Dame – największego i najbardziej kunsztownego budynku sakralnego owych czasów. Wokół katedry zgromadzili się wybitni kompozytorzy i teoretycy średniowiecza, tworzący tzw. szkołę Notre Dame.

Ars antiqua (sztuka dawna) to okres w dziejach muzyki przypadający na XII i XIII wiek, wiążący się z twórczością kompozytorów działających w paryskiej katedrze Notre Dame. Nazwa tego nurtu nadana została w XIV stuleciu przez kolejne pokolenia kompozytorów, w kontraście do głoszonej przez nich ars nova (sztuki nowej).

Do znanych twórców ars antiqua należeli Leoninus Magister, Perotinus Magnus, Franko z Kolonii i Petrus de Cruce. Kompozytorzy ci uprawiali przede wszystkim gatunki polifoniczne, jak organumOrganumorganum, conductusConductusconductus i motetMotetmotet.

Organum w epoce ars antiqua

R1RwRaoCsq5dS1

Fotografia przedstawia czterogłosowe organum „Viderunt omnes” Perotinusa.

Mistrzami organumOrganumorganum byli główni przedstawiciele epoki ars antiqua: Leoninus Magister i Perotinus Magnus. Leoninus zasłynął jako autor „Magnus Liber Organi” („Wielkiej Księgi Organum”) na cały rok liturgiczny. Księga, zawierająca około 100 dwugłosowych organum, spisana została w latach 1160–1180. „Magnus Liber Organi” to pierwszy znany w dziejach muzyki tak obszerny zbiór dzieł przypisany jednemu autorowi.

„Magnus Liber Organi” została przerobiona przez ucznia Leoninusa – Perotinusa. Dwugłosowe organum rozbudował on do trzech głosów; włączył także dwa organa czterogłosowe: „Viderunt omnes” („Ujrzeli wszyscy”) i „Sederunt principes” („Zasiedzieli książęta”). Pierwsze z nich uświetniło uroczystości Bożego Narodzenia w Notre Dame w 1198 r., drugie odśpiewano rok później, w uroczystość św. Szczepana (27 grudnia 1199 r.).

Zarówno u Leoninusa jak i Perotinusa melodia chorałowa (vox principalis) organum występuje – zgodnie z tradycją – w głosie dolnym. Głos wyższy w dwugłosowych organum Leoninusa nazywa się duplum. W trzygłosowych organum Perotinusa głosy wyższe określa się odpowiednio jako duplum i triplum, zaś w konstrukcjach czterogłosowych jako duplum, triplum i quadrumplum (mamy więc schemat: vox principalis, duplum, triplum, quadrumplum).

Organa Leoninusa i Perotinusa utrzymane były w rytmice modalnejRytmika modalnarytmice modalnej wykorzystującej dwie podstawowe wartości: długa (longa) i krótka (brevis). Rytmika ta bazowała na sześciu schematach wywiedzionych z antycznych stóp poetyckich:

• trochej (długa, krótka) _u

• jamb (krótka, długa) u_

• daktyl (długa, krótka, krótka) _uu

• anapest (krótka, krótka, długa) uu_

• spondej (długa, długa, długa) _ _ _

• trybrach (krótka, krótka, krótka) uuu

Za chwilę wysłuchacie czterogłosowego organum Perotinusa Magnusa Sederunt principes. Po zakończeniu odtwarzania wymieńcie się spostrzeżeniami.

Conductus i motet w epoce ars antiqua

R15jyfvUdL2s21

Fotografia przedstawia motet z „Kodeksu z Montpellier”, XIII w.

Chętnie uprawiany przez kompozytorów epoki ars antiqua był też conductusConductusconductus (kondukt) – nowo powstały gatunek muzyki religijnej przypominający zwrotkową pieśń o prostej, nieraz tanecznej rytmice (z tego powodu z czasem stał się on także utworem świeckim). Conductus wykonywano przed czytaniem Pisma Świętego, mając na celu wprowadzenie słuchających w tematykę danego tekstu (stąd nazwa od łac. conducto – wprowadzam). Stanowił on pierwszy gatunek, w którym wszystkie głosy pochodziły z inwencji kompozytora. Mógł on wykorzystywać cantus firmusCantus firmuscantus firmus religijny lub świecki i posiadać jeden lub wiele głosów (w przypadku wielu głosów często utrzymany był w fakturze nota contra notamNota contra notamnota contra notam).

W epoce ars antqua narodził się też inny gatunek – motet. Powstał on w wyniku dodawania tekstu do melizmatuMelizmatmelizmatu. Początkowo mianem motetus (fr. le mot – słowo) oznaczano tylko pojedynczy głos z dodanym, nowym tekstem. Z czasem utekstowione fragmenty rozrastały się, stając się osobnym utworem – motetem.

Wczesny motetMotetmotet z początku XIII w. cechował się dość prostą konstrukcją. Był gatunkiem wielogłosowym (najczęściej trzygłosowym), utrzymanym w rytmice modalnej. Najniższy z głosów (zwany tenorem lub cantus firmus), często wykonywany instrumentalnie, brany był z chorału lub muzyki świeckiej. Bazował on na najdłuższych wartościach rytmicznych. Nieco drobniejsze wartości wykorzystywał głos środkowy (motetus), zaś najbardziej ruchliwy był głos górny (triplum). Motet od swych narodzin był gatunkiem politekstowym (każdy z głosów posiadał inny tekst), z czasem nawet polijęzykowym (głosy operowały słowem w różnnych językach, głównie łacińskim i francuskim). W kompozycji mogły łączyć się teksty religijne i świeckie.

Za chwilę wysłuchacie czterogłosowego anonimowego motetuMotetmotetu epoki ars antiqua Plus bele que flors, pochodzącego ze znanego zbioru francuskiej muzyki polifonicznej XIII w., zwanego Kodeksem z Montpellier. Wymieńcie się spostrzeżeniami po zakończeniu odtwarzania utworu.

Ars nova

RaFxwT2whItz01

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny - Philippe de Vitry. Mężczyzna w średnim wieku, z dłuższymi, prostymi włosami. Wyraz twarzy spokojny, lekko uśmiechnięty. Ma delikatny wąsik i bródkę. Ubrany jest w szkolę z dużym białym kołnierzem oraz czarny płaszcz z widocznymi guzikami.

Na początku XIV w. dzieła paryskich twórców, jeszcze niedawno wręcz rewolucyjne, uznano za przeżytek. Nastała nowa epoka – ars nova, której nazwa przejęta została z traktatu kompozytora i teoretyka muzyki Philippe’a de Vitry z 1320 r. o tym samym tytule.

Ars nova to termin określający sztukę francuską i włoską, związaną z rozwojem polifonii w latach 1315–1400. W odniesieniu do muzyki włoskiej tego czasu częściej stosuje się jednak określenie trecento (czyli lata tysiąc trzysetne, a więc XIV w.).

W nowym muzycznym stylu muzyka świecka nabrała znaczenia równorzędnego muzyce religijnej. Pojawiły się zupełnie nowe gatunki, jak madrygałMadrygałmadrygał (wielogłosowa pieśń świecka w języku włoskim, bardzo często poświęcona tematyce miłosnej), caccia (wielogłosowa pieśń świecka w języku włoskim opowiadająca o polowaniu i życiu na wsi) czy virelai (jednogłosowa lub wielogłosowa francuska pieśń o ściśle określonej budowie; jej odpowiednikiem była włoska ballata). Zauważalny był dalszy, intensywny rozwój polifonii; na nowo rozważano pojęcia dysonansu i konsonansu.

Istotnym zjawiskiem, które można było dostrzec już pod koniec XIII w., było wprowadzenie nowego systemu rytmicznego – rytmiki menzuralnej. Coraz intensywniejszy rozwój wielogłosowości sprawiał, że oparta na sześciu schematach rytmika modalnaRytmika modalnarytmika modalna przestała wystarczać kompozytorom. Nowo wprowadzona rytmika menzuralnaRytmika menzuralnarytmika menzuralna dopuszczała większe urozmaicenie rozkładu akcentów muzycznych i pozwalała na dokładniejsze określenie czasu trwania dźwięków. Dodanie nowych wartości rytmicznych (jak fusa, semifusa, minima, semiminima, semilonga, semibrevis) i ich wyraźne sprecyzowanie, zwiększyło samodzielność każdego z głosów, co z kolei przyczyniło się do dalszego rozwoju polifonii.

Najważniejszymi przedstawicielami epoki ars nova byli pochodzący z Francji Philippe de Vitry i Guillaume de Machault oraz urodzeni we Włoszech Jacopo da Bologna i Marchettus z Padwy.

Najdoskonalszą postać epoka ars nova uzyskała w twórczości Guillaume’a de Machaulta. Zasłynął on głównie jako kompozytor muzyki świeckiej, nawiązującej do ideologii trubadurów i truwerów, sławiącej miłość dworską i rycerskie obyczaje. Do tego nurtu należą jego 33 virelai (w większości przeznaczone na głos z improwizowanym akompaniamentem) czy ballaty (na głos solowy i dwu- lub trzygłosowy akompaniament). Machault tworzył także mistrzowskie dzieła religijne, z których uwagę zwraca msza Notre Dame – najstarszy zachowany do naszych czasów cykl mszalny skomponowany przez jednego twórcę.

Za chwilę wysłuchacie Kyrie z mszy Notre Dame Guillaume’a de Machaulta. Po zakończeniu odtwarzania wymieńcie się spostrzeżeniami.

Motet w epoce ars nova

Rt7OoPLX81lLX1

Fotografia przedstawia Guillaume de Machaut - francuski kompozytor i poeta. Główny reprezentant średniowiecznego stylu muzycznego Ars nova. Mężczyzna siedzi i czyta/przegląda książkę. Ubrany jest w niebieski szaty, na głowie ma zawiniętą czarną szatę.

Uprawiany w epoce ars antiqua motetMotetmotet nie został zapomniany w kolejnym stuleciu. Od połowy XIII w. zyskiwał coraz większą popularność, stając się reprezentacyjną formą średniowiecza.

Motet czternastowieczny, nazywany motetem izorytmicznymIzorytmiaizorytmicznym, cechował się zdecydowanie większym skomplikowaniem niż trzynastowieczny. Jego fundamentem był krótki cytat z melodii chorałowej, umieszczony w najniższym głosie. Głos ten urytmizowywano za pomocą wielokrotnie powtarzanego wzoru rytmicznego, nazywanego talea. Powtarzalność schematu określała przebieg utworu, którego podstawą niezaprzeczalnie stawał się teraz rytm. Zauważalne było duże rozdrobnienie wartości rytmicznych; w kulminacji często następowało dodatkowe przyspieszenie i maksymalne skrócenie wartości. W wielu motetach poza schematami rytmicznymi pojawiały się też melodyczne, zwane color.

Na grunt motetu czternastowiecznego wprowadzono także technikę hoquetusuHoquetushoquetusu (fr. hoquet – czkawka), polegającą na śpiewie naprzemiennym: podczas śpiewu jednego z głosów, drugi wykonywał pauzy i odwrotnie. W wyniku tego zabiegu dochodziło do ciągłej zmiany głosów, zaś linia melodyczna rozdzielana została na krótkie motywy, a nawet pojedyncze dźwięki.

Najniższy głos w motecieMotetmotecie izorytmicznym określano – podobnie jak w motecie trzynastowiecznym – jako tenor. Głos środkowy nazywano kontratenorem, zaś najwyższy – motetusem.

Motet izorytmiczny, z równoczesnym brzmieniem głosów z różnymi tekstami (często w odmiennych językach) i rozdrobnioną rytmiką (opierającą się na powtarzalnych schematach i stanowiącą fragment pewnego continuum) traktowany był przez słuchaczy jako rozrywka intelektualistów. Treść utworu docierała do nich bowiem dopiero po wielokrotnym wykonaniu. Gatunek ten, podobnie jak cała sztuka epoki ars nova, został więc ostro skrytykowany przez papieża Jana XXII. W bulli z 1323 r. nakazywał on pielęgnować śpiewy chorałowe, organum i motet trzynastowieczny.

Najbardziej kunsztowne motety izorytmiczne odnaleźć można w twórczości Guillame’a de Machaulta. Spośród 23 skomponowanych przez niego motetów tylko trzy nie wyzyskują izorytmii.

Za chwilę wysłuchacie motetu „Quant en moy” Guillaume’a de Machaulta. Wymieńcie się spostrzeżeniami po zakończeniu odtwarzania utworu.

Ars subtilior

R16lqBkqBPTZc1

Fotografia przedstawia dzieło, które prezentuje Francesco Landini w ozdobnym, kolorowym tle. Mężczyzna siedzi i trzyma w ręce drewniany instrument. Ubrany jest w fioletowo-czerwone szary. Na głowie zawinięty ma turban w kolorze fioletowym.

Końcową fazę epoki ars nova, przypadającą na lata 1380–1400, określa się nieraz mianem ars subtilior (łac. subtilis – subtelny, delikatny). Ars subtilior to synteza stylu francuskiego i włoskiego, cechująca się niezwykłym wyszukaniem. W sztuce tego czasu obok typowego zjawiska izorytmiiIzorytmiaizorytmii zaznaczyła się obecność kantylenowej melodyki i wyraźne wpływy kanonu. Spotęgowane zostało też zapoczątkowane w ars nova skomplikowanie rytmiczne i rozdrobnienie wartości.

Głównymi przedstawicielami epoki ars subtilior byli Francesco Landini i Johannes da Ciconia. Tworzyli oni przede wszystkim madrygałyMadrygałmadrygały, caccie i ballaty.

Podsumowanie

RoCzZKlBwdwvz1

Fotografia przedstawia tzn. Panią Muzyka – ilustracja z francuskiego rękopisu z około 1500 r. Piękna kobieta w centrum, grająca na instrumencie, a za nią na drugim planie, dwa łabędzie.

W muzyce ostatnich wieków średniowiecza wyraźnie zaznaczyły się dwa style – ars antiqua (sztuka dawna) i ars nova (sztuka nowa). Ars antiqua, przypadająca na XII i XIII wiek, wiązała się z twórczością kompozytorów działających w paryskiej katedrze Notre Dame. Do znanych reprezentantów stylu należeli Leoninus Magister, Perotinus Magnus, Franko z Kolonii i Petrus de Cruce. Kompozytorzy ci uprawiali przede wszystkim gatunki polifoniczne, jak organum, conductusConductusconductus i motet. Tworzyli oni muzykę głównie religijną, trzygłosową, utrzymaną w rytmice modalnejRytmika modalnarytmice modalnej. Do najważniejszych zabytków epoki ars antiqua należy Magnus Liber Organi Leoninusa (Wielka Księga Organum, zawierająca około 100 dwugłosowych organum na cały rok liturgiczny), a także czterogłosowe organa Perotinusa: Viderunt omnes i Sederunt pricnipes. Z muzyki świeckiej na uwagę zasługuje tzw. Kodeks z Montpellier, zawierający ponad trzysta motetów w starym stylu.

Ars nova to termin określający sztukę francuską i włoską związaną z rozwojem polifonii w latach 1315–1400. Nazwa stylu przejęta została z traktatu kompozytora i teoretyka muzyki Philippe’a de Vitry o tym samym tytule. W odniesieniu do muzyki włoskiej tego czasu stosuje się też określenie trecento. W epoce ars nova muzyce świeckiej nadano znaczenia równorzędnego muzyce religijnej; pojawiły się też zupełnie nowe gatunki, jak madrygałMadrygałmadrygał, caccia czy virelai. Znany z XIII w. motet uległ przeobrażeniu i skomplikowaniu dzięki zastosowaniu izorytmiiIzorytmiaizorytmii. Istotne było wprowadzenie rytmiki menzuralnejRytmika menzuralnarytmiki menzuralnej, dopuszczającej większe urozmaicenie wartości rytmicznych. Najważniejszymi przedstawicielami epoki ars nova byli Philippe de Vitry, Jacopo da Bologna, Marchettus z Padwy i Guillaume de Machault – autor mszy Notre Dame, czyli pierwszego zachowanego do naszych czasów cyklu mszalnego, skomponowanego w całości przez jednego twórcę.

Końcowa faza ars nova, przypadająca na lata 1380–1400, określana jest nieraz mianem ars subtilior. Stanowiła ona szczególnie wyszukaną syntezę stylu włoskiego i francuskiego. W sztuce tego czasu obok izorytmii zaznaczyła się obecność kantylenowej melodyki i wyraźne wpływy kanonu; skomplikowanie rytmiczne i rozdrobnienie wartości uległo zaś spotęgowaniu. Głównymi przedstawicielami ars subtilior byli Francesco Landini i Johannes da Ciconia.

Kompozytorzy epoki ars antiqua i ars nova

Zadania

Słownik pojęć

Źródło:

encyklopedia.pwn.pl

Biblioteka muzyczna

Bibliografia

D. Gwizdalanka, Historia muzyki 1. Podręcznik dla szkół muzycznych, PWM Edition, Kraków 2006

J. Chomiński, K. Wilkowska‑Chomińska, Historia muzyki cz. I, PWM, Kraków 1989