Teatr francuskiego klasycyzmu

W epoce Ludwika XIV, mimo krytyki ze strony przedstawicieli Kościoła, teatr francuskiego klasycyzmu cieszył się sporym zainteresowaniem i uznaniem wyższych warstw społecznych i samego króla. W Paryżu istniały wówczas cztery zespoły teatralne, które rywalizowały o uznanie dworu. Najstarszy z nich, Komedianci Królewscy, występujący w Pałacu Burgundzkim, specjalizował się w tragedii i wystawiał głównie utwory Racine’a; Teatr Marais miał w swoim repertuarze tragedie Corneille’a; włoski zespół Tiberio Fiorillego wystawiał komedie dell’arte, a występujący obok niego w Teatrze Królewskim zespół Moliera wystawiał głównie komedie i komediobalety. Dużą popularnością cieszyła się także powstała wówczas
we Włoszech opera.

R5AauoIRjfLei

Ilustracja przedstawia wnętrze teatru. Na pierwszym planie, pośrodku ukazani są stojący widzowie. Sufit ozdobiony jest freskami. Po bokach piętrzą się ozdobne balkony wypełnione publicznością. Tworzą trzy kondygnacje. Na drewnianej podłodze sceny ukazani są tańczący w parach aktorzy. W tle wisi plansza prezentująca dwa rzędy kolumnowych arkad.

Spektakle odbywały się na tzw. scenie pudełkowej, która ukształtowała się w drugiej połowie XVI w. we Włoszech. W głębi sceny znajdował się prospekt będący tłem
dla gry aktorów, czyli plansza pomalowana z uwzględnieniem zasad perspektywy, przedstawiająca wnętrze budynków lub krajobraz. Na początku XVII w. weszły
do użytku także rozsuwane kulisy, umożliwiające otwarte zmiany dekoracji.
Duży wpływ na kształt spektaklu miało oświetlenie, na które składały się świece, umieszczone na rampie. Widownia była wyraźnie oddzielona od sceny, jednak szczególni widzowie, np. król, mogli zasiadać na scenie, co ograniczało ruch aktorów i możliwości zmiany dekoracji. Sala widowiskowa, jak również sama scena, była ozdobiona rzeźbami, kolumnami i innymi elementami architektonicznymi. Spektakle operowe i baletowe urozmaicano widowiskowymi efektami, które osiągano przy użyciu machin teatralnych. W tragedii unikano tego rodzaju atrakcji. Obowiązywał
tu dostojny, skonwencjonalizowany gest i powolny, zrytmizowany ruch sceniczny. Nawet rozmawiając ze sobą, aktorzy stali zwróceni twarzą do publiczności. Najważniejszą funkcję w przedstawieniach tragedii pełniło słowo, toteż liczyła się przede wszystkim sztuka deklamacji. Aktorzy, niezależnie do epoki, w której rozgrywała się akcja sztuki, nosili współczesne, bogate kostiumy. W komedii styl gry aktorskiej był swobodniejszy, bardziej naturalny, szczególnie w zespole Moliera, który wykorzystywał także elementy charakterystyczne dla komedii dell’arte, wymagające dużej sprawności fizycznej.

R1LCZdFKjqq9K

Rysunek przedstawia bryłę okazałego pałacu. Składa się on z trzykondygnacyjnych budynków tworzących rozległe, kwadratowe dziedzińce. Za kompleksem budynków rozciąga się okazały, wąski ogród w stylu francuskim.

Komedia molierowska

Molier stworzył szczególny typ komedii, łączący elementy wielu gatunków. Jednym z nich była farsa, której początki sięgają średniowiecznych intermediów. Pojawiała się w niej zazwyczaj błaha tematyka, cechą wyróżniającą była wartka, często dość skomplikowana akcja. Dominował w farsie niezbyt wyszukany komizmkomizmkomizm sytuacyjny, pojawiał się także rubaszny komizm słowny.

RvI28OgH7xDJx1

Ilustracja przedstawia mężczyznę w sile wieku. Jest ukazany od piersi w górę. Prezentuje trzy czwarte twarzy. Odwraca głowę w swoją prawą stronę, lekko ją przekrzywia. Jego owalną twarz okalają bujne loki sięgające za ramiona. Mężczyzna ma lekko zmarszczone czoło, wydatne brwi, duże oczy, prosty nos, niewielkie wąsy oraz wydatne usta. Ubrany jest w koszulę i surdut.

Innym źródłem inspiracji Moliera była również (mająca korzenie ludowe) włoska komedia dell’artekomedia dell’artekomedia dell’arte. Miała ona improwizowany charakter, a jej bohaterowie stanowili zespół komicznych typów, noszących charakterystyczne maski i kostiumy. Należeli do nich m.in. naiwny i skąpy starzec Pantalone, sprytny Arlekin i rezolutna służąca Kolombina. Wpływy tych dwóch gatunków są szczególnie wyraźne w Molierowskich komediach intrygi (Szelmostwa Skapena, Szkoła mężów). Wielki dramaturg tworzył także komedie obyczajowe (Pocieszne wykwintnisie, Szkoła żon) i komedie charakteru (Skąpiec, Świętoszek, Mizantrop), którymi zdobył sobie największe uznanie. Istotne znaczenie ma fakt, że twórczość Moliera przypadła na okres, kiedy we Francji przeżywał swój rozkwit klasycyzmklasycyzmklasycyzm. Zwolennicy tego nurtu, zapatrzeni w antyczne wzory, postulowali konieczność ich rygorystycznego naśladowania. W dramaturgii najbardziej cenionym gatunkiem stała się tragedia, która – podobnie jak inne gatunki literackie – musiała dokładnie odpowiadać regułom sformułowanym w oparciu o greckie wzory. Zarówno w tragedii, jak i w komedii, liczyła się przede wszystkim akcja zbudowana w odpowiedni sposób, czyli precyzyjnie i zgodnie z zasadą prawdopodobieństwa. Utwory Moliera nie spełniały zbyt rygorystycznie wymogów klasycystycznej poetyki. Przeważnie nie dbał on o konstruowanie spójnej akcji, traktując ją jako pretekst dla ukazania ciekawych i sugestywnych postaci, będących ucieleśnieniem określonych ludzkich postaw i odzwierciedlających nie tyle obyczajowość epok, ale także uniwersalne prawdy psychologiczne, społeczne i moralne.

Doskonałym przykładem Molierowskiej komedii charakteru jest Świętoszek. Autor, zachowując co prawda jedność czasu i miejsca oraz – z pewnymi zastrzeżeniami – także akcji, odrzucił tu obowiązującą w klasycyzmie zasadę prawdopodobieństwa i zasadę jedności stylistycznej. W Świętoszku pojawiają się postacie i wydarzenia, które przeczą konwencji prawdopodobieństwa, a różne rodzaje komizmu mieszają się z tonacją poważną, a nawet tragiczną. Trzy pierwsze akty bliższe są komedii, natomiast akt IV i V – tragedii. Szczególnie dotyczy to aktu IV, który zaczyna się i kończy w sposób mało komiczny. Z tego względu Świętoszek często bywa nazywany poważną lub „nieśmieszną” komedią. Świętoszek jest bowiem ostrą satyrą społeczną, w której Molier ośmieszył i napiętnował obłudę ówczesnego społeczeństwa francuskiego. Utwór jest również komedią obyczajową, ukazującą w krytycznym oświetleniu obyczajowość XVII‑wiecznych mieszkańców Paryża, porządki panujące w mieszczańskim domu i specyficzny typ popularnej wówczas religijności. Poważną tematykę społeczno‑obyczajową ujął Molier w formie komedii. Komizm Świętoszka jest dość zróżnicowany – wyszukany dowcip sąsiaduje tu z prymitywnym humorem rodem z farsy. W utworze możemy też bez trudu odnaleźć trzy główne rodzaje komizmu: komizm charakterów, komizm sytuacyjny i komizm słowny. Na pierwsze miejsce wysuwa się jednak komizm charakterów – postacie Moliera posiadają jedną lub kilka cech, często karykaturalnie wyolbrzymionych, które same w sobie lub w kontrastowym zestawieniu z innymi elementami osobowości bohatera wywołują komiczny efekt. Zazwyczaj, jak ma to miejsce w przypadku Tartuffe’a czy Orgona, postacie te nie są jednak schematyczne, ale psychologicznie pogłębione, co daje możliwość interpretowania motywacji ich działań na różne sposoby.

Słownik