Ruchy masowe to procesy przemieszczania się mas skalnych, w tym pokryw zwietrzelinowych po stoku pod wpływem siły ciężkości. W ich skład wchodzą różnorodne procesy wywołujące pośrednio lub bezpośrednio utratę stabilności stoków i powodujące poziomy transport materiału. Należą do nich między innymi osuwanie, obrywanie, osiadanie, spełzywanie, spływanie i staczanie. To, jaki proces wystąpi, zależy od kilku czynników, między innymi kąta nachylenia stoku, rodzaju skał budujących stok, układu warstw skalnych, poziomu zalegania wód gruntowych i sumy opadów.
Czynnikiem podstawowym jest nachylenie stoków – przy małych spadkach ruchy masowe nie występują lub są bardzo słabe, kiedy jednak nachylenie terenu wzrasta, zwiększa się również intensywność przemieszczania materiału skalnego. O tym, jak ściśle te dwa elementy są powiązane, najlepiej świadczy fakt, że stoki o nachyleniu powyżej 50° najczęściej są pozbawione zwietrzeliny.
Zależność ta wynika z tego, że na stoku siła ciężkości rozkłada się na dwie składowe: stykową, prostopadłą i ześlizgową, równoległą do powierzchni stoku. Wraz ze wzrostem nachylenia rośnie wartość składowej równoległej, co powoduje zwiększenie grawitacyjnego przemieszczania zwietrzeliny.
Nie tylko procesy grawitacyjne wpływają na tempo i intensywność ruchów masowych. Ważny jest także kierunek upadu warstw skalnych oraz typ utworu i jego uwilgotnienie. Szczególne znaczenie ma zwięzłość i spoistość skał oraz opór stawiany przesuwającym się cząsteczkom skalnym, zwany tarciem wewnętrznym. Jest on uzależniony między innymi od kształtu minerałów, wartości ciśnienia oraz obecności wody w szczelinach i porach skalnych. Drobnoziarniste, niespoiste osady pod wpływem wody mogą zostać uplastycznione lub upłynnione, ponieważ woda zmniejsza tarcie pomiędzy cząsteczkami skały. Jest to jednym z powodów występowania lawin błotnych. Dodatkowo ruchy masowe mogą być inicjowane i intensyfikowane przez abrazję, czyli podcinanie stoku u jego podstawy przez wody rzeczne lub jeziorne, fale morskie i lodowce.
Grawitacyjne ruchy masowe mogą być powolne lub zachodzić z bardzo dużą prędkością, przynosząc niekiedy katastrofalne skutki. Te, które wywołane są czynnikami naturalnymi, postępują zwykle powoli, towarzyszą bowiem długotrwałej ewolucji stoków i pokryw zwietrzelinowych na nich zalegających. Wyjątkiem mogą być katastrofalne stany środowiska, do których należą między innymi powódź i długotrwałe duże opady. Wtedy ruchy masowe nie tylko przybierają na sile, ale wzrasta także ich tempo.
Przyczyną utraty stabilności stoków i wystąpienia lub intensyfikacji ruchów masowych może być także działalność człowieka wymuszona presją ekonomiczną i postępem technicznym. Jest ona często prowadzona przy braku świadomości potencjalnych zagrożeń i przejawia się na przykład dostawą dużej ilości wody do gruntu z uszkodzonej sieci wodociągowej albo mechanicznym usunięciem mas skalnych i zwietrzelinowych, co wpływa na zmiany geometrii stoku i rozkład sił. Działania te powszechnie towarzyszą wprowadzaniu zabudowy, infrastruktury lub stosowaniu intensywnych metod uprawy rolnej. W tym przypadku utrata stabilności stoku może następować bardzo krótkim czasie, nawet kilku godzin czy dni.
Geolodzy analizujący liczne, współczesne i historyczne przypadki antropogenicznych uwarunkowań ruchów masowych wskazują, że w przeszłości bardzo często powodem tych zjawisk była kolonizacja pionierska. Nowo przybyli osadnicy z reguły nie mieli wystarczającej wiedzy o funkcjonowaniu lokalnego środowiska przyrodniczego. Gospodarując w nowym i nierozpoznanym w pełni terenie, pozostawali wierni sposobom gospodarowania stosowanym w kraju pochodzenia. Tymczasem poprzez swe działania wywoływali zmiany funkcjonowania lokalnych układów morfologicznych i zaburzali strukturę środowiska wodno-gruntowego. Działalność ta w wielu przypadkach przyczyniła się do destabilizacji stoków i degradacji pokrywy glebowej wskutek erozji. Spektakularnym przykładem są północnoamerykańskie bad lands powstałe w suchych i półsuchych obszarach północnej i południowej Dakoty, zasiedlanych w XIX wieku przez osadników. Dziś znaczną część tych obszarów objęto ochroną w granicach Parku Narodowego Badlands oraz Parku Narodowego Teodora Roosevelta.
Współcześnie głównymi antropogenicznymi czynnikami powodującymi destabilizację stoków są: rozbudowa osiedli na terenach o dużym nachyleniu lub na nieaktywnych powierzchniach osuwiskowych, niewłaściwe wykonywanie prac ziemnych i odwodnień pod zabudowę i infrastrukturę oraz nadmierne podcinanie zboczy w trakcie budowy dróg. Co więcej, obecność płytkich procesów osuwiskowych na stokach z pokrywą zwietrzelinową, na przykład niewielkich nisz i wklęsłości, często nie jest traktowana jako formalna przeszkoda w wykorzystaniu tych terenów pod zabudowę lub inne inwestycje. A przecież obecność tych form jest najlepszym wskaźnikiem możliwości uaktywnienia, w bardzo krótkim czasie, ruchów masowych, które mogą wywołać nieprzewidywalne w skutkach katastrofy budowlane i klęski żywiołowe.