Teatr średniowieczny

Początki i rozwój teatru średniowiecznego są ściśle związane z kultem religijnym. Teatr wyewoluował z chrześcijańskich obrzędów i liturgii, funkcję „budynku teatralnego” spełniał więc kościół. Spektakle odgrywano przed ołtarzem lub specjalnie do tego celu zbudowanym grobem Chrystusa (w przypadku dramatyzacji pasyjnych), a aktorami byli księża i klerycy. W miarę rozwoju dramatu liturgicznego i jego przekształcania się w rozbudowaną formę widowiskową przestrzeń kościelna przestała być wystarczająca. Spektakle, w których występowało wielu aktorów, przeniesiono na place i ulice, gdzie budowano podesty tworzące przestrzeń gry. Z czasem zaczęto ustawiać na nich – w linii prostej bądź półkoliście – mansjonymansjonmansjony, czyli rodzaj domków, które często składały się z dodatkowych kondygnacji. W ten sposób powstała charakterystyczna dla średniowiecza scena symultaniczna. Widowisko rozgrywało się zarówno w mansjonach, jak i na pustej przestrzeni przed nimi, zwanej plateą. Mansjony wyobrażały poszczególne miejsca gry, np. w przypadku misteriów wielkanocnych (do których należy Historyja…) były to pałac Piłata, grób, dom niewiast, apteka, pałac biskupów, piekło, dom Maryi, grota, w której przebywał Piotr, Wieczernik, gospoda w Emaus.

R2dXptg5BV8MD

Ilustracja przedstawia mężczyznę z długimi włosami oraz długą brodą, siedzącego na zamkniętej trumnie. Mężczyzna ramiona ma okryte czerwoną tkaniną, która osłania także jego nogi, część torsu. Spod materiału wystaje naga stopa, na której widoczne jest krwawe miejsce po gwoździu. Mężczyzna jest wychudzony, z zapadniętym brzuchem, oczy ciemne, szeroko otwarte, policzki zapadnięte. Prawa ręka zgięta w łokciu, ręka uniesiona do góry. Palec wskazujący oraz środkowy uniesiony do góry. W lewej dłoni trzyma długą, drewnianą laskę zakończoną równoramiennym krzyżem. Przy katafalku kucają żołnierze, opierają sie rękoma o płytę trumienną. Ubrani są w hełmy w kształcie kapelusza z szerokim otokiem. Mają płaszcze i szable przy boku. W tle górzysty krajobraz.

W Anglii ukształtowała się lokalna odmiana sceny symultanicznej, złożona z korowodu wozów (tzw. pageants) tworzących rodzaj ruchomych mansjonów. Szczególnie rozbudowane i atrakcyjne od strony widowiskowej było piekło, często przedstawiane w formie otwierającej się paszczy lewiatana, z której buchał ogień. W spektaklach tych pojawiało się też wiele innych „efektów specjalnych”, które budziły grozę i uatrakcyjniały widowisko. Ważną cechą teatru średniowiecznego była dbałość o sugestywne i realistyczne przedstawianie wydarzeń, stąd też np. w scenach torturowania męczenników obficie lała się (zwierzęca) krew, a sceny rozgrywające się w piekle wzbogacano efektami dźwiękowymi, które imitowały np. odgłosy gotowania potępieńców w kotłach.

Misterium jako jeden z gatunków dramatu średniowiecznego

R17Qa5wI8wLhe1

Ilustracja przedstawia półnagiego mężczyznę unoszącego się nad wiekiem trumny. Mężczyzna ma długie włosy opadające swobodnie na ramiona, nad jego głową znajduj sie aureola. Na ramionach ma czerwony kawałek tkaniny, który okrywa lewe ramię, łono i nogi. Lewa ręka zgięta w łokciu i uniesiona do góry, palec wskazujący tej dłoni uniesiony pionowo do góry. W lewym ręku długa laska zakończona niewielkim krzyżykiem, z przymocowanym proporcem (na białym tle, czerwony krzyżyk). Po obu stronach mężczyzny, na niebie unoszą się dwa anioły. Skrzydle postacie ubrane są w długie, powłóczyste szaty. Postać Jezusa Chrystusa unosi się bezpośrednio nad trumną z otwartym wiekiem, która stoi na ziemi. Wokół katafalku i trumny znajduje sie czterech mężczyzn. Ubrani są w mundury, napierśniki, hełmy, na głowach mają hełmy lub zawiązane chusty w formie niskiego turbanu. Żołnierze trzymają w rękach włócznie, przy pasie mają miecze. Wyglądają na zdziwionych i przerażonych nagłym otwarciem wieka trumny oraz pojawieniem się postaci Jezusa na niebie. Unoszą ręce w geście zdziwienia, strachu, niedowierzania. W tle trzy kobiety ubrane w długie szaty i nakrycia głowy. W tle wzburzone wody oceanu.

Misterium to najbardziej rozpowszechniony średniowieczny gatunek dramatyczno‑teatralny o charakterze religijnym. Jego nazwa nawiązuje do tajemnic wiary (od greckiego mysterion, czyli wzniosłej tajemnicy, czegoś zakrytego), które najsilniej uwidaczniają się w tajemnicy zbawienia, czyli w męce Chrystusa. Misterium rozwinęło się z dramatu liturgicznego. Pojęcie to obejmuje widowiska ściśle związane z liturgią kościelną, ale kompozycyjnie z niej wyodrębnione. Należały do nich dramatyczne inscenizacje obrzędów, takich jak np. Podniesienie Krzyża (Elevatio Crucis) i procesje, np. na Niedzielę Palmową (Processio in Ramis Palmarum). Formami bardziej rozbudowanymi były oficja dialogowane, w których pojawiały się dialogi między aktorami lub chórami, oraz oficja dramatyczne, w których rolę równie ważną jak słowo pełnił gest. Najstarszym znanym tego rodzaju utworem jest Nawiedzenie Grobu (Visitatio Sepulchri). Trzecią formą były dramaty liturgiczne w sensie ścisłym, czyli krótkie misteria pisane łaciną. Ich fabułę czerpano z Biblii (Starego i Nowego Testamentu) i żywotów świętych, pojawiały się w nich również wątki apokryficzneapokryfapokryficzne. Dojrzała forma misterium jako autonomicznego gatunku dramatu pojawiła się w XIV w. i była żywotna do XVI w., a w Polsce do XVIII w. Utwory te, w przeciwieństwie do dramatu liturgicznego, pisane były w językach narodowych, tematycznie były jednak ściśle z nim związane.

Misteria wystawiano poza murami kościołów, na placach i ulicach, głównie w okresie świąt kościelnych, np. Bożego Narodzenia, Wielkiego Postu i Wielkanocy czy Bożego Ciała. Widowiska te często tworzyły tematyczne cykle, wystawiane przez kilka lub nawet kilkanaście dni. Przygotowywali je i występowali w nich najczęściej członkowie bractw rzemieślniczych lub kupieckich. Misterium miało charakter ludowy, plebejski, stąd też cechowało się naiwnym realizmem i dosłownością w przedstawianiu wątków zarówno ewangelicznych, jak i apokryficznychapokryfapokryficznych. Między kolejnymi scenami misterium pojawiały się intermediaintermediumintermedia (interludia), czyli niezwiązane z religijnym wątkiem spektaklu komiczne scenki rodzajowe, pełne rubasznego, farsowego i groteskowego humoru. Z czasem elementy komiczne zdominowały misteria, co stało się przyczyną zakazów, jakimi w XVI w. objęto ich wystawianie. Z misterium wywodzą się jasełka i szopka – ludowe widowiska przedstawiające narodziny Jezusa.

Słownik